CC BY
2еНЕР ЖЭНЕ АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ ИСКУССТВО И АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ ART AND MANAGEMENT
РТАХР 18.41.45
ЭОЖ 782 DOI:10.56032/2523-4684.2022.4.4.55
Ш.Т. Есиркепова1 1 Казак улттык хореография академиясы (Астана, Казакстан)
КАЗАКСТАН КОМПОЗИТОРЫ ТАСКЫН ЖАРМ¥ХАМЕТ¥ЛЫНЫН «ДОМАЛАК АНА» ОПЕРАСЫ ЖЭНЕ ОНЫН ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Аннотация
Бул макалада Казакстан композиторы Таскын Жармухаметулынын «Домалак ана» операсы жэне онын ерекшелiгi карастырылады. Сонымен катар композитордын кыскаша музыкалык шь^армашыль^ы, енерге деген кезкарасы, сонын iшiнде опера жанрынынын Казакстан Республикамызда келiп шы^уы жэне «Домалак ана» операсына кенл белемiз. «Домалак Ана» операсынынын либреттосы, басты кейiпкерлерi белгiленiп, музыкасына теренiрек кенiл белiп,кыскаша музыкалык Yзiндiлер келтiрiледi.
ТYЙ¡нд¡ сездер: опера, композитор, либретто, жанр, ерекшелктер, музыка, стиль.
Ш.Т.Есиркепова1 Казахская национальная академия хореографии (Астана, Казахстан)
ОПЕРА КАЗАХСТАНСКОГО КОМПОЗИТОРА ТАСКЫНА ЖАРМУХАМЕТУЛЫ «ДОМАЛАК АНА» И ЕЕ ОСОБЕННОСТИ
Аннотация
В данной статье рассматривается опера Казахстанского композитора Таскына Жармухаметулы «Домалак ана» и ее особенности. Мы также уделяем внимание краткому музыкальному творчеству композитора, его взгляду на искусство, в том числе на появление оперного жанра в Казахстане и оперы «Домалак ана». Обозначены либретто оперы и ее главные герои. Особое внимание уделено музыке
оперы, анализируя их приводятся краткие музыкальные фрагменты.
Ключевые слова: опера, композитор, либретто, жанр, особенности, музыка, стиль.
Sh.T. Yessirkepova1
Kazakh National Academy of Choreography (Astana, Kazakhstan)
OPERA BY KAZAKH COMPOSER TASKIN ZHARMUKHAMETULY "DOMALAK ANA" AND
ITS FEATURES
Annotation
This article discusses the opera of the Kazakh composer Taskin Zharmukhametuly "Domalak ana" and its features. We also pay attention to the composer's brief musical creativity, his view of art, including the content of the opera genre in Kazakhstan and the opera "Domalak ana". The libretto of the opera "Domalak Ana" and the main characters are indicated. Special attention is paid to the music of the opera, analyzing them entirely, brief musical fragments are given.
Key words: opera, composer, libretto, genre, features, music,
style.
Kipicne. Казак опера ©Hepi 80 жылдан астам тарихы мен дэстYpлepi бар халыктын рухани ©MipiHiH, манызды жэне дамыган жактарынын бipi ретЫде ТМД республикаларынын музыкалык-театр мэдениеттде лайыкты орын алады. Казактардын казipгi музыкалык мэдениетЫдеп калыптаскан к©ркемдк кубылысты бейнелейтЫ опера жанрлык жэне такырыптык багытта, музыкалык iс-эpeкeттiн драмалык жэне кeнiстiктiк-сахналык к©piнiсiндe, бай улттык музыкалык дэстYpлepдi жана нысандарда жYзeгe асыруда алуан тYpлi. ХХ гасырда Казакстаннын музыкалык мэдeниeтiнiн нeгiзi мен ©зЫдк epeкшeлiгiн курайтын дэстYpлi музыканын дамуымен катар калыптасты жэне дамыды [1].
