УДК: 336.1
НАЦШИ ХАЗИНАДОРЙ ДАР ТАЪМИНИ ИЧРОИШИ ЧДРАЁНИ БУЦЕТЙ
Акбарова Насиба Абдурахимовна
Аннотатсия. Яке аз табаддулотуои молиявие, ки дар Цумуурии Тоцикистон ба миён омадааст, ин ташкил ва барпо гардидани фаъолияти мацомоти хазинадорй дар низоми молияи давлатй мебошад, ки тавассути он тамоми захирауои молиявии давлат муттамарказ гардида, сатуи самарнокй ва шаффофияти ицроиши он баланд гардидааст. Он айни замон уамчун фишанги асосии идоракунии молияи давлати баромад намуда, барои рушди соуауои ицтисодию молиявй замина гузошта шудааст. Зеро моуияти асосии низоми хазинадорй дар ташкил ва ицроиши буцет, муътадил нигоудоштани сатуи пардохпазирй, сари вацт ва самаранок ицро намудани уудадориуои давлатй ва баланд намудани сатуи пардохпазирй ва идоракунии воситауои захирауои молиявии давлатй инъикос меёбад. Ташкил ва ицроиши цараёни воситауои молиявии давлат вазифаи асосии низоми хазинадорй буда, ицроиши уудадориуои ицтимоии давлат ин ваколатуои хазинадорй ба уисоб меравад. Аз ин лиуоз нацш ва мацоми низоми хазинадорй дар идоракунии молияи мамлакат хеле бузург буда, натицанокй, самарнокй ва ицроиши шаффофияти воситауои буцетй аз фаъолияти он вобастагй доранд.
Бинобар он мацом ва мавцеи низоми хазинадорй дар сатуи молияи давлатй алхусус дар ицроиши буцет калон буда, такмил, рушд ва идоракунии самарнокии фаъолияти он аз масъалауои актуалй ба уисоб меравад.
Калидвожа^о: низоми молия, низоми хазинадорй, буцети давлатй, цараёни ицроиши буцет, вазифауои хазинадорй, ваколатуои хазинадорй, низоми буцетй, даромади буцет, хароцоти буцет, СБХМ, буцети электронй, шаффофияти молиявй.
Барои ицтибос: Акбарова, Н. А. Нацши хазинадорй дар таъмини ичроиши чараёни бучетй / Н. А. Акбарова // Паёми молия ва щтисод. - 2024. - No. 2.1 (41). -С. 190-200.
РОЛЬ КАЗНАЧЕЙСТВА В ОБЕСПЕЧЕНИИ РЕАЛИЗАЦИИ БЮДЖЕТНОГО ПОТОКА
Акбарова Насиба Абдурахимовна
Аннотация. Одной из финансовых революций, произошедших в Республике Таджикистан, является организация и налаживание деятельности казначейства в государственной финансовой системе, посредством которого концентрируются все финансовые ресурсы государства, а также уровень эффективности и прозрачности его деятельности увеличивается. В настоящее время он выступает основным рычагом управления государственными финансами и закладывает основу для развития экономической и финансовой сферы. Так как, основная суть казначейской системы отражается в организации и исполнении бюджета, поддержании стабильного уровня платежеспособности, своевременном и эффективном выполнении государственных обязательств, повышение уровня платежеспособности и управления государственными финансовыми ресурсами. Организация и осуществление движения государственных финансовых ресурсов является основной задачей казначейской системы, а выполнение социальных обязательств государства считается полномочиями казначейства. С этой точки зрения, роль и статус казначейской системы в управлении финансами страны очень важны, а от ее деятельности зависят эффективность, результативность и прозрачность бюджетных инструментов.
В связи с этим, статус и положение казначейской системы на уровне государственных финансов, особенно при исполнении бюджета, важны, а совершенствование, развитие и управление ее эффективностью считаются актуальными вопросами.
Ключевые слова: финансовая система, казначейская система, государственный бюджет, п роцесс исполнения бюджета, казначейские функции, казначейские полномочия, бюджетная система, доходы бюджета, расходы бюджета, МСФО, электронный бюджет, финансовая прозрачность.
ROLE OF THE TREASURY IN ENSURING THE IMPLEMENTATION OF BUDGET FLOW
Akbarova Nasiba Abdurahimovna
Annotation. One of the financial revolutions that took place in the Republic of Tajikistan is the organization and establishment of treasury activities in the state financial system, through which all financial resources of the state are concentrated, as well as the level of efficiency and transparency of its activities. sales are increasing. Currently, it acts as the main lever for managing public finances and lays the foundation for the development of the economic and financial sphere. Because the main essence of the treasury system is reflected in the organization and execution of the budget, maintaining a stable level of solvency, timely and effective fulfillment of government obligations and increasing the level of solvency and management ofpublic financial resources. The organization and implementation ofthe movement ofstate financial resources is the main task ofthe treasury system, and the fulfillment of the social obligations of the state is considered the powers of the treasury. From this point ofview, the role and status of the treasury system in managing the country's finances is very important, and the efficiency, effectiveness and transparency of budget instruments depend on its activities Therefore, the status and position of the treasury system at the level of public finances, especially in budget execution, is important, and the improvement, development and management of its effectiveness are considered pressing issues.
