CC BY
0РТАХР 18.45.09 ОЭК 793.3
D0l:10.56032/2523-4684.2023.1.5.60
Р. Бакытбек1 1 Казак улттык енер университет\ (Астана, Казакстан)
ЗАМАНАУИ «КЫЗ Ж1БЕК» КОЙЫЛЫМЫНДАРЫ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ
Аннотация
Театрды дамытатын эуел1 ол - кэрерменн1н ыкыласын канаFаттандыратын койылымдар. Театр репертуарынан нык орын алFан шы^армалардын непзп м1ндет1 - халыкка терен эсер бер1п, таFылымды ой калдыру. Жаксылыкка, адалдыкка шакырып, жамандыктан жиренд1ру. КоFамда болып жаткан элеуметт'!к, турмыстык яFни Fаламдык мэселелерд/ аямай сынап, ¡зпл1кт1 насихаттау. Макалада Астана каласы театрларынын, сонын ¡ш1нде Жастар театрынын репертуары карастырылды. Осы орайда, б1ршама уакыт халык назарынан тыс калып коЙFан классикалык шы^армаларды сYзгiден этк1з1п, жанаша нускада халык назарына усыныла бастауын атап этсек болады. Эр кезен мен заманнын эз эзект мэселелерi болады. БYгiнгi физикалык театр формаларынын Казакстан синтездiк энер кенiстiгiнде орындалуы казiрп заманFы сахналык Yлгiлерiнiн казакстандык синтездiк энер саласында кенiнен орындалуын режиссер Н.Жакыпбайдын жетекшiлiгiмен койылFан «Ж'!бек» мюзиклiмен мэнiн ашуFа тырыстык.
ТYЙ¡нд¡ сездер: театр, актер, драматург, режиссер, эдебиет, пластика, спектакль, перформанс.
Р. Бахытбек1 ''Казахский национальный университет искусств (Астана, Казахстан)
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ В СОВРЕМЕННОМ СПЕКТАКЛЕ «КЫЗ ЖИБЕК»
Аннотация
Театрализованное развитие - это, прежде всего спектакли, удовлетворяющие зрительские симпатии. Основная задача произведений, прочно вошедших в репертуар театра, -произвести глубокое впечатление на публику и оставить поучительную мысль, призывая к добру, честности, вызывая
отвращение ко злу, пропагандируя добродетель, безжалостно критикуя социальные, бытовые и глобальные проблемы, происходящие в обществе. В статье рассмотрен репертуар театров города Астаны, в том числе молодежного театра. В этой связи можно отметить, что классические произведения, которые некоторое время оставались вне поля зрения народа, начинают демонстрироваться в новом варианте. У каждого периода и времени будут свои актуальные проблемы.
В статье на материале мюзикла «Жибек», поставленного под руководством режиссера Н.Жакыпбая анализируется исполнение современных физических театральных форм и современных сценических моделей в сфере казахстанского синтез-искусства.
Ключевые слова: театр, актер, драматург, режиссер, литература, пластика, спектакль, перформанс.
R. Bakhytbek1 1 Kazakh National University of Arts (Astana, Kazakhstan)
INTERPRETATION IN THE MODERN PLAY «KYZ ZHIBEK»
Annotation
Theatrical development is, first of all, performances that satisfy the audience's sympathies. The main task of the works firmly included in the repertoire of the theater is to make a deep impression on the audience and leave an instructive thought. Calling for good, honesty, aversion to evil. Propaganda of virtue, mercilessly criticizing social, everyday and global problems occurring in society. The article examines the repertoire of theaters in Astana, including the youth theater. In this regard, it can be noted that classical works that have remained out of sight of the people for some time are beginning to be shown in a new version. Each period and time will have its own pressing problems.
The performance of modern physical theatrical forms in the space of Kazakh synthesis art, the extensive performance of modern stage models in the field of Kazakh synthesis art, we tried to reveal the essence of the musical «Zhibek», staged under the direction of director N.Zhakypbai.
Key words: theater, actor, playwright, director, literature, plastic, performance, performance.
Kipicne. Ел ордасы Акмола облысына кешлртген кезецнен бастап бас каламыздагы мэдени ордаларды кептеп салу, бткт мамандарды тарту мэселеа алгы
шепке койылды. Осындай бастамалар нэтижесiнде Астана каласында шацырак кетерген ордалы мэдени ошагы - «Жастар» театры едк Жас театр 2007 жылдыц 5 штдеанде тун^ыш рет Ш.Айтматов пен Э.Кекшбаевтыц шыгармалары желiсi бойынша жазылган «Шыц^ысхан» койылымымен шымылдыгын турген болатын. Аталмыш театрдыц бYгiнгi хал-кYЙiн жазуга, талдауга турарлык бiршама кунды деректерге, тарихи кезецдерге бай. БYгiнгi куы театр директоры кызметiнде актер Эдт Ахметов жумыс iстеуде. Ал актерлк курам Т.ЖYргенов атындагы Казак улттык енер академиясында кызмет етiп жYрген улагатты устаз Нурканат Жакыпбайдыц алгашкы курсынан жасакталады. Министрлiктiн тiкелей бастамасымен жинакталган театрдыц алгашкы курамы бYгiнгi кYнi де iзбасарларымен бiрге бiр сахнада ецбек етуде.