Казipгi замандагы опера ©нepi бiздiн Казакстан республикамыздын к©ркем мэдениет тарихында ©те сирек карастырылган. Сол Yшiн осы дэуipдeгi казак
композиторларынын шыгармашылык дэрежелерiн музыкалык-сахналык жагынан, онын келiп шыгу тарихы, бiркатар ерекшелктерЫ, теориясы мен стильiн теренiрек караганымыз дурыс. Осынын iшiнен казiргi заманымыздагы казак жас композиторы - Таскын Жармухаметулынын «Домалак Ана» операсына токтап ©темiз.
Зерттеу эдiстерi. Бул макалада композитордын тэжiрибесiне суйене отырып, сипаттамалык жэне салыстырмалы эдiстерi колданылган.
Такырып бойынша эдебиеттерiне шолу. Макалада Друскин М. 100 опер [2, 5 б.], Кузембай С.А., Мусагулова Г.Ж., Касимова З.М. [3], Мусагулова Г.Ж [4], Мусина Ф. [5], Бегембетова Г.З. [1], Табаева З. [6] авторларынын эдебиеттерте, макалаларына жэне к©птеген сухбаттарына шолу жасалды. Колданылган ютаптарда, макалаларда жэне операнын авторларымен сухбаттасуында казiргi кездегi опера жанрынын Казакстан Республикасында дамуы, ©ркендеуi туралы, жэне сонын iшiнен жас композитор Таскын Жармухаметулынын «Домалак Ана» операсынын премьерасынын сэттi койылымы, олардын алга койылган максаттары ж©нiнде жолдайды.
Зерттеу максаты. Макаланын зерттеу максаты -жас композитор Таскын Жармухаметтiн «Домалак Ана» операсынын форма жагынан Италия операларынын стильiне уксас келгендiгiн [5], либретто мэтЫЫщ Yстiне музыка жазу, жэне де естту жагынан халык колоритЫе теренiрек мэн беру ерекшелiгiн белплеу жэне операны толыгымен талдау.
Зерттеу нэтижесК Еуропалык музыкалык ©нерден алынган композиторлык жэне орындаушылык практиканын тYрлерi казактардын бай жанрлык дэстYрлi мэдениетiнiн кунарлы топырагына к©шiрiлдi. ДэстYPДiн осындай ашыктыгы, онын жананы сiнiрiп кана коймай, ©зiнiн этникалык сипатын сактап калу кабтет казак сахнасынын алгашкы эншллертщ кызметiнде айкын к©рiнiс тапты [1]. Жалпы, улттык опера ©нерiнiн тагдыры, солардын iшiнен «Домалак Ана» операсы элемдiк орындаудын
прогрессивт дэстурлерЫ дамыткан Еуропа жэне орыс шеберлерiмен тыгыз байланысты.
Фото 1. Композиторы Таскын Жармукамет
Композиторы Таскын Жармукаметулынын шыгармашылыгы. Жас композитор 1981 жылы 23 акпанда Yрiмжi каласында туган. 2000 жылы Шинжян керкеменер институтынын теория-жасампаздык мамандыгына окуга туседк Окып журген жылдары бiркатар камералык шыгармалар жазады. Мысалы, скрипка, виолончель, фортепианога арналган пьеса -«Акын арманы», «Жайлау керю», романс - «Туган жер» жэне т.б., сондай-ак, онын «Казак домбыра кYЙлерiнiн ерекшелт» деген кытай тiлiндегi дипломдык диссертациясы жогары багаланады.
2004 жылы кыр^йек айында Курмангазы атындагы Казак Улттык Консерваториясынын композиция мамандыгы бойынша, консерваторияда танымал композитор Актоты Райымкулованын классына окуга тYседi. Окып жYрген жылдары камералык шыгармасы «Жiгер» (флейта, фагот, фортепианога арналган трио), улт аспаптар оркестЫе арналган «©нер сапары», камералык шыгармаларадан - ыспалы аспаптар оркестрЫе арналган «Теремурат», «Кызбиi», домбыра мен примакобызга дуэт «Сайыс» жэне т.б. пайда болды. Дипломдык жумыс ретЫде бiр бедiмдi «Шокан iзi» атты симфониялык поэма усынады. кейiннен
58
Домбыра мен симфониялык оркестрге арналган концерт - «Казак елЬ> жэне симфониялык картина «Хан шеруЬ>(2011-2012 ж.), операсы «Домалак Ана» (2021ж. Наурыз) жазды.