Key words: financial system, treasury system, state budget, budget execution process, treasury functions, treasury powers, budget system, budget revenues, budget expenses, IFRS, electronic budget, financial transparency.
Гузориши масъала. Дар шароити муосир тагйирёбии молияи чахонй ва рушдёбии низоми технологиями сунъй такмили сиёсати молиявии давлатиро талаб намуда истодааст. Алхусус ба самти молияи давлатй, ки он вобаста ба ин талаботхо имруз молияи давлатии хар як дар сатхи коишёбй карор дорад. Ин коишёбй бевосита ба яке аз накшаи молиявии давлат ба монандй бучетй давлатй таъсир расонида, муаммохои зиёди халталабро ба миён оварда, роххои такмил ва бартараф намуданро талаб намуда истодааст.
Бучети давлатй - ин инструменти асосй оид ба сиёсати молиявии давлат ба шумор меравад, ки таввасути хачм , ичроиш, шаффофият ва самаранокии истифодабарии он мавкеи иктисодй, ичтимой ва сиёсии мамлакат байни дигар мамлакатхо муайян ва бахогузорй карда мешавад. Айни замон дуруст тахия намудани бучет, сатхи ичроиши он, самарнокй ва максадноки таксим намудани он яке аз масъалахои мумбрами молиявй дар хар як давлат ба хисоб меравад, зеро ичроиши онхо вобаста ба омилхои иктисодию сиёсй дар ичроиши эхтимолй карор доранд. Хусусан яке аз мархилахои асосии он - чараёни ичроиши бучет, ки ичроиши самаранок ва шаффофноки он вобаста ба тагйиротхои гуногуни молиявий иктисодй дар сатхи эхтимолй карор доранд.
Тахлили тахкикоти охир ва нашриёт. Мархила ичроиши бучет яке аз мархилаи асосй дар чараёни бучетй буда, ин мархила пурра воридшавй ва ичрошавии даромад ва харочотхои банакша гирифташудаи бучетро таъмин менамояд. Пас ягона низоме, ки барои самаранок, мукаммалгардонй ва пурра ичро шудани ин мархила мусоидат мекунад, ин низоми хазинадорй ба хисоб меравад, ки он чун
инструменти асосй доир ба механизми идоракунию ичроиши бучетй буда, сатхи самаранокии таксимотй ва назорати воситахо аз фаъолияти он вобаста мебошанд. Аз ин лихоз коркард ва такмили фаъолияти низоми хазинадорй доир ба ичроиши бучет ва пешниходи тавсияхо оиди шаффофияти он яке аз масъалахои асосии молияи давлатй ба шумор меравад.
Доир ба накши хазинадорй дар дар ичроиши бучет дар амалия чунин олимон, ба монанди Маковник Т. Д., Настеренко Т. Г., Артюхин Н. В., Бриль Д. В., Задорнов М. М., Пансков В. Г., Прокофьев С. Е., Поляк Г. Б., Радинова В. Н., Романова Т. Ф., Иванова О. Б., ва Максимов А. В. тадкикот бурда, бурда, сахми арзандаи худро дар ин самт гузоштаанд.
Максади макола - дар муаяйн кардани накши низоми хазинадорй дар ичроиши бучети давлатй ва вобаста ба он муайян кардани сатхи ичроиши бучети давлатй инъикос мегардад.
Мухтавои асосии мавод. Накши низоми хазинадорй дар ичроиши чараёни бучетй хеле бузург аст. Зеро мохияти асосии низоми хазинадорй чун макомоти молиявй дар ичроиши сари вактй ва самарнокии чараёни ичроиши бучет инъикос мегардад. То ташкили низоми хазинадорй дар каламрав ичроиши бучет дар зиммаи Вазорати молия карор дошт. Тамоми воситахои бучетй гайримарказонида буданд, ки сатхи ичроиш ва шаффофияти он то лахзаи ташкилёбии хазинадорй хеле паст буд. Зеро ичроиши бучетхои махаллй ба воситаи суратхисобхои алохидаи бонкии бонкхои тичоратй амалй карда мешуданд ва фондхои махсуси гайрибучетии ташкилотхои бучетй тавассути суратхисобхои алохида мегузаштанд, ки он боиси зиёд будани теъдоди суратхисобхо ва муттамарказ набудани маблагхои бучетиро ифода менамояд.
Инчунин манбаи ягонаи муттамарказии маълумот оид ба хизматчиёни сохаи бучетй ва низоми ягонаи ведомости электронии пардохт барои хисоб кардани музди мехнати кормандони сохаи бучетй мавчуд набуд. Музди мехнат дар шакли марказонидашуда дар сатхи махаллй хисоб карда мешуд, ки ин боиси суст шудани назорати молиявии муттамарказ мегардид ва барои фиребгарй бо музди мехнат дар махаллахо шароит ба вучуд меовард. Ин омилхои номбаршуда бевосита харочоти давлатиро афзоиш намуда, ба молияи давлат таъсири манфии худро мерасонид.
Баъд аз он дар каламрав низоми хазинадорй ташкил карда шуд , ин муаммохои номбаршуда аз байн рафтаанд, ки ин боиси пешравии сатхи иктисодй-молиявй ва ичтимой-сиёсии давлат гардид.