Макала эдюнамасы ретiнде: Теориялык эдiстер, философиялык, енертанушылык, психологиялык, гылыми эдiстемелiк эдебиеттермен танысу, теориялык талдау жасау. Зерттеу нысандарымен гылыми енбектерiн зерттеп, iс-тэжiрибелердi жинактау, саралау, актерлiк шеберлiк, режиссерлiк жацаша шешiмдер, пьесалардыц
интерпретацияларына катысты оку куралдарымен, гылыми- эдiстемелiк кiтаптарды талдау, непзге алу.
Такырып бойынша эдебиеттерге шолу.
Халкымыздыц мэдени-рухани емiрiнде театр енерЫщ алатын орны ерекше. Ол - казак елтщ еткенi мен бYгiнгi болмысыныц керкемдiк сипаты, эрi сахналык тарихы. Кай елдiн болса да театр кэсiби децгейге бiрден жете калмайтыны белгiлi. Театртанушы, зерттеушл Багыбек Кундакбаев казак театрыныц ДYниеге келген кYнiн 1915 жылдыц 13 акпаны деп жариялауды жен деп санаган екен. Алгашкыда айтыстыц сахналык жYЙесiн (инсценировка) жасап шагын керЫю жасаган халык енерпаздары кейiннен «Коянды жэрмецкеа», «Дала театры», «Кызыл керуен», «Ес аймак» сынды труппалардан бастау алып, сахналык iзденiс пен даму Yзiлмей, 1926 жылы 13 кацтардагы Мемлекеттiк театрдыц ашылуына уласады. 1915 пен 1926 жылдыц
аралыгында театр репертуарын жасактайтын драматургия жанры туып, дамуга бет алады. Жинактай айтканда халык ©нертщ бай катынасынан тамыр тарткан драматургиямыз бен театр жанаша дамудын белесiне карай багыт алды.
БYгiнгi кунде кара шанырак аталып кеткен Казактын М.Эуезов атындагы академиялык драма театрынан бастап облыстагы барлык театрларынын тагдырына катысты ой тэжiрибе нэтижелерi баспас©з беттерiнде эсте де саябырсыган емес. Казакстан театрларынын шыгармашылык жолымен таныс болгыныз келсе, зерттеушл каламгерлер енбегiнен туындаган кунды мэлiметтер эркез-ак тарих койнауынан табылары с©зсiз. Казак мэдениетiнiн курамдас бiр б©лшегi саналатын театр ©нерi ©з тарихынын жаркын беттерiн толыктыру усттде. Осы орайда, казак театр зерттеушiлерi К.Куандыков, Б.Кундакбаев, Л.Богатенкова, К.Нурпейiсов, Э.Сыгай, С.Кабдиева, Б.Нурпейiс, А.Мукан, М.Жаксылыкова, А.Еркебай, З.Исламбаева, Н.Ескендiров тагы баскалардын да зерттеу жумыстарынан айшыкты пiкiрлер мен орамды ойларды молынан кезiктiруге болады. Аталган енбектер болашак театр мамандары Yшiн сахнатанудын басты багдаршамы юпеттк Осындай тарихтан бастау алган театр ©нерЫщ жана замандагы жалгастырушысы -Астана каласындагы Жастар театры ужымы.
Зерттеу нэтижесК ©нердiн жанашылдыктан, iзденiс пен к©птеген енбек етуден, тэжiрибелiк зерттеулерден турады. Осы тургыда, к©рерменге ерекше эсер сыйлап, кунды дYниелердi усыну Yшiн, заманауи формадагы багыт кажет болды. Сондыктан да режиссерлерiмiз осы багыттарды устанып, жанашалану Yшiн бiраз енбек пен тэжiрибелерге сYЙендi. Заман талабына сай казак ©нерi дамып, тYлеп, турленуге ендi десек артык болмас. Бiр маусым iшiнде театр репертуарын екi-Yш спектакльмен толыктырып отыратын Жастар театрынын бул зерттеу жумысымызда карастырылатын алгашкы койылымы -халыктын шыгармасы «Кыз Жiбек» мюзиклi. Премьера 2018 жылы койылып, казiргi ^ы бiрнеше
фестивальдерге катысып жYлделi орындардан керiндi. «Кыз Жiбек» койылымын соцгы кездерде сахналардан жи керiп жYрмiз. Оны ец алгаш болып сахналаган М.Эуезов атындагы академиялык драма театры едi. Ал, содан кейт казак «Кыз Жiбегiн», «Астана-мюзикл» атты елiмiздiн жас театры Еуропаныц терiне паш еттi. Астана каласыныц Жастар театры бул койылымды Кореяда керсетiп кайткан болатын. Койылымныц осындай жетiстiктерге жетер женi де бар. Мэцплк махаббаттыц символына айналган бул жыр халкымыздыц улттык рухани коды.