Таскын Жармукаметулы зертеу жумыстарына да катты кызыгушылык таныткан. Ол «Кыпшак тiлi с©здiгi» («Кодекс Куманикус» IV гасыр басы) кiтабындаFы к©не Кыпшак ноталарын казiргi нотага тYсiрiп расшифровка жасайды.
Жармухамет Таскын Жармухаметулы «Домалак Ана» операсы Казакстан Республикасы Тэуелаздк алган 30 жылдан бергi орындалган екiншi улттык опера саналады.
II АКТ1Л1 опера Идеяныц авторы: Майра Мухамедкызы Либретто: Асхат Маемиров Композитор: Таскын Жармухамет
Операнын премьерасы 2021-жылы 5-наурыз кYнi, Шымкент каласы опера-балет театрында ©ттi.
Коюшы режиссёр: Михайл Панджавизе
Фото 2. Басты кейiпкерлер 59
Домалак ана(Нурилэ), Бэйдiбектiн, 3-эйелi Soprano
Бэйдiбек, Батыр, кол басшы Tenor
Марау ханым, Бэйдiбектiн, бэйбiшесi Alto
Хазiрет, Бэйдiбектiн, кен,еашл Bariton
Алты ул, Мараудан туган алты ¥л 3Bariton, 3 Tenor
Ак кус, Перште, мифтик кейiпкер Ballerina
Кenшiлiк сахнада: Зереп ханым(Бэйдiбектiн, 2-эйелi), Сарбаздар, Наркыздар(Жауынгер кыздар), Перiштелер, Барымташылар, К,ыздар-жпттер. Окига XIV-XV гасырдагы онт/стк Казакстан даласында ©рбидi.
Алгаш опера кейткерлерш сомда^андар:
Домалак ана (Нурилэ) - Майра Мухамедкызы, Уралхан Сейтбекова, Айгул Азатов, Жулдыз Мусаева
Бэйдiбек - Жумабек Кантарбаев, Мадихан Дуйсеев
Марау ханым - Дина Хамзина, Гаухар Ахетова, Гульжан Раскалиева.
Хазiрет - Айбек Канатбек, Айдос Иманжаппаров, Марат Оразымбетов.
Алты ул - Нурканат Тапиев, Айдар Баймбетов, Роберт Жеткербаев, Нуржан ЖYсiпбеков, Ниматолла Зкруллаев, Алексей Скибин.
Ак кус, Перште - Сэбина Кенже
Шымкент опера-балет театр уйымы
«Домалак ана» операсыныц либреттосы
I АКТ
¥шы-киырына к©з жетпейтiн улангайыр дала. Кызарып баткан кYн сэулесiнiн к©ленкесiнде Хазiрет бастаган Бэйдiбектiн батыр жасактары жортып келедк Жасактармен ере келген кыз-келiншектер энге басып, жол кыскару Yшiн ерлер де коса эн шыркап батырларын мактанышпен энге косады. Бэйдiбек батыр жарк етiп ак боз атпен дуйым елдiн алдына шыгып, урандайды, он естiген халайык одан бетер к©нiлдерi шалкып, кен даланы эн кушагына б©лейдi.
Бэйдiбек батыр бастаган шаршы топ бiр кудыктын басына келiп тыныгады. Кенеттен сол кудыктан Ак кус пайда болып, журтшылык сулу кустын сымбатына тэнтi болады. Бiрi тамсанып, ендi бiрi гайыптан пайда болтан кустан коркынышпен карайды, кенет ак кус канатын сабалап кудыкка лап берiп гайып болады.
Ак кусты iздеп кудыктын TYбiне к©з ЖYгiрткен халайык, кудыктын шЫде кос жанары м©лдiреген сумен бiрге шагылыскан Аруды к©редi. Кудык шЫде отырган су перiсi ме екен деседi?! Бэйдiбек батыр жас кыздын бiлегiнен тартып, кудыктан шыгарып алады.
