Научная статья на тему 'АРЗЁБИИ САМТҲОИ АСОСИИ ХАРОҶОТИ БУҶЕТИ ДАВЛАТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН'

АРЗЁБИИ САМТҲОИ АСОСИИ ХАРОҶОТИ БУҶЕТИ ДАВЛАТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
буҷети давлатӣ / хароҷоти буҷети давлатӣ / вазифаҳои молиявии давлат / сиёсати буҷетӣ / истеҳсолоти ҷамъиятӣ / маблағҳои буҷетӣ / гурӯҳбандии хароҷоти буҷет. / государственный бюджет / расходы государственного бюджета / государственные финансовые задачи / бюджетная политика / общественное производство / бюджетные средства / классификация бюджетных расходов.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исупов Суҳайлӣ Исмоилович

Яке аз воситаҳои муҳими давлат барои роҳандозӣ намудани сиёсати иҷтимоию иқтисодии мамлакат буҷети давлатӣ мебошад. Давлат маҳз тавассути анҷом додани хароҷоти буҷет барои таъмини иҷрои вазифаҳои иҷтимоию иқтисодии худ имкон пайдо мекунад. Рушди иҷтимоию иқтисодии мамлакат истифодаи маблағҳои буҷети давлатиро ҳамчун воситаи муассири танзими давлатии муносибатҳои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ тақозо мекунад. Дар мақолаи мазкур шаклҳо ва самтҳои истифодабарии маблағҳои буҷети давлатӣ таҳқиқ шудаанд. Дар асоси таҳлили пӯё ва сохтори хароҷоти буҷети давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рӯи бахшҳои гурӯҳбандии вазифавӣ самтҳои асосии амалисозии хароҷоти буҷетӣ муайян карда шудаанд. Вазъи хароҷоти ба рушди соҳаҳои иҷтимоӣ ва истеҳсолӣ равонакардашудаи буҷети давлатӣ арзёбӣ карда шудааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ASSESSMENT OF THE MAIN DIRECTIONS OF EXPENDITURES OF THE STATE BUDGET OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN

Одним из важных инструментов государства для реализации социально-экономической политики страны является государственный бюджет. Государство способно обеспечить выполнение своих социальных и экономических задач именно за счет бюджетных расходов. Социальноэкономическое развитие страны требует использования средств государственного бюджета как эффективного средства государственного регулирования экономических и социальных отношений. В данной статье исследуются формы и направления использования средств государственного бюджета. На основе анализа динамики и структуры расходов государственного бюджета Республики Таджикистан определены основные направления реализации бюджетных расходов по разделам функциональной классификации. Оценено состояние расходов государственного бюджета, направленных на развитие социальной и производственной отраслей.

Текст научной работы на тему «АРЗЁБИИ САМТҲОИ АСОСИИ ХАРОҶОТИ БУҶЕТИ ДАВЛАТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН»

Шарипова Фарангис Нурулоевна - ассистет кафедры мировой экономики, Международный университет туризма и предпринимательства Таджикистана. Душанбе. Республика Таджикистан. Тел: (+992) 933350054. Email: [email protected]

Information about the author:

Sharipova Farangis Nuruloevna - Assistant of the Department of World Economy, International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan. Dushanbe. Republic of Tajikistan. tel: (+992) 933350054. E-mail: [email protected]

УДК: 336.14

АРЗЁБИИ САМТХ.ОИ АСОСИИ ХАРОЧ.ОТИ БУЧЕТИ ДАВЛАТИИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН

Исупов Сухайлй Исмоилович

Аннотатсия. Яке аз воситауои мууими давлат барои роуандози намудани сиёсати ицтимоию ицтисодии мамлакат буцети давлати мебошад. Давлат мауз тавассути анцом додани хароцоти буцет барои таъмини ицрои вазифауои ицтимоию ицтисодии худ имкон пайдо мекунад. Рушди ицтимоию ицтисодии мамлакат истифодаи маблащои буцети давлатиро уамчун воситаи муассири танзими давлатии муносибатуои ицтисоди ва ицтимои тацозо мекунад. Дар мацолаи мазкур шаклуо ва самтуои истифодабарии маблащои буцети давлати тауциц шудаанд. Дар асоси таулили пуё ва сохтори хароцоти буцети давлатии Цумуурии Тоцикистон азруи бахшуои гуруубандии вазифави самтуои асосии амалисозии хароцоти буцети муайян карда шудаанд. Вазъи хароцоти ба рушди соуауои ицтимои ва истеусоли равонакардашудаи буцети давлати арзёби карда шудааст.