ВАЗИФАХОИ ХАЗИНАДОРИИ ЧУМДУРИИ ТОЧИКИСТОН
' Ба хисоб гирифтани даромади бучет
-» . Ба хисоб гирифтани маблагхои махсуси вазорату идорахо ва ташкилотхои бучетй, хизматрасонии амалиёти даромад ва харочоти онхо «I-
Маблаггузорй ба вазорату идорахо ва ташкилотхои бучетй
Интиколи трансфертхои байнибучетй (кумаки молиявиибеподош (дотатсия), мусоидати моливй (субвенсия), хисоббаробаркунй, карзхои бучетй дар байни сатххои низоми бучетии ЧТ
Ба хисоб гирифтани ухдадорихои шартномавии аз бучети давлатй маблаггузоришавандаи вазорату идорахо ва ташкилоти бучетй ва ичрои мониторинга гузаронидани онхо
-» Тахия намудани накшаи хазинавии ичрои бучетй
Тартиб додани хисоботи даврии бучетй ва молиявй оид ба ичрои бучети давлатй ■4-
Тахияи хисобот оиди даромади бучети чумхуриявй ва тартиб додани санадхои мукоисавй оид ба дар омади бучетй
Таъмини интиколи электронии маблагхои Бучети давлатии ЧТ тавассути низоми пардохтхои электронй
Имруз низоми хазинадорй дар каламрав хамчун механизми ичроиши чараёни бучетй баромад менамояд, ки вазифахои он дар асоси мархилахои бучетй ва низоми идоракунии молияи давлатй ташкил карда шудааст, ки бо вазифахои махсуи худ чараёни ичроиши бучетро ташкил, идора ва ба танзим медарорад. Аз ичроиши вазифахои хазинадорй чараёни ичроиши бучет вобаста буда, сари вактй ва шаффофнок ичрои шудани он ба тамоми сохахои молиявй таъсир мерасонад.
Айни замон низоми хазинадорй дар низоми молияи давлатй чунин вазифахои асосиро дар чараёни ичроиши бучетй ичро менамояд (расми1)
Расми 1.Вазифа\ои низоми хазин
Ваколатхои низоми хазиналорй бошанд тамоми ухдадорихои бучетй ва молияи давлатиро дар бар гирифта, барои самарнок ва максаднок таксим кардани воситахои бучетй ва сари вактии ичроиши ухдадорихои молиявии давлатй иборат мебошад. Ба монандй [1]:
-пешниходи таклифхо ба макоми давлатии дахлдор оид ба бартараф намудани камбудихое, ки хангоми риоя накардани талаботи конунгузорй дар раваннди ичрои хазинавии бучет, аз чумла хисоботи молиявй ва бучетй ошкор карда шудаанд;
эри дар чараёни ичроиши бучети
-таъмини робитахои электронй -коммуникатсионй бо макомоти ичроияи хокимияти давлатй бо максади самаранок идора намудани маблагхои бучети давлатй;
-назорати мунтазами ичрои бучетхои чумхуриявй ва махаллй;
-баргардонидани маблаги сахван, барзиёд пардохташуда ва барзиёд ситонидашуда мутобики санадхои меъёрии хукукй ва гайра.
Аз таъминоти вазифа ва хукуки ухдадорихо бармеояд, ки низоми хазинадорй дар Чумхурии Точикистон барои идора ва такмили чараёни ичроиши
бучетй барпо гардида, барои самараноки ичро шудани ухдадорихои бучетй ва баланд гардидани шаффофияти бучети давлатй заминаи асосй мегузорад.
Худ зери мафхуми самаранок ичро шудани бучети мамлакат, пурра ичро шудани ухдадорихои давлат ва инчунин баробари зиёд гардидани кисми даромад камгардидани кисми харочоти бучет фахмида мешавад.
Зери шаффофияти бучети давлатй максаднок истифодабарии воситахои бучетй ва дастрас будани маълумоти тамоми мархилахои бучетй ба хисоб меравад.
Х,амин тарик низоми хазинадорй хамчун макомоти молиявй дар ичоиши чараёни бучетй накши авваларо сазовор буда, сатхи баланди ичроиш, самарнокй, шаффофият ва такмили мархилаи чироиши
бучетй яке аз мухимтарин максад ва накшаи макомот мебошад. Аз ин лихоз сохтор, принсип, вазифа, ваколат ва ухдадоризои хазинадорй дар асоси сохтори бучети давлатй ва мархилахои чироиши он тахия мегардад.
Низоми бучети Ч,умхурии Точикистон дар асоси сохтори ташкилии молиявии давлат, ки он дар асоси сатхи иктисодй, ичтимой ва сиёсй ташкил карда мешавад, тахия ва баррасй мегардад. Бучети давлатии Ч,умхурии Точикистон дар асоси Крнуни Ч,умхурии Точикистон " Дар бораи Бучети давлатй" барои соли навбатй тахия гардида, дар асоси конуни мазкур тамоми мархилахои он баррасй мегарданд, ки дар расми зерин сохтори низоми бучети давлатии Ч,умхурии Точикистон оварда шудааст.
НИЗОМИ БУЧ,ЕТИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН
Дар Хоруг ва 7 нохияхои ВМКБ
Дар 5 шахр ва 19
нохияхои вилояти Хатлон
Сарчашма : аз тарафи муаллиф тартиб дода шудааст.