Бэйдiбек батыр Нурилэнi алгаш к©ргеннен-ак бiр сулу сезiм ЖYрегiне уялайды. Нурилэнiн ыкыласы, инабаты, пэк тулгасы, эсiресе гажайып к©з жанары сезiм отын оятып, Ауаша жалгыз калганда Нурилэ келбетiне тэнтi болып, энге басады.
Бэйдiбек батыр арман кушагына шомып, Хазiреттен кудалык жайында хабар кYтiп отырады. Нурилэ аян берген атасынын с©зi бойынша, Бэйдiбекке турмыска шыгуга келiсiм бергенi жайында Хазiрет хабар алып келiп, шYЙiншiлеп батыр жаткан Yйге кiрiп келедi.
Хабар ауылга жетт, ел журт жиналып, тойга дайындык басталып кетедi. Бэйбiше - Марау ханым iштей Бэйдiбектiн токал алуын куптамай, кимай турса да, бас-к©з болып батыры Yшiн неке кию рэамт уйымдастырып, ак тiлегiн айтып, куаныштын ортасында болады. Iшi тутт, сырты бYтiн кYЙ кешедi. Нурилэ мен Бэйдiбектiн некесi киылады.
Хазiрет той басталганын жариялайды. Салтанатты той. КелЫ TYсiру. Шашу шашу. Кыз-жiгiттердiн мерекелiк биi. Шыркалган жар-жар... сондай-ак, Сарбаздар сайысы. Палуандардын белдесук Дала кызыктары к©рiнiсi бейнеленедi. Ташкент манында жасаган халыктар сырнайлатып-кернейлетт, атылас-пYлiстерiн сыйга алып, «дорбоз» спорт ойындарын, сайкы-мазак куыршак биi к©рсетт халыкты бiр карык етедi.
II АКТ
Бiр жылдан кейiн. Тiлеубердi атты сэби ДYниеге келедi. Анасы Нурилэ босаганын он жагына орналасып, бесiк жырын айтып, сэбидi уйыктатып жатады.
Нурилэ бесiк жырын тербеткен сэтте, тасада турган Марау ханым кызганыштан кан жутады. Бiр сумдык ой басына келедi. Нурилэ беак жыры бiткен сэтте: «Байеке сен шакырып жатыр, мен баланы карай турайын», -деп, жас сэбимен жалгыз калады. Сэбидi эрi кызганыштан жек к©редЬ эрi жана туган нэрестеге кастандык жасауга колы баспай к©п толганады.
Марау ханымнын ашшы дауысын естiп даладан Нурилэ ЖYгiрiп жетед^ ел-журт ДYPлiгiп, кансырап жаткан баланы к©рт шу-шуркан болады. Бэйдiбек батыр да жетт келiп бэйбiшесiнен ^мэнданып, турап тастауга аз-ак калады. Кансырап жаткан баласына карап ана зар жылайды.
Сол сэтте. Жел ыскырып, дауыл турып, гайыптан жетi перiште пайда болады. Перiштелер жас сэбидi мейiрiмiне алып, аластап ауруын басады, жаны крген бала щгэлап коя бередi. Ендi кYллi халык к©н^л жэй тауып, Бэйдiбек баласын кушагына алып, жYрегi жубаныш табады.
Тагы бiраз жылдар ©тедi. Бул кYндерi Нурилэ орта жаска келiп, ел iшi-сыртына сыйлы ана болтан.
Бiр кYнi ауыл шетiн жау шабады. Барымташылар бет калкан кип, тYнделетiп жортып, жымын бiлдiрмей мысык табандап келiп Бэйдiбек аулынын малдарын сыпырып кетедi. Хазiрет арандалгандарын бiлiп дабыл кагып, жау шапканын хабарлайды.
Жау шапкан хабарды ести сала Бэйдiбектiн батыр алты улы жорыкка дайындалады. ¥ран салып, халыкты жинайды. Нурилэ бiр сумдыктын боларын сезiп, балалардын согыска бармауын ©тiнедi. Алайда, оны онсыз да ^ндеп жYрген бэйбiше - Марау ханым тепсе темiр Yзер алты улын мактан тутып, мангазданып, Нурилэнын с©зiн тындамайды, кYлкi етедi.