Елiмiздiн жас театры «Астана-мюзикл» койган «Кыз Жiбек» рухани езект болып ашылган. Мунда бiз ыкшамдалган койылым мен Е.Брусиловскийдiн музыкалык шешлмЫщ жанрга сай койылгандыгын ацгарамыз. Креативке толы режиссер Асхат Маемиров койылым барысын езi осылай жоспарлаган кертедк Бул койылымда режиссер Асхат Маемировтщ езiндiк, режиссерлiк кезкарасын, iзденiсiн, кретивт шешiмiн кере аламыз. Койылымнан бiз кобыздыц эуездi Yнiн, (кобызшы А.Омаров), ары карай абыздыц мэнгiлiк махаббатыц жырын (жырау С.Камиев) ести аламыз. Сайын даладагы жасампаз емiр мен махаббат. Сулулык пен кызганыш, зулымдык пен мэртебе бэрiн бiрден сезiнемiз. Ата-бабаларымыздыц сонау жылдардан берi сактап келген мэдениетi мен этникалык-этикалык контекстiнiн панорамасы кез алдыцнан етедк
«Кыз Жiбек» мюзиклiнiн жацашылдыгы мен театр енерЫдеп орны жайлы енертану кандидаты Т.Жаманкулов темендегiдей пiкiрiн бiлдiрген: »Б.Атабаевтыц «Кыз Жiбек» мюзиклiн классикага баскаша кезбен карау, классикага ерюн келу деп тYсiнемiн. Баягы канондарга табынып калмай, ескi рамкалардан шыга отырып, суреткерлiк киялды шарыктатып керсеткен. Кабылдауга болады. Консерваторлар кабылдамауы да мYмкiн. Классикалык тургыдагы опера театрындагы «Кыз Жiбектi» де кабылдаймын. Екеуi екi белек талгамныц, екi белек режиссерлк шешiмнiн iсi. Б.Атабаев улттык салт-дэстYPДi сактай отырып, Кыз-Жiбекке карапайым бYPмелi кейлек, камзол кигiзiп койган,
Кыз-Жiбектiн психологиясын бYгiнгi жастардын психологиясына жакындатуга тырыскан. Тек жарк-журк еткен музейлк нэрселер мYлде жок. Себеб^ ол -Жiбектiн iшкi жан дYниесiн к©рсетудi максат туткан. Ол максатына жеттi. Бiз осылай казак екенiмiздi сырга, алка, киiммен емес, шю тэрбие, жан дYниемiзбен к©рсетуiмiз керек» [1. 25 б.].
Койылымнын басты ерекшiлiгi мен жетiстiгi -мюзиклдi алгаш рет кейiпкерлер жасымен шамалас келген жас эртiстердiн орындауы едi. Е.1лиясов бейнелеген Бекежан - Б.Атабаев койылымынын протогонистi. «Режиссер казiр Бекежандардын заманы екенiн тура уктыра алды. Спектакльде Т©легенге караганда Бекежан алдын^ы кезекке к©терiлген. Сахнадагы окигалар легi тек Бекежан мiнезiн терен ашуга багытталган. Жiбек пен Т©леген осы бейненi кYшейту Yшiн эрекет жасап жYргендей эсер калдырады» [2. 12 б.]. - деген пiкiрдi колдаймыз.
200 жылдан астам тарихы бар шыгарманы интерпретация жасап, бYгiнгi когам кабылдай алатындай сапалы спектакль жасау онай шаруа емес. Неане жасырамыз, казактын сана-сезiмiне жат кылыктардан ада койылым жасалса да, режиссер Н.Жакыпбайдын Жiбегi эксперимент денгейiнен эрi аса алган жок. Эйткенмен де, эр койылымды жастардын ептiлiгiне, кимыл-эрекетте, кен диапозонды дауыстарына сэйкестендiрiп жасайтын эстетик режиссер бул жолы да эдетЫен танбаган. Евгений Брусиловскийдiн заманауи Yнде жанаша ©нделген классикалык музыкасы ©зiнiн к©ркемдiк куатымен ерекше. Бул шыгарманы режиссер осыдан бiрнеше жыл бурын Т.ЖYргенов атындагы Казак улттык ©нер академиясындагы ©зiнiн шебер-ханасындагы шэкiрттерiмен дипломдык жумыс ретiнде коймак болтан. Алайда мундай жYгi ауыр классикалык койылымга жас буыннын шеберлт жетпес деген оймен премьера кейЫге шегерiледi. Театрга кабылданган сон дэл осы кураммен к©рерменге усынды.
Артистщ сахналык функциясынын ©згеруi интерпретацияга сай. Спектакль мазмунын, к©ркемдiк идеясын, к©здеген максатын жеткiзудегi
релi элi де басты орында турганымен казiргi тацда режиссерлер актерлерге Бертольд Брехттщ эпикалык «окшаулану» эдiсiн колдана бiлудi талап етуде. Эрине бул окшауланудыц тагы бiр ерекшелiкпен толыкканын айта кету керек. БYгiнгi тацда театрлык койылымдарда «ирониялык окшаулану» тэс^ тым кеп пайдаланылады. Эсiресе, актерлк енер аркылы iске асырылатын бул тэст улттык койылымдарды сахналауда кецЫен пайдаланылып жYPгенiн баса айтуымыз кажет.