Расми 2.Сохтори низоми бучети давлатии Чумхурии Точикистон
Низоми бучетй дар каламрав низоми накшавии молиявй буда, аз тарафи Вазорати молияи
Ч,умхурии Токикистон барои сари вакт ва мутобики накша ичро гардидани мархилахои он таваччухи хосса дода мешавад. Тамоми мархилахои он аз лахзаи амалй то лахзаи хисоботй тарики чорй назорат ва идора мешавад, ки дар асоси фаъоълияти
мунтазами низоми хазинадорй суръат мегирад. Барои муайян кардани накши хазинадорй дар чараёни ичроиши бучет, бучети давлатии Ч,умхурии Точикистонро тахлил менамоем.
Сарчашма: Дисобу муаллиф дар асоси нишондихандахои Конуни Ч,умхурии Точикистон "Дар бораи бучети давлатй" дар солхои 2020-2023
Чадвали 1.Тахлили бучети давлатии Чумхурии Точикистон дар солихои 2020-2023
№ Номгуи даромадхо 2020 2021 2022 2023 Фаркият дар солхои 2021-2020 Фаркият дар солхои 2022-2023
мутлак нисби % мутлк нисби %
1 Даромади Бучети давлатии Ч,Т 1950000 0 2050000 0 2259200 0 2535600 0 100000 0 105,12 276400 0 112,23
воридоти андозй 1791203 5 1880203 5 2046352 1 2308233 6 890000 104,97 261881 5 112,8
воридоти гайриандозй 1287965 1397965 1463479 1686664 110000 108,54 223185 115,25
грантхо аз хисоби созмонхои байналмиллал й 300000 300000 665000 587000 0 0 -78000 88,27
2. Аз хисоби лоихахои сармоягузорй 4523494 4877605 793863 9292145 354111 107,83 849828 2 1170,5
аз онхо:
карзхо 2327013 2340191 3241800 324901 13178 100,6 291689 9 10,02
грантхо 2196481 2537414 4696832 6043126 340933 115,52 134629 4 128,67
маблагхои махсуси ташкилотхои бучетй 2030463 2268190 2472220 2424811 237727 111,71 -47409 98,08
Дамагй 2605395 2764579 5 3300285 2 3707295 6 159183 8 106,11 407010 4 112,33
Аз тахлили чадвал бармеояд, ки даромади бучети давлатии Ч,умхурии Точикистон сол аз сол зиёд шуда истодааст, ки он дар худ самти рушдёбии мамлакатро нишон медихад. Аммо грантхо аз хисоби созмонхои байналмиллалй дар таи ду соли охир кам шудаанд. Инчунин тахлил нишон дод, ки соли 2023 лоихахои сармоягузорй ба монанди карзхо ба хачми 89,8% ва маблагхои махсуси ташкилоти бучетй ба хачми 1,92% кам гардидаанд, ки ин нишондихандаи мусбй дар чараёни бучетй ба хисоб меравад.
Зиёдшавии бучет дар хар як давлат хангоми самаранок ичро шудани ухдадорихои бучетй, сари вакт ворид гардидани сарчашмахои воридотии бучетй ва дуруст ба рох мондани сиёсати бучетй ба вучуд меояд, ки ин имруз низоми хазинадорй чун кумитаи молиявй чараёни ичроиши ин омилхои мусбиро таъмин намуда истодааст. Аз ин лихоз низоми хазинадорй ин низоми самарбахши молияи давлатй дар чараёни ичроиши бучет ба хисоб меравад. Зеро ичроиши бучети давлатй ва тахлили сатхи воридоти давлатй ин яке аз вазифахои асосии низоми хазинадорй мебошад. (Чадвали 2)
Чадвали 2. Х,исоботи ичроиши даромади бучети давлатии Чумхурии Точикистон дар солхои 2020-2023
Бучети соли 2020 Бучети соли 2021 Бучети соли 2022 Бучети соли 2023
Сaрчaшмa: нишондиxaндaxо aß xисобот оиди ичроиши бучет дaр солxои 2020-2023
Caрчaшмaxои дaромaди бучети дaвлaтй Ha^a Фоизи ичро Ha^a Фоизи ичро Ha^a Фоизи ичро Ha^a Фоизи ичро
Хдчми умумии бучети дaвлaтй 24304,7 100,1 28145,5 105,2 35079,5 103,6 41622,8 103,7
Дaромaди умумй вa ipan^ 18486,8 99,4 20543 103,7 23820,6 106 25597,0 107,7
Дaромaди чорй (aндозй вa Faйриaндозй) 17256,4 100 20243 105,3 22532,1 107,6 26010,0 108
Аз кдсоботи ичроиши дaромaди бучетй мaълyм гaрдид, ки сaрчaшмaxои тaшaккyлёбии дaромaди бучетй as xисоби дaромaди уумумй, грaнтxо, aндозй вa Faйриaндозй бyдa, тaи чор соли оxир ичроиши пyррaи воридотй бa нaзaр мерaсaд. Ин нишондиxaндa бa он шaxодaт медиxaд, ки низоми xaзинaдорй яке aз вaзифaи aсосии xyдро бa монaнди ичроиши пyррaи
воридотии бучетиро бa сaмaрбaxш бa aнчом рaсонидaaст.