Жауынгерлер ай балталарын кайрап, садактарын Yшкiрлеп жорыкка дайындалады. Жаудын карасы к©п екенiн болжап, ендi согыска Нар кыздар да аттанбак болып жатыр, халык жиналып батырларга батасын берт жорыкка аттандырды.
Нурилэ кыз-келiншектермен жауга аттанган батырлар Yшiн дуга тлеп отырганда, алыстан дабыл Yнi есттедк Барган сайын жакындаган ашшы Yнiмен бiрге каралы к©ш к©ленкесi к©рЫедк Бэйдiбектiн батырлары туын жыгып, Хазiреттiн бастауында, Нар кыздар мен алты улдын ©лi денесiн иыктап келедк Бул к©рiнiстi к©рген ауыл адамдары ауыр кайгыдан зар т©гiп, анырап калады.
Жоктау айтып зарлаган Марау бэйбшеы Домалак-ана (Нурилэ) бауырына басады. Алты улынан бiр кYнде айырылган Марау жынданып кетуге шак тур. Нурилэнщ ©зiне жасаган жаксылыгын ендi сезген Марау Нурилэга шын ниетмен риза болып, бурынгы iстеген киянаттары Yшiн кешiрiм сурайды. Нурилэга ©з кимешепн кигiзiп, батасын бередi. Адамдар согыста шейiт болган жауынгерлердi актык сапарына шыгарып салады.
Домалак ана ©мiрден TYЙген ©скелен ойларын, к©кей кестi ¥лы мураттарын урпагына аманат етiп калдырады. Онын шешендк с©здерi, гакылия акылдары, имандылык iздерi халык ЖYрегiнен орын алып, ауыздан ауызга тарап бiзге жеттi. Домалак ана тулгасы казак халкында ана образынын жарык Yлгiсi, мейiрiмдiлiк пен iзгiлiктiн символы ретiнде жадымызда мэнп кала бермек.
«Домалак ана» операсыныц музыкасы
Операдагы Домалак ананын бейнес - сезiмi сергек, рухы бик, аяулы даналыгы ана. Домалак ана операнын бiрiншi актiсiнде сезiмшiл лирикалык кейiпкер болса, ал екiншi актще ДYниедегi эр халыктын тату, бейб^штк ©мiр сYрiп, бYкiл элемде тыныштык болганын калайтын салауатты, салмакты, даналык пен аналык сулулыкты бiр ©зте жинаган казак халкынын ¥лы ана образынын синтезк
Операнын пайда болу идеясын Шымкент опера-балет театрынын менгерушiсi, операнын басты солистi Майра Мухамедкызы болып табылады. Композитор Таскын Жармухамет пен либреттосынын авторы Асхат Маемиров бул операны Майра Мухамедкызынын усынысынан кейiн ©те аз уакыттын iшiнде жылдам жазу керек болды: операны жазуга 30 кантардан бастап кiрiсiп, кYнi-TYнi енбекпен демалыссыз мандайлары ургалап жумыстанды жэне 5-шi наурызда жазып аяктады. «Домалак Ана» операсын шамамен наурыз айындагы аналар, кыздар мейрамына арнау керек болды, ©йткен бул опера -Ана махаббатынын энураны болып табылады [5].
Операнын бiрiншi койлымы ©те сэттi ©ттк Театрдын жандана TYсуi, дамуы осы операнын алгаш койылуынан басталады.
Композитордын айтуынша, бул операны жаратканында композициялык ерекшелiгi жагынан к©бiрек естiлу жагынан халык колоритiне теренiрек мэн берген. ©йткеы композитор узак жылдан берi кYЙ тартып жэне казак фольклорларын окып YЙренген. Операнын окига желiсi, драматургиясы халкымыздын улттык дэстYрiне сэйкес келедк
TaFbi да 6ip ерекшелiк - ол форма жагынан Италия операларынын стилыне уксас келген. Сол ce6enTÍ операнын iшiне кipетiн ариялар мен айырым шыгармаларды спектакльдiн iшiнен алып, белек концерттк номipмен орындауга колайлы болып келедi [6].