Мюзиклде Телегеннiн экесi Базарбай мен анасы Камка, жырдагы езге де бiзге таныс бiркатар кейiпкерлер алынып тасталган. Шыгармада екi жактыц Yлкендерi, аксакалдардыц аты аталса, мунда тiзгiндi жастардыц ез колына берген. Ру аралык кактыгыс, Бекежанныц Жiбек елЫ жаудан аман алып калу сиякты тарихи фактiлер бул жерде бейнеленбеген. Накты окига актер МейiрFат Амангелдин мен актриса Назерке Серкболова кесюндеген Телеген мен Жiбектiн айналасында ербидк Басты кейiпкерлерден белек Бекежан, Шеге жэне Жiбектiн курбысы ДYPия сиякты жастарды гана катыстырган. Бас-аягы осы терт-бес кешпкер негiзгi мизансценадан табылса, кепшiлiк сахнадагы артистер койылым табигатын ашуга кемектескен. Мюзикл жастардыц бас косуы, ягни бастацгы салтыныц формасы негiзiнде жасалган. Басты назарга алынганы - эуен мен пластикалык би кимылдары. Айталык «Кыз Жiбек» спекта^ казак халкына тэн улттык психология мен философияны ашуда умтылыс бар. Койылымныц режиссерлiк шешiмi езгеше, бYгiнгi кYн талабына сай эрi улттык колоритпен керЫю тапкан. Н.Жакыпбай ез койылымдарында эрекет аркылы уакыт пен кецюткт пайдалануымен актер Yшiн тана емес керермендерге де ой тастайды. Шыгарма болмысына бYгiнгi кYннiн кезкарасымен келу аркылы тарихи окигаларды баскаша топшылайды. Шыгарманыц дэстYрлi калпынан шыгып, бYгiнгi заманга экелетiн кYPДелi езгерю кiргiзген. Мюзикл ретiнде койылган спектакльде эн-жыр, би мен заманауи цирктк кимыл-эрекеттер молынан пайдаланылады. Алайда жанр тацдау
жагынан режиссер кателк жiберген. Ce6e6i бул «мюзикл» емес! Дайын халык эндерi мен отандык сазгерлердщ эуендерiн юрю^рген музыкалык спектакль екендiгi даусыз.
XIX-XX гасырда ©нер элемiне улкен жаналык экелген мюзикл жанры тын^ылыкты дайындыкты талап етедi. Трагедия, комедия, драма жэне т.б. жанрларда режиссердщ жумыс жоспарына дейiн драматург идеясы, с©зi жеткiлiктi. Ал мюзикл жасау ушлн композитор, акындармен бiрлесе отырып эр кейткер с©зiн эуенге салып, арнайы музыка жазылуы керек. Осы сынды тагы да бiрнеше этаптан туратын кYрделi жумыс жYргiзiлуi тиiс. Бул аталган шарттармен театр жэне кино салаларында мюзиклдiн тандай кактырган талай туындылары бар. Атап айтар болсак, ен бiрiншi эйгiлi агылшын драматург Уильям Шекспирдiн «Ромео мен Джульетта» пьесасы желiсiмен сахналанган мюзиклдi атауга болады. Композитор Жерар Пресгюрвик пен режиссер Жиль Амадудщ бiрлесе жасаган бул енбегiне тым к©п уакыт жумсалган. Сазгер Жерар Пресгюрвик ею жылдан астам уакытын музыка жазуга арнаган. 20 жыл бурын алгаш Париж сахнасында койылган «Собор Парижской Богоматери» мюзи^ автор Виктор Гюгонын романын одан эрi танымалдылык денгейЫе к©терген едi. Композитор Риккардо Коччанте ©зтщ бурын жазган эуендерi шЫен мюзикл табигатына сай келетiн бiрнеше жумысын усынып, эрi карай либрето авторы Люк Пламондонмен бiрлесе отырып партияларды жазып шыгады. Барынша iзденiспен, керектi нота кiлтiн тен баскан енбектiн нэтижесi ©нер элемiне «Belle» (фр. - «Сулу»), «Danse mon Esmeralda» (фр. - «Менщ Эсмиральдам билеуде») жэне т.б. кайталанбас туындылар сыйлады. «Чикаго» мюзиклi де элемдк денгейдегi алгашкы Yздiк койылымдар катарында келе жатканына 45 жыл болды. ©з денгейлерiнде жогары багага ие болган бул мюзиклдердi тiзбектеу себебiмiз неде? Бiрiншiден, жогарыда аталып ©ткен койылымдар «Мюзикл» жанрынын жаркын Yлгiсi болуы тек кызыкты тарихи окигага байланысты емес екендiгiнде. Осы жерде «Кыз Жiбектiн» бул туындылардан кандай кемшiлiгi
67
бар деген зацды сурак туындайды. Жiбек окигасыныц ен бойы казактыц салт-дэстYрiне тунган, рулык алауыздыкты камти отырып екi жастыц сезiмiн суреттей алган тарихи шыгарма. Мунда екi гашыктыц сезiмi - мелодрама, замандас жастардыц эзiл-калжын сездерi - комедия, рулык кайшылыктар - драма, Телегеннiн кайгылы елiмi - трагедия. Бiр бойына осыншама жанрларды тYЙiстiрiп турган туындыныц керкемдiк куаты тым жогары. Кай кырынан алып карасак та элемдк туындылармен терезесi тец шыгарма екендтне ешкiмнiн таласы бола коймас. Еюншщен, жогарыда айтып кеткендей Жастар театрындагы бул спектакльдiн жанрдан кателесуi. Жанр мюзикл деп тацдалган болса, шыгарма Yнiне сай эуендер, ец бастысы кара сездi энмен жеткiзулерi керек едк Бул жанрдыц талабы осылай, ал Н.Жакыпбай сахналаган бул Жiбекке тагы да айтамыз мюзикл емес музыкалык койылым деген бага бере аламыз.
Спектакльде басты кейiпкер жок. Ол бiрiншiден, кейiпкерлердiн сахналык костюмдерЫщ концерттiк багдарламалардагыдай уксас болуынан байкалса, екiншiден, Жiбек пен Телеген, Бекежан мен ДYPияныц кепшiлiк сахналарында Yнемi кыз-жiгiттердiн арасында тец курбыдай катар жYPуiнен айшыкталады. Себебi, режиссер олардыц топтан даралануын, кеп шЫен ерекшеленбеуiн ескерген. Жiбекте кеп казак кыздарыныц бiрi ретiнде карастырган. Окиганыц басты ерекшелiгi де осында.
Сондыктан басты кейiпкерлердi ойнайтын актерлер кейткердщ iшкi жан-ДYниесiн ашуды емес сырткы калыбын жасауды максат туткан. Бул жерде, Н.Жакыпбай Ежи Гротовскийдщ «актердщ рольдiк функцияларынан бас тартуын» эдей ойластырган, ягни, актердi кейiпкер ойына терец сYHгiмеуге, оныц езiн жасап кетпеуге багыттайды. Бул дегенiмiз-койылымда актер рел ойнап жYргеннен керi ездерiнiн Жiбек жайындагы, Телеген турасындагы тYсiнiк-пайымдарын орындап жYP деуге болады. Нактырак айтсак, актерлер негiзгi кейткерлердеп махаббат пен тазалык угымын суреттеуге, жеткiзуге талпынбайды. Олар ездерiнiн шю
толганыстарындагы гашыктык, жастык-жалын туралы ой-к©зкарастарын гана к©рсетудi максат туткан.
Сахна ашылысымен Жiбектiн жакын курбысы ДYрияны к©ремiз. ДYрияны жас актриса Шехназа Кызыханова ойнайды. Шымылдык ашылганнан сонына дейт окиганын ©рбуiне ат салысып, эр к©ртютщ басы-касында жYредi. Актрисага бул р©лдi ойнау Yшiн ©зiмен к©п жумыс жасагандыгы байкалады. Спектакльдегi ДYрия бейнесi турасында театртанушы Нартай Ескендировтын зерттеу-макаласында былай деп жазылган едi... «Койылымда Кыз Жiбектен бурын ДYриянын - Шехназа Кызыханованын бейнес бiрiншi орынга шыккан. Актриса эр мизансценамен накты жумыс жасаганымен катар, с©здерi анык эрi койылым барысында кейiпкерiнiн ©су эволюциясы айкын к©ртедк Ол жастар ойынын эзiл-калжынымен кыздырып, к©нiлдерiн к©тередi. ДYрия Бекежаннын дауылпазын эзiл ойыны аркылы алдап, ©зЫе алып алатын мизансценалары аркылы Бекежаннын ан^ал екенiн байкатады. ДYрия спектакльдщ басынан аягына дейiн Жiбектiн жан дYниесiн жаксы тусiнгендiктен оган жаны ашиды. Ол нагыз достын кандай болуы керек екенiн к©рсеткен. ©скелен урпакка: «Жан достар кандай болуы керек?» деген сурагына жауап алады. Онын актерлiк ойыны к©ркем тургыда жан-жакты ашылган эрi кимыл-козгалысы ширак»[3, 18 б.]. Иэ, бул тюрде аталып ©ткендей ДYрия р©лiндегi Ш.Кызыханова жогары денгейдегi вокалдык дайындык, дене пластикасы, шынайы ойын мен артистщ iшкi органикасы сиякты бiр катар ауыр дайындык кезендерiнен сэттi ©тт, жанашыр курбы эрi кызуканды ДYрия р©лiн жаксы бейнелеп шыга алган. Бекжан Керiмбаев суреттеген Бекежаннын сырткы келбетi мен iшкi жан дYниесi сэйкес шыккан. Кен иыкты тшлымен жанында жиналган жiгiттерден анакурлым кYшi мытым, айлалы екендiгiне сендiредi. Оны жанындаты серiктерi де мойындап, макулдатандай. ТYрлi-кимыл эрекетке курылтан ерлер битщ мазмуны мен пiшiнi думанды атмосфераны сездiредi. Бидiн жеке тустарында Бекжан Керiмбаев ©зiнiн ешкiмге тендесi жок
69
екендтн баса керсеткендей окыс кимылдарга барады. Оныц осындай кендiгi мен ерлт Yшiн Жiбекте, баскалары да сыйлайды. Режиссер ойындагыдай Бекежан - Бекжан Керiмбаевтыц ойынында акылдыц да ерлктщ де бул когамга керегi жоктыгын оны тYпсiз терец шыцырауга карай итерт, кылмыс жасауына экелiп соктыратындыгы бейнеленген. Бул шешiм казiргi бiздiц жэй-кYЙiмiзге де тура келедi. ©йткеы элеуметтiк мэселелер уакытында шешiлмегендiктен де адамдар шарасыздыктан кылмыска барып, юнэлтер катарын кебейтуде. «Бекежан» бейнесi туралы сез бола калса, бiрден ойымызга келетiнi С.Кожыковтыц «Кыз Жiбек» фильмтдеп ацызга айналган Асанэлi Эшiмов образы. Бул кинодагы Бекежан бейнесiне жаркын мысал болса, театр сахнасынан талантты режиссер Ж.Хаджиев койган «Кыз Жiбек» спектаклiн Yлгi ретiнде ала аламыз. 