Дигaр увдадории aссосии низоми xaзинaдорй, ки aœra фaъолияти он дaр aсоси он бaррaсй гaрдидaaст, ин ичроиши xaрочоти бучети дaвлaтй бa Xисоб мерaвaд, ки бaрои бaxогyзорй нaмyдaни сaтxи xaрочотгyзории дaвлaтй, xaрочоти бучетиро тaxлил менaмояем.
№ Номгуи хaрочотxо 2020 2021 2022 2023 Фaркият дaр солхои 2021-2020 Фaркият дaр солхои 20222023
My^arç нисби % мутлк нисби %
1 Maкомоти XOкимияти дaвлaтй вa идорaкyни 1395894 1430199 1420968 1661605 34305 102,46 24037 116,93
3 Maориф 5004689 5597083 6304025 7210355 592394 111,84 960330 114,38
4. Тaндyрyстй 1841281 2350369 2881390 3343077 509088 127,65 461687 116,02
6 CyFyртaи ичтимой вa xифзи ичтимой 3911503 4174312 4331602 4898631 262809 106,72 567029 113,01
7 Фaрxaнг вa вaрзиш 972620 1042599 1199149 1494348 69979 107,2 295199 124,61
8 Хочaгии мaнзилию кaммyнaли вa xифзи мyxити зист вa чaнгaл 1230696 1275966 1502178 1696585 45270 103,68 194407 112,94
9 Комплекси сузишворй,эн ер-гетикй 3927631 3832960 6022411 5991355 -94671 97,59 -31056 94,48
10 Cоxaи кишовaрзй, моxидорй вa шикор 785462 741193 1030551 1620739 -44269 94,36 590188 157,26
Чядвлли 3. Тадлили xapo4o™ бучети дaвлaтии Чумхурии Точикистон бирои солхои 2020-2023
сомони
Caрчaшмa: Х,исобу мyaллиф дар асоси нишондидандадои Крнуни Ч,умхурии Точикистон "Дар бораи бучети давлатй" дар солдои 2020-2023
11 Саноат ва соxтмон 232417 193345 211811 259782 -39072 83,19 47971 122,65
12 Наклиёт ва коммуникатс ия 1969386 2259532 2660636 2887352 290146 114,73 226716 108,52
Соxaдои
13 дигарииктисо диёт ва xизмaтрaсонй 69800 78599 125349 128526 71619 112,6 3177 102,53
14 Харочоти дигар 3128874 3088099 364646 3966504 -40775 98,69 360185 8 1087,8
Х,амагй 26403473 2810899 8 3362675 6 3810370 5 1705525 106,46 447694 9 113,3
Аз тадлили чадвал бармеояд, ки баробари зиёд гардидани даромади бучет кисми xaрочти он зиёд гардидааст. Аммо яке аз намуддои xaрочот доир ба коплекси сузишворй ва энергетика ба дар соли 2021 дачми 2,41% ва дар соли 2023 дар дачми 5,52% фоиз кам гардидааст. Инчунин камшавй дар соли 2021 дар содаи саноат ва соxтмон да дачми 16,81% ва xaрочоти дигар дар дачми 1,31% мушодида карда мешавад.
Камшавии xaрочот ба он шадодат медидад, ки самаранокии маблаггузории бучетй ва максаднок
истифодабарии воситадои бучетй дар мамлакат амал шуда истодааст. Хусусан ин самарнокй дар каламрав баъд аз ташкил шудани низоми xaзинaдорй мушодида карда мешавад. Зеро вазифаи аввали xaзинaдорй дар низоми молияи мамлкат ин сари вакт максаднок ва самаранок таксим намудани воситадои бучетй ба дисоб меравад. барои тадлили фаъолияти самарнокии ичроиши вазифадои бучетй аз чониби xaзинaдорй , ичроиши вазифавии xaрочоти бучетиро тадлил менамоем.