Операда композитор казак фольклорын тек гурыптык сат-pэсiмдеpiнде гана пайдаланган. мысалы: бipiншi актiде неке кию кезтдеп «БYлдipген» энi, той кезтдеп жар-жар. Екiншi актiде Жоктау, согыска аттанар алдындагы халык би - «Кара жорга». Ал операнын гурыптык емем кеpiнiстеpiнде композитор ез ойымен, ез жанынан шыккан тел эуендер аркылы сахналык кеpiнiстi жандандырып, эмоциясын байыта тYседi.
Бiрiншi акт. Опера интродукция, прелюдия немесе увертюра сиякты номipлеpмен басталмайды. Композитор ез сухбатында операнын 6íp тыныста болуы Yшiн бipден окига болып жаткан ортадан бастап кеткенiн айтып етт.
Операнын басталуы Бэйдiбектiн
жауынгеpлеpiмен алыстан келе жаткан шеpуiн, сол шеруге жакындаган ауыл эйелдеpiнiн эндетуiмен ашылады. Осы кеpiнiстi эдемi треугольник, колокольчик, жетiгендi елестететiн арфа аспабы сондай-ак, домбыра Yнiн елестететiн спалы аспаптардагы pizzicato орындау амалы аркылы элкиса-ертепдей музыкалык бейне жаратады. Мундай сезiм тындармандарды, кеpеpмендеpдi баска жумбак элемге алып келедi [7].
ЛНевгтИо • • = вв Т Жармукачс!
р ф ф '
^ г -"
/
Эрi карай осы колориттщ iзiнен музыканын алгашкы темасы басталады. Ол теманы терендетiлген эсем дыбыспен гобой аткарады.
/
Бэйдiбек батырдын сарбаздарынын салтанаты топтык аралас хордын орындалуында Бэйдiбекке карап айтылган мадак жыры аркылы к©рсетiлген.
Ашык мЫездеп, женiлдiк к©нiлмен Ак кус болып ушып ЖYPген нэзiк НYPилэнiн образын арфа орындайды:
«Домалак Ана» операсынын, тагы да бiр ерекшелiгi - бул либретто мэтЫтщ Yстiне музыка жазу. Бул ерекшелк эсiресе классикалык стильiне сэйкес келедк Егер баска операларда бiрiншi композитор музыка жазып, сол музыканын, Yстiне мэтiн жазылса, бул жерде керiсiнше болып тур. Сол Yшiн де композитор музыкасын, эуенiн, мелодиясын, сондай-ак ыргактык суреттерiн дурыс бейнелеу Yшiн мэтЫын, буындарына, с©здщ басталу жэне аякталу сэттерiне мэн берген. Мысалы, Бэйдiбектiн, махаббат сезiмiндегi НYрилэFа деген ариясында байкауга болады:
. С Iво Л<1 МЬНиш
Р
г».
Композитор Бэйдiбек пен Нурилэнщ танысу мен кейiннен Yйленуi аркылы, казак ултынын той жасау улпан к©рсетiп, операга тYрлi дэстYрiмiздi сахналык бейнесiн усынады. Казак кызынын етiн к©рсетпейтiн эдет-ибасын, некесiз ер адамга жакын жYрмейтiнiн, тiптi колын да устатпайтынын сахна тiлiмен к©рсетт, той тек аксакалдардын ризалыгымен, неке киюмен гана жYзеге асатынын к©рсетедк Той к©рiнiсi екi жаска дуйым журттын аралас хорда тiлек айтып, жыр жырлауымен аякталады.
Екiншi акт - ©те кYPДелi, трагедиялы, ЖYрекке ауырлау сезiмдерiмен, терен философиялык ойлармен байытылган. Екiншi б©лiмде к©птеген жанрлар колданылган: бесiк жыры, жоктау.