1986 жылы Ж.Хаджиевтiн сахналауымен Жезказган облыстык драма театрында койылган бiр нускасы бар. Сол койылымда Бекежан релЫ сомдаган талантты актер Асылболат Ысмагуловтыц ойыны турасында театртанушы Салима Мусина былай деп пiкiр бiлдiрген едi. «Бекежан в исполнение А.Ысмагулова очень привликательный человек, в нем нет и следа низких инстинктов, жестоких разгульности, кравожадности. Гибкий, атлетически сложенный юноша, с прирожденной изысканностью движений, легко перемещающийся в пространстве...» [4, 136 б] Бул тюрден бiзге белг^ болтаны, кеп жагдайда озбырлыктыц, жауыздыктыц символы болып суреттелетЫ Бекежанныц жаца бейнеге ету процеа элдекашан басталгандыгы. Ягни, Ж.Хаджиевтiн тюрЫше Бекежан езiне тиесiлiнi алу Yшiн жанталаскан кYрескер. Ол батыр, эрi албырт. Бiз талдауга алып отырган Жастар театрыныц Бекежаны да осындай. Сырт кезге суык болып кертуге тырысканымен, жауыздыктан ада кейiпкер. Бекжан Керiмбаевтыц сэттi ойыны аркылы бiз бул кейiпкердi жаца кырынан кере алдык.
Осы туста Жастар театрынан сэл шегiнiс жасап, баска режиссерлер сахналаган Жiбек жайына
ойыссак. Сон^ы екi жылдын iшiнде Астана каласынын кос театры Кыз Жiбектi жана форматтагы койылым жасауга тырыскан едi. Бiрi «Жастар» театры болса, еюншла Э.Мэмбетов атындагы мемлекеттiк драма жэне комедия театры. 2020 жылдын акпан айында Э.Мэмбетов театрында жас режиссер Дина Кунанбайдын режиссерлiгiмен «Кыз Жiбек» трагедиясы койылды. ЖYсiпбек кожа Шайхисламулынын нускасы бойынша сахналанган бул Жiбектiн финалы да, сюжетi де, кейткер мiнезiнiн кубылысы да тым ©згеше. Жас режиссер Д.Кунанбайдын сахналауындагы Жiбектiн хал-кYЙi мYлдем баскаша. Кейткер табигатын ашудагы iзденiстердерiнiн 180 градуска ©згерген формасы ретiнде аталмыш ею койылымды салыстыруды ж©н деп таптык. Мысалы, Жастар театрынын Т©легенi -Метргат Амангелдi Жiбектiн сулулыгын, акыл-парасаттылыгын к©птен берi естiп жолыгуга арнайы келген жолаушы кейiпiнде к©ртедк Ал Э.Мэмбетов театрынын Т©легенi кыз экеанщ аукатты адам екендiгiн естт, байлыгына бола iздеп келе жаткан адамдай эсерде калдырады. Оган дэлел Т©леген -Эли Дэулетбекулы Кыз Жiбектiн елiне келедi. Каршыганын айтуымен межелi жерге жеткенге дейiн Т©леген талай кызды «сYЙiп» Yлгередi. Каршыга барлыгынан «Жiбек емес!» деп кайтарып алады, осы с©з Жiбекке жеткенге дейт бiрнеше рет кайталанады. Т©легеннщ осы эрекеттерiне карап отырып, Т©леген Кыз Жiбектi жаксы к©ргендiктен емес, атагына кызыккандыктан iздеп келе жаткан жок па деген жанама ой туады. Екеуiнiн арасынан алаулаган махаббат сезiмi, кYллi казакка тандай кактырган екi жастын гашыктыгы бул спектакльде мYлде жок. Будан шыгатын корытынды: ©зiне емес атагына, атасынын байлыгына к©з тiгушi женiл ойлы Т©леген болып суреттеледi. Ал Н.Жакыпбайдын сахналауындагы Т©леген парасатты, алды-артын катар ойлайтын жiгiт. Жiбек - Назерке Серкболованы курбыларымен сауык курып жYрген кезтде жолыгып тiлдесе келе ©з сезiмiн бiлдiредi. Бул бiз бiлетiн Т©легеннщ типтiк бейне. Режиссер Дина Кунанбайдын сахналауындагы Жiбекте сахна ашылганнан бастап Т©леген агрессивтi
куйде жYредi. Анасына келiп: «Сен маган осы жаска дейiн калыцдык алып бермей, камап устадыц!», - деп анасына катты ашуланады. Осыдан кейЫ кiшкентай баланыц ексiгiн керсетедi. Телеген койылымныц басынан аягына дейiн ете екпешт, ашу-ызага толы кейiпкер болып шыккан. Екi режиссерде Жiбектi заманауи кейткер етiп жасау жолында бiркатар кемшiлiктер жiберген. Мысалы, Жiбек - Аида Жанузаковага берiлген мiндетiнiн дерек тустары ете кеп. ¥лы сездщ уяттыгы жок, талгамныц, тектiлiктiн символы болтан Жiбек екiнiшке карай бул спектакльде женiл жYрiстi кезбе кыз кейiпiне енген. Оныц кYбiдегi суды шашып, оны астыртын тYPДе эдепаз эрекеттiн нышаны етiп керсетуi бул образга деген жеккеру сезiмiн тудырды. Бул Д.Кунанбайдыц ойындагы Жiбек бейнес едi. Ал Н.Жакыпбай Жiбек кесюы мундай типтегi былганыш сахналарын мYлдем жакындатпаган. Иэ Жiбек релiндегi Назерке Серкболова бойынан кербез пац мЫездЬ тартымды нэзiктiктi, жумбак кезкарасты кере алмаганымыз рас. Дегенмен тарих элдекашан жасап койган Жiбектiн бейнесiне жацашылдык жасаймын деп жацылыспаганын баса айту керек. Жастар театрыныц аталмыш койылымы туралы ой козгаганда, алдыцгы планга шыккан ДYPия образы Дина Кунанбай койган спектакльдегi ДYPия бейнесiнен тым алшак екендiгiн бiрден байкадык. Бул койылымда ДYPия бейнесi жок деп айтуга толык негiз бар. Бiрiншiден, «Эуелi бас косканым Жагалбайлы, Жылкысы кептiгiнен бага алмайды. ©лгенi Телегеннщ рас болса, Кудайым Кыз Жiбектi неге алмайды?» - деп Жiбектiц шарасыздыктан ширыгып отыратын сахнасы бар. Жанындагы жубатушысына «Жецге!» деп муцын жеткiзiп отырады. Жiбектiн женгесi бейнеан ойнаган жас актриса Енлiк Айымгазы. Бiрак койылым багдарламасында «ДYPия» деп белпленген. Будан шыгатын корытынды кептеген шатасулар мен кереказ интерпретациялык шешлмдерге барган жас режиссердiн жумысы кеп негатив^ пiкiр тудырды. Екi режиссердщ алып отырган бiр классикалык шыгармасыныц сахналануындагы керкемдiк куаты эртYрлi.
Салыстырмалы тургыдан караганда екi жYЙе бойынша жумыс жасаган режиссерлердiн Кыз Жiбек кейiпкерлерiн ашу тэсiлдерi ©згеше. «Жастар» театрынын Жiбегi Станиславский жYЙесiмен койылса, Дина Кунанбай Б.Брехт системасын непзге ала отырып койылым жасап шыккан. Нурканат Жакыпбайдын к©зкарасымен койылган бул шыгарманын Султан Кожыковтын эйгiлi туындысы болган «Кыз Жiбек» фильмiнiн театрга арналган нускасы деуге болады. Тек драма музыкалык спектакль жанрына икемделген. Спектакльде актерлiк ансамбль, динамика, ыргак бар.
Корытындылай келе айтарымыз, Н.Жакыпбай Жiбектi нэзiктiктiн, адалдык пен махабаттын курбаны етiп к©рсеткен. Финалдагы Т©леген екеуiне бiрге жабылган ак мата осынын нышаны iспеттi. Осы кезенге дейiн «Кыз Жiбек» жыры зарлы эн, каралы кYЙ аркылы жетюзтетт. Актерлер Жiбек пен Т©легеннiн зар-запыранын сай-сYЙегiндi сыркыратар эуенмен, iшкi шерлерт мунлы монологтарымен ашатын. Ал, Н.Жакыпбайдын бул «Кыз Жiбегi» баска к©ркемдк ©реден шыга алды. Ресейлiк белг^ театртанушы П.Руднев: «Классикалык театрдын непзт кураушы -турлену ©нерi - бYгiнгi танда к©п м©лшерде эрозияга ушырап отыр» [5, 45 б.] - деп жазды. Онын себебт зерттеушi ен бiрiншi актер ©нерiмен байланыстырып: «Заманауи театр актер мен рольдщ кYрделi, к©п сатылы, парадоксальдi жэне... тартысты карым-катынасын усынып отыр. Актердiн жеке-даралыгы, онын ©здт ендiгi жерде баска бiреудiн бет-пердеан ©лшеп к©ру мэжбYрлiгiмен айкаска тYсуде. Актер ©зiнiн толыктай баска бiреудiн мiнезiне енудiн кажеттiлiгiне сенбейтiндей. Осы сеымаздкке театрлык ойын мен к©кейкест максат курылып жYр. Осылайша белг^ м©лшерде кYрделене тускен карым-катынас механизмi к©птеген театрлык стереотиптердiн ©здiгiнен жогалуын камтамасыз етiп отыргандай» [6, 1 б.], - деген талым с©зiмен толыктай келюуге болады. Зерттеушi айтып отырган бYгiнгi театрдагы р©л сомдаудын киындыктары туралы мэселенi режиссер ретЫде Н.Жакыпбай ©з тэжiрибесiнде кезiктiрiп, к©рт жYруi де мYмкiн. Сол
себепД ол актерге ец тиiмдi жол ретЫде, релдiк функциядан бас тарта отырып, жалпылама сезiмдi жеткiзуге бар кушЫ жумсайды. Эсiресе, койылымга катысатын актерлердiн киiм киiсiн кергенде эрине алгашкыда тацданыс болтаны рас. Дегенмен де, бул жердеп кроссовкалар жастык шактыц атрибутына караганда, актерлердiн ю-кимыл айшыктылыгын жеткiзуге колайлы, кYPДелi сахналык трюктердi орындауга ыцгайлы костюм екен тYсiнiктi. Жинактай айтканда, «Кыз Жiбек» спектаклi актердiн сахнада тiршiлiк ету езгерiсiн керсеткен койылым болды.