Уддадоридои бучети давлати Бучети соли 2020 Бучети соли 2021 Бучети соли 2022 Бучети соли 2023
Накша Фоизи ичро Накша Фоизи ичро Накша Фоизи ичро Накша Фоизи ичро
Бaxши докимияти давлатй ва идоракунй 1575,4 84,7 2115,9 89,3 2135,5 87,5 1080,9 86,9
Маориф 4816,9 92,0 5763,0 93,4 6754,2 94,5 1405,1 98,3
Тадсилоти умумй 342,2 88,3 338,7 89,3 432,1 91,9 215,8 99,4
Тадсилоти касбй 1287,8 86,7 1544,3 85,6 1716,9 84,4 956,6 98,9
Тадсилоти ба сатддо таксимншаванда 42,4 81,4 53,1 82,6 61,5 85,2 35,8 97,5
Фаъолият дар дигар содадои маориф 125,3 65,9 168,6 77,3 328,8 87,1 190,1 93,7
Нигоддории тандурустй 3641,9 71,2 2816,1 101,7 2886,5 91,2 557,4 99,3
Беморxонaдо 290,4 81,8 324,9 85,2 430,6 92,2 346,5 99,5
Маркази саломатй(дармонгоддо) 56,4 82,0 66,2 81,9 67,7 81,5 9,1 95
Х,ифзи саломатии адолй 90,4 89,7 114,3 88,2 113,6 83,1 74,8 99,5
Фаъолияти дар дигар содадои нигаддории тандурустй 1666,2 41,0 318,6 98,7 128 94,1 127 98,9
Ч,адвали 4. Х,исоботи ичроиши харочоти бучети давлати дар солдои 2020-2024
(млн.сомони)
Сугуртаи ичтимой ва дифзи ичтимой 4161,2 92,7 4253,4 98,0 4677,5 93,9 706,7 94,7
Агенти сугуртаи ичтимой ва нафака 740,8 65,9 3443,0 98,3 3547,5 92,3 512,9 93,3
Дифзи ичтимой 52,7 97,9 63,6 97,4 70,4 98,5 86,4 99
Фаъолияти дигар дар содаи сугуртаи ичтимой ва дифзи ичтимой 361,4 89,3 272,9 93,3 433 99,4 107,3 97,7
Хочагии манзилию коммуналй,экология, хочагии чангал 1523,5 93,6 1734,6 97,1 2038,5 87,1 120,2 97,5
Фарданг ва варзиш 1061,4 93,1 1197,9 97,2 1193,1 90,6 643,6 99,7
Комплекси сузишворию энергетики 4654,4 106,9 4413,1 105,4 6900,1 94,1 4968,3 99,9
Кишоварзй, можидорй ва шикор 700,0 88,2 768,5 86,9 1046,4 98,8 706,6 99,6
Саноат ва сохтмон 176,3 97,4 246,9 97,2 290 99,5 265,3 99,3
Наклиёт ва коммуникатсия 1131,1 92,4 1777,3 101,1 2267,8 106,6 282,6 98,5
Фаъолияти дигари иктисодй ва хизматдои дигар 231,3 96,9 59,1 81,0 236,9 88,3 132,2 94
Харочотдое, ки ба гуружи дигар шомил нашудаанд 1763,0 80,6 59,1 81,0 3297,2 77,3 4707,7 83,5
Дамагй ичроиши дамаи харочотдо 13165 87,6 30454,9 96,7 37528 92,7 44273,2 93,2
Сарчашма: Нишондихандадои дисобот оиди ичроиши бучет дар солдои 2020-2023
Аз чадвал бармеояд, ки тамоми харочотдои содавие, ки дар накша гирифта шуда буданд, кисми зиёде аз ондо ичроиши 100 фоизиро надоранд. ИН чидати манфй ва мусибиро дорад. Ч,и^ати мусбии он дар сарфакорона истифодабарии воситадои бучетй ба даст овардани воситадои муваккатан озоди бучетй ба дисоб меравад. Ч,и^ати манфии он мутобики накша ичро нагардидани харочоти бучети давлатй, ки он дар худ барзиёд ба накша гирифташудаи харочотгузории бучетиро инъикос менамояд. Ин бо худ муаммодои зиёдро инъикос менамояд, ба монанди касри бучет ва ММД, ки вобаста ба дачми тасдикшудаи накшавии харочот меъёрдои ондо муайян карда мешавад. Ин
бевосита бо худ дигар нишондидандадои ташаккулёбии бучетй ба монандй карзи давлатй ва низоми андозй таъсирри худро дорад.
Дангоми тадлил муайян гардид, ки харочотгузории содаи "коплекси сузишворй ва энергетика" дар соли 2020 дар дачми 6,9% зиёд, содаи "наклиёт ва коммуникатсия" дар соли 2021 дар дачми 1,1% ва дар соли 2022 дар дачми 6,6% зиёд аз накша ичро шудааст.
Барои муайян кардани динамикаи тагйирёбии ичроиши даромад ва харочоти бучетй давлатй онро дар намуди график тасвир менамоем.
120,00/ 100,00// 80,00/ 60,00// 40,00/ 20,00/ 0,00//
2020
2021
2022
2023
Даромади умумй ва грантхр
Даромади чорй(андозй ва гайриандозй)
Ичроиши фоизнокии харочотгузории бучети давлатии Чумхурии Точикистон
Расми 3. Динамикам ичроиши даромад ва харочоти бучети давлатии Чумхурии Точикистон
Аз расм муайян гардид, ки таи чор соли тадлил манбадои ташаккулёбии бучети давлатй ичроиши мусбиро инъикос менамояд. Чдраёни xaрочотгyзории бучети давлатй дар ичроиши пурра карор надоранд, ки он роди далли xyдро инъикос менамояд.
Бо баробари ичроиши пурра ва зиёдшавии бучетй давлатй айни замон як катор муаммодо дар чараёни ичроиши бучетй карор дорад. Ба монандй:
-сари вакт ворид нагардидани даромаддои бучетй;
-гайримаксаднок истифода бурдани воситадои бучетй аз тарафи муассисадои бучетй;
-дар суратдисоби муассисадои бучетй чамъ гардидани бакиядои зиёди маблагдои бучетй;
-тибки накша ичро нагардидани xaрочоти бучетй;
-дар сатди нокифоягй карор доштани таъминоти маълумотдои зарурй барои истифодабарандагони воситадои бучетй;
- тез коркард нагардидани axборот ва паст будани сифати идоракунии амалиётдои фаврии теxнологиядои информатсионй;
- паст будани сатди самаранокии ичроиши бучет. Ба андешаи мо соxтори омили доxилии таъсиррасони низоми xaзинaдорй меxaнизми ба соxтори фаъолият xос дошта , аз чунин омилдои доxилиию молиявии мамлакат иборат мебошад:
- пурра ба род монда нашудани дисоббаробаркунии гайринакдй;
-дар сатди паст карор доштани пешбурди низоми бадисобгирии мудосибй дар корxонaхо ва тичорати xyрдy миёна;
-паст будани сатди назорати xaзинaдорй оид ба сатди корупсионии чорабинидои комлексй ;
-таъмин набудани шaxсони дукукй ва вокей ба низоми дисобдорй аз руи стандартдои молиявии бадисобгирии мудосибй дар бaxшдои давлатй ва xyсyсй;
-шаффоф набудани дисоботи
андозсупорандагон аз тарафи шaxсони дукукй ва вокей.