Бул акт НYPилэнiн б©пелi болып, бесiк жырын эндетуiмен басталады (с©зi композитордын анасы -Ж.Базарбайкызынiкi):
OnepaHbiH, шЫде кульминациялык canep^^ бipiне Марау ханымнын кызганыштан жанып, кiшкентай сэбиге каpауFа жауапкеpшiлiгiн ала тvpа 6íp сумдык ой келген Ke3i. Mаpау ханымнын каpанFылык ниетiн фоpтепианодаFы сол колдагы жаpтытондыкпен жYpген суйемелдеу жэне он колдагы миноpмен жYpетiн екщыбыстык ноталаp бейнелейдi:
Modéralo <| = 130
If) poto лесе!..
Mаpау ханымныц жаман ниетт музыкада тагы 6íp бейнелейтiн элемент - бул оpкестpдегi «диссонанстык» дыбыстар:
93
Екiншi pечитатив
акттегi музыкасында ец айыpым оpынды - НYpилэнын, заpы иелейдi. НYpилэнын
зары кeрермендердi улкен ойга, драмага, трагедияга, кен,тд1 ж1бтп, т\пт\ жылаткызып та кряды:
Ья^О 1 = ПО
Табы-на* рым! Же-тер>м(е)е'кенжа1нау-сы зар*л(ы)а>ма* иыц.
V 3 ! «• т # У
Лирикалык скрипкалардын эндету мелодиялары балага жан кiрген кезiнде щгэлап коя бергенк
Бул операда хореографиялык керсет^мдер, сахналар да аз емес. Оркестрде кeбiрек iшектi аспаптар, Yрмелi аспаптар колданылган. Би eнерiнде кыздар би жэне улдар биi (Кара жорга) алынган. Кыздар биiнде кeбiнесе арфа, конырау аспаптарында, лирикалык бейнеде орындаса, улдар биiнде Кара жорганын мЫезЫе сэйкес келетiн пунктир ыргактары, энергиялы музыка суреттелген. Мысалга айтар болсак, кыздар биiнде казак улттык музыасына тэн кварта-квинталык интервалдар колданылган:
1Г.О
¥лдар би - «Кара жорга»га тэн пунктир ыргакта, Yлкейттiрiлген квинтасымен бiрге ля бемоль мажор тондыгында орындалады:
Бул операда айтып ©ту керек, бiрiншi актiде лирикалы, ал еюншл акт болса к©бiрек трагедиялы болып келедi. Оркестр осы амалдарды к©рсету Yшiн к©птеген контрастпен, сонын iшiнде кульминацияларды, динамикалык ренктерiн жаксы келтiредi.
Екiншi актiде «жоктау» жанры косылады. «Жоктау» - бул ен трагедиялык к©рiнiсi болып табылады. Жоктау айтып зарлаган Марау бэйбiшенi Домалак-ана (Нурилэ) бауырына басады. Алты улынан бiр кYнде айырылган Марау жынданып кетуге шак тур,
Марау ханымнын шю дYниесiн бейнелеу ушлн композитор дэстYрлi функционалды гармония, форма ережелерт кайырып койып, дисонанска толы жанаша, авангардтык музыкалык тiлмен жазады, эуенi фольклор, ал сYЙемелi авангард бундай музыка Марау ханымнын катты кYЙзелiсiн тамаша бейнелеген:
Цу-дай-ым, нет-кен ау - ыр сал-ган ми-»ыц1
«Домалак Ана» операсын НYрилэнын Yлкен ариясымен бiрге хормен орындалады. НYрилэнын ариясы Yлкен даналыкка, халыкты, адамдардын эртYрлi болуына карамастан оларды бiр тату елге айналганын, жэне елiмiзде бейбiтшiлiк, тыныштык болганын, улдарымыз иманды урпак болсын, ал кыздарымыз ибалы ару болсын деумен аякталады:
15 PiÙ ITI05S0 fj¡ 1 ,_,н=Д_fí
кен ла-на-лы-гын ер па-оам-нык, Жир ог-кои у - .ш-.ш-гыи кем ла-лам-ныц. Жа-рал
Корытынды. Алды^ы болып eткен «Абай», «Кыз Жiбек» немесе «Бipжан Саpа» сиякты опеpалаpда композитоpлаp Халык эндеpiнен, немесе халык композитоpлаpынын шыFаpмалаpынан цитаталаp KолданFан болса (мысалы, «Абай» опеpасында Абайдын eлендеpi, «Кыз Жiбек»те халык эы, «Бipжан Саpа»да Бipжаннын эндеpi), онда жас композитоp Таскын ЖаpмYхамет «Домалак Ана» опеpасында автоpлык мyзыкалаpды негiз етyге баса мэн беpген.