Корытынды. Корыта айтканда, тэуелсiздiк жылдарында елiмiздiн театр режиссурасы ез дамуын токтаткан жок. Iлгерi басып дамып келедк Астана каласы Жастар театрыныц драматургиялык шыгармаларга жаца кезкараспен карап, тыц iзденiстермен жацартып, элемдiк театр YДерiсiнде жYрiп жаткан замануи шыгармашылык дамуга Yндес жацашылдык пен соны езгерютерге толы режиссерлiк интерпретацияларды усынды деп айта аламыз. «Кыз Жiбек» шыгармасына жасалган интерпретация турасында Мюзиклде Телегеннщ экесi Базарбай мен анасы Камка, жырдагы езге де бiзге таныс бiркатар алынып тасталган кейiпкерлер жайлы жiтi айтылды. Шыгармада екi жактыц Yлкендерi, аксакалдардыц аты аталса, мунда тiзгiндi жастардыц ез колына берген. Басты назарга алынганы - эуен мен пластикалык би койылымдары. Айталык «Кыз Жiбек» спектаклi казак халкына тэн улттык психология мен философияны ашуга умтылган. Койылымныц режиссерлiк шешiмi езгеше, бYгiнгi кYн талабына сай эрi улттык колоритпен керiнiс тапкан. Н.Жакыпбай ез койылымдарында эрекет аркылы уакыт пен кенiстiктi пайдалануы актер Yшiн гана емес керермендерге де ой тастайды. Шыгарма болмысына бYгiнгi кYннiн кезкарасымен келу аркылы тарихи окигаларды езiнше топшылайды.
Пайдалан^ан эдебиеттер Ti3iMi:
1. Казакстаннык eHepi мен мэдениети езект мэселелер жэне жака кезкарастар. - Астана: Казак улттык, хореография академиясы, 2018. - 256 б.
2. Сыгай Э. Сахна саклактары. - Алматы: Жалын, 1998. - 512
б
3. «Мэдениет» журналы. - №8(144). - Тамыз. - 2018.
4. Мусина С. Перестройка и художественная культура. -Алма-Ата: ©нер, 1990.
5. Руднев П. Ломка инструментария. (Как меняется современный) // Литературный журнал «Октябрь». - 2015. - №8. -136 с.
6. Захаров Н.В. «Шекспиризм русской классической литературы»: тезаурусный анализ. - Москва: Моск. гуманит. ун-та, 2008. - 320 с.
References:
1. Qazaqstannyn oneri men madenieti: ozekti maseleler zhane zhana kozqarastar. - Astana: Qazaq ulttyq horeografija akademijasy, 2018. - 256 b. (In Kazakh).
2. Sygaj A. Sahna sanlaqtary. - Almaty: Zhalyn, 1998. - 512 b. (In Kazakh).
3. «Madeniet» zhurnaly. - №8(144). - Tamyz. - 2018. (In Kazakh).
4. Musina S. Perestrojka i hudozhestvennaja kul'tura. - Alma-Ata: Oner, 1990. (In Russ.).
5. Rudnev P. Lomka instrumentarija. (Kak menjaetsja sovremennyj) // Literaturnyj zhurnal «Oktjabr'». - 2015. - №8. - 136 s. (In Russ.).
6. Zaharov N.V. «Shekspirizm russkoj klassicheskoj literatury»: tezaurusnyj analiz. - Moskva: Mosk. gumanit. un-ta, 2008. - 320 s. (In Russ.).
«ARTS ACADEMY»
scientific journal наурыз/ март/ march 2023
nii±iiM/ Format/ Формат 170x260. Офсетт кагаз/ Offset paper/ Бумага офсетная. Келем^ Scope/ Объём - 6,62 п.л. Таралымы/ Edition/ Тираж 300.
Казак улттык хореография академиясы Kazakh National Academy of Choreography Казахская национальная академия хореографии
■Рылым, жорары оку орнынан кей1нп 61л1м беру жэне аккредиттеу 6ел1м1 The department of science, postgraduate education and accreditation Отдел науки, послевузовского образования и аккредитации
010000, Астана/ Astana ¥лы Дала/Uly Dala, 43/1, офис/ office/ офис - 470 8 (7172) 790-832 [email protected] artsacademy.kz