Ин проблемадои номбаршуда таъсири манфии xyдро тамоми зaxирaдои молиявии мамлакат ва таъсир расонида, пaрдоxтпaзирй, шаффофият ва устувории соxтори молиявй ва иктисодии давлатро заиф мегардонанд. Алxyсyс ба фаъолияти xaзинaдорй таъсир расонида, ба чараёни ичроиши фаъолияти xaзинaдорй онро заиф гардонида, муаммодои зиёдеро ба миён меоварад [14, 11]. Аз ин лидоз пешнидод ва коркарди дастурдо оиди ин проблемадо дар айни замон яке аз масъаладои мумбрами молиявй буда, роддои бартараф ва идоракунии он дар самти молия xеле мудим мебошад.
Ба андешаи мо роддои бартараф намудани ин муаммодо номбаршуда дар асоси пешнидоддои зерин братарф xодaнд ёфт:
1.Афзалиятнок чорй намудани Стандартдои байналмилалии дисоботи молиявй (СБХМ) дар ташкилоту муассисадои бaxши давлатй. Тартиб додани дисоботи молиявй тибки талаботи СБХМ яке аз воситадои мудимтарини идоракунии самаранокии фаъолияти ташкилоти бучетй бадисоб меравад. Зеро гузариш ба СБХМБД барои баланд бардоштани шаффофияти низоми молияи давлатй ва мадаллй, сифат ва садедии бадисобгирии бучетй ва дисобот, таъмин намудани бадисобгирии пурраи амалиётдои молиявй, фародам овардани шароит барои тадлили динамика ва сатди карздории бучетй, имтиёздои андозй, инчунин барои бадодидии самаранокии xизмaтрaсонидои бучетй зарурат дорад.
Ба афзалиятдои чорй намудан ва истифодабарии СБХМ дар бaxши давлатй индо доxил карда мешавад:
-таъмин намудани эътимоднокй ва шаффофияти истифодабарии маблагдои бучетй аз
тарафи гирандагон ва таксимкунандагони маблагхои бучетй;
-дар раванди эътирофи даромаду харочоти стифодабурдани усули хисобу замкунй, ки мутобидатии даромаду харочотро дар давраи харочотро дар давраи хисоботй таъмин менамояд;
-самаранокии идоракунии фаъолияти ташкилоти бучетй зиёд мегардад;
-баланд шудани сифати иттилооти оморй дар бораи холати молиявии ташкилоти бучетй;
-таъмини истифодабарии самараноки дороихо ва пардохти саривадтии ухдадорихо;
- надшаи ягонаи хисобхо ба гурухбандии бучетй мутобидат мекунад, ки назорати ичроиши бучет, тахлили даромади харочоти бучет самаранок ба рох монда мешавад [7. С.283].
2. Ташкил ва рушди нозоми "Бучети электронй". Ин омил низ яке аз нишондихандахои асосй барои рушд ва бартараф намудани проблемаи зикршуда дар низоми хазинадорй ба шумор меравад. Зеро ичроиши ухдадорй ва самаранокии хазинадорй аз бучет вобаста мебошад. Дангоми чорй намудани он шаффофияти бучет баланд мегардад, ки сабаби баланд гадидани он ин гирдгардиши хуччатхо тариди автоматй ва ба ахолй дастрас будани маълумот оиди ичроиш, ба хисоб меравад [8. С.220].
З.Таъмини шаффофияти молиявй (дастрас будани маълумот ва пурра электронй шудани он). Ин омил барои сари вадт ворид гардидани даромади бучет ва такмил ёфтани сатхи идтисодию ичтимоии
мамлакат замина мегардад. Зеро хар як шахрванди мамлакат бевосита маълумотхои дархостии худро, ки шубха доранд дастрас намуда, огахй мешаванд. Инчунин вобаста ба ин шаффофият яке аз проблемахои асосй ба монанди сари вадт ворид нагардидани даромади андозй низ аз байн хохад рафт.
Вазорати молияи Ч,умхурии Точикистон бо мадсади баланд кардани шаффофияти молиявй 30-уми сентябри соли 2020, тахти №108 "Дастури методй оид ба шаффофият ва дастраси чомеа бо иттилооти раванди бучетй"дабул намуд, ки хадафи асосии он -баланд бардоштани шаффофияти тахия ва ичрои бучет аз чониби Вазорати молия ба шумор меравад, ки ин шаффофият мусоидат мекунад ба [6.].
- дастрасии васеи иттилооотии раванди бучетй ба ахолй;
- бехтаркунии сифати иттилоотии раванди бучетй бо назардошти пешниходи чомеа ва татбиди тачрибаи пешдадами байналмиллалй дар самтии дораи молияи давлатй;
-баландшавии индекси шаффофияти бучети давлатй ва мадоми байналмиллалии Ч,умхурии Точикистон дар байни давлатхои аъзои Шарикии байналмиллалии бучетй таъмин намудан аст.
Дамин тарид ин омилхо метавонанд рохи халли муаммохо гардида, барои рушд ва такмили самтхои тамоми низоми молиявй замина гузоранд. Алхусус бахри шаффофияти ичроиши бучет ва баланд гардидани самарнокии фаъолияти хазинадорй дар ичроиши бучет мохияти асосй доранд.
АДАБИЁТ
1Донуни Ч,умхурии Точикистон"Дар бораи хазинадорй" аз 2 январи соли 2020, № 1674, ш. Душанбе. [манбаи электронй]: URL: http://mmk.ti
2Донуни Ч,умхурии Точикистон "Дар бораи бучети давлатии Ч,умхурии Тодикистон барои соли 2020" аз 26 ноябри соли 2019, №1650, ш. Душанбе. [манбаи электронй]: URL: http://mmk.ti
ЗДонуни Ч,умхурии Точикистон "Дар бораи бучети давлатии Ч,умхурии Тодикистон барои соли 2021" аз 20 ноябри соли 2020, № 1724, ш. Душанбе. [манбаи электронй]: URL: http://mmk.ti
4Донуни Ч,умхурии Точикистон "Дар бораи бучети давлатии Ч,умхурии Тодикистон барои соли 2022" аз 30 ноябри соли 2021, № 1804, ш. Душанбе. [манбаи электронй]: URL: http://mmk.ti
5Донуни Ч,умхурии Точикистон "Дар бораи бучети давлатии Ч,умхурии Тодикистон барои соли 2023" аз 7 декабри соли 2022, № 1916, ш. Душанбе. [манбаи электронй]: URL: http://mmk.ti
6.Фармони Вазорати молияи Ч,умхурииТочикистон"Дар бораи чорабинихои Вазорати молия вобаста ба таъмини шаффофият ва дастрасии чомеа ба иттилооти раванди бучетй"аз 30 сентябри 2020, №108
7.Бобоев М.У. Стандартхои хисоботи молиявй дар бахши давлатии Точикистон: холати хозира, муаммохо, дурнамоирушд // Вестник Бохтарского государственного университета имени Носира Хусрава, Серия гуманитарных и экономических наук. 2017. №1-4(49). С.280-286
8.Бобоев М.У., Акбарова Н.А. Долати муосир ва дурнамои рушди низоми хазинадории Ч,умхурии Точикистон // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. Бахши илмхои ичтимой-идтисодй ва чамъиятй. - 2022.-№8.- 358с. (с.217-224)
9.Епифанова В. И. Формирование экономика- функциональной модели казначейской системы: автореферат дис..кандидат экономических наук: 08.00.10. Гос. универ.- учебно- научно производственный комплекс. Орел. -2012
10.Динесенко С. Н. Развитие казначейской системы исполнения местных бюджетов в условиях бюджетной реформы : автореферат дис..кандидат экономических наук: 08.00.10- финансы, денежные оброшениеи кредит. Ростов-на -Дону, 2014
11.Демидов А. Ю. «Повышение эффективности и результативности функционирования органов исполнительной власти России (на примере Федерального казначейства): автореферат дис... доктор экономических наук. Гос. акад. Инноваций. Москва 2009
12.Нестеренко Т. Г. Концепция эффективной бюджетной политики: автореферат дис. кандидат экономических наук: 08.00.10 Всероссийский заочный финансово-экономический институт. Москва 2006
13.Сиколенко Н. В. Казначейская система исполнения бюджета субъекта Российской Федерации: автореферат дис...кандидат экономических наук: 08.00.10 ГОУ ВПО Уральский государственный экономический универ. Екатеринбург 2006
14. Радимзода, Ш. Самтдои асосии рушди дамкоридои щтисодй бо Ч,умдурии Узбекистон дар шароити нави щтисодй / Ш. Радимзода // И^тисодиёти Точикистон. - 2022. - No. 2. - P. 9-12. - EDN LXEWJS.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Акбарова Насиба Абдурадимовна- доктаранти PhD, ассистенти кафедраи молия ва карз, Донишкадаи политехникии Донишгоди техникии Точикистон ба номи академик М.С. Осимй дар шадри Хучанд. СуроFа: 735700, Ч,умхурии Точикистон, ш. Хучанд, кучаи И.Сомонй, 226. E-mail: nasiba-abdurahimovna @,mail.ru
Информация об авторе :
Акбарова Насиба Абдурахимовна - доктарант PhD, ассистент кафедры финансы и кредит, Худжандский политехнический институт Таджикского технического университета имени академика М.С. Осими. Адрес: 735700, Республика Таджикистан, г. Худжанд, ул. И. Сомони, 226. E-mail: nasiba-abdurahimovna @mail.ru
Information about the authors:
Akbarova Nasiba Abdurahimovna - PhD doctoral student, assistant of the Department of Finance and Credit, Khujand Polytechnic Institute of the Tajik Technical University named after academician M.S. Osimi, Address: 735700, Republic of Tajikistan, Khujand, st. I. Somoni, 226. E-mail: nasiba-abdurahimovna @mail.ru