Таскын ЖаpмYхамет¥лы опеpадаFы кейiпкеpлеp аyыздан аyызFа жеткен аныз кейiпкеpлеpi болса да, шыFаpмада олаpдын ойлаpын pеалды тYPде бейнелеyге тыpысты. Mаpаy ханым, алты баланы тапкан бэйбiше pетiнде токал болып келген НYPилэFа кь^аныш бiлдipiп, баласына кастык ойласа да НYPилэ онын касты^ын каpымжысы pетiнде алты Yлына деген аяyшылыFымен кайтаpды. Ана pетiнде баласынан айpылFан Mаpаyдын, каЙFысына оpтак болып, Mаpаyдын ыкыласына бeлендi.
Kомпозитоp Таскын ЖаpмYхаметтiн айтyынша, «Домалак ана» опеpасы аpкылы тек Домалак ананы Fана емес, казак халкы Yшiн ана YFымнын кайдан ¥лы YFым екенiн бейнелеген, ол - еpтеден келе жаткан ¥май ана, Жеp ана, т.б. ана тYЛFасынын синтезi. Себебi баpлык ана eз YPпаFынын бакытты, бейбiт оpтада еpжетiп, кepкеюiн тiлейдi. БYЛ да казак халкынын
гасырлар бойы урпагына Yйретiп келе жаткан ©Mip зан,ы!
Пайдаланылган эдебиеттер Ti3iMi:
1. Бегембетова Г.З. Из истории Казахской Оперы. -Алматы, 2014.
2. Друскин М. 100 опер. - Ленинград, Музыка. - 1968.
3. ^зембай С.А., Мусагулова Г.Ж., Касимова З.М. Казахские оперы. - Алматы, 2010.
4. Мусагулова Г. Некоторые аспекты оперного искусства Казахстана на современном этапе. // WORLD SCIENCE. - No1(5). -Vol.4. - January 2016.
5. Мусина Ф. Премьеры. Премьера оперы «Домалак Ана» в областном тетаре оперы и балета г.Шымкент. // Интернет ресурс: www.abaitv.kz (Дата обращения 10.09.2022).
6. Табаева З. Ожившая легенда. // Интернет ресурс: https://www.np.kz/news.php?id=959 (Дата обращения 10.09.2022).
7. Global Art I Шымкент опера жэне балет театры. // Интернет ресурс: https://www.youtube.com (Дата обращения 10.09.2022).
References:
1. Begembetova G.Z. Iz istorii Kazahskoj Opery. - Almaty, 2014. (In Russ).
2. Druskin M. 100 oper. - Leningrad, Muzyka. - 1968. (In Russ).
3. KYzembajS.A., Musagulova G.Zh., Kasimova Z.M. Kazahskie opery. - Almaty, 2010. (In Russ).
4. Musagulova G. Nekotorye aspekty opernogo iskusstva Kazahstana na sovremennom jetape. // WORLD SCIENCE. - No1(5). - Vol.4. - January 2016. (In Russ).
5. Musina F. Prem'ery. Prem'era opery «Domalaй Ana» v oblastnom tetare opery i baleta g. Shymkent. // Internet resurs: www.abaitv.kz (Data obrashhenija 10.09.2022). (In Russ).
6. Tabaeva Z. Ozhivshaja legenda. // Internet resurs: https://www.np.kz/news.php?id=959 (Data obrashhenija 10.09.2022). (In Russ).
7. Global Art I Shymkent opera zhsne balet teatry. // Internet resurs: https://www.youtube.com (Data obrashhenija 10.09.2022). (In Russ).