Калидвожщо: буцети давлати, хароцоти буцети давлати, вазифауои молиявии давлат, сиёсати буцети, истеусолоти цамъияти, маблащои буцети, гуруубандии хароцоти буцет.

Барои ицтибос: Исупов С.И. Арзёбии самтуои асосии хароцоти буцети давлатии Цумуурии Тоцикистон / С.И. Исупов //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - № 2 (41). - С. 161-168.

ОЦЕНКА ОСНОВНЫХ НАПРАВЛЕНИЙ РАСХОДОВ ГОСУДАРСТВЕННОГО БЮДЖЕТА РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН

Исупов Сухайли Исмоилович

Аннотация. Одним из важных инструментов государства для реализации социально-экономической политики страны является государственный бюджет. Государство способно обеспечить выполнение своих социальных и экономических задач именно за счет бюджетных расходов. Социально-экономическое развитие страны требует использования средств государственного бюджета как эффективного средства государственного регулирования экономических и социальных отношений. В данной статье исследуются формы и направления использования средств государственного бюджета. На основе анализа динамики и структуры расходов государственного бюджета Республики Таджикистан определены основные направления реализации бюджетных расходов по разделам функциональной классификации. Оценено состояние расходов государственного бюджета, направленных на развитие социальной и производственной отраслей.

Ключевые слова: государственный бюджет, расходы государственного бюджета, государственные финансовые задачи, бюджетная политика, общественное производство, бюджетные средства, классификация бюджетных расходов.

ASSESSMENT OF THE MAIN DIRECTIONS OF EXPENDITURES OF THE STATE BUDGET OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN

Isupov Suhaili Ismoilovich

Annotation. One of the important instruments of the state for implementing the country's socio-economic policy is the state budget. The state is able to ensure the fulfillment of its social and economic tasks precisely through budget expenditures. The socio-economic development of the country requires the use of state budget funds as an effective means of state regulation of economic and social relations. This article examines the forms and directions of use of state budget funds. Based on an analysis of the dynamics and structure of expenditures of the state budget of the Republic of Tajikistan, the main directions for the implementation of budget expenditures by sections of the functional classification were determined. The state of state budget expenditures aimed at the development of social and industrial sectors is assessed.

Key words: state budget, state budget expenditures, state financial objectives, budget policy, social production, budget funds, classification of budget expenditures.

Гузориши масъала. Яке аз унсурхои калидии сиёсати иктисодию ичтимоии давлат, ки дар таъмини полной иктисодии рушди устувори мамлакат ва баландбардории сатхи зиндагии ахолй сахми асосй дорад, ин низоми харочоти давлатй мебошад. Асоси низоми харочоти давлатиро кисмати харочоти бучети давлатй ташкил медихад. Вобаста ба ин, хадафи асосии харочоти бучети давлатй таъмини ичрои вазифахои мухими иктисодй ва ичтимой мебошад, ки аз мохияти иктисодию ичтимоии мафхуми харочоти бучетй бармеоянд. Яке аз масъалахои асосии ичрои самараноки харочоти бучети давлатй ин омузиши самтхои асосии амалисозии онхо мебошад, ки мазмун ва мухтавои тахкикотро муайян мекунад.

Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Дар адабиёти ватании сохаи молия дар солхои охир таваччух ба масъалахои истифодаи самараноки маблагхои бучети давлатй, ки бо мафхуми харочоти бучетй ифода мегарданд, зиёд шудааст. Вале интишороти бевосита ба омузиши вазъ ва самтхои асосии истифодабарии харочоти бучети давлатй бахшидашуда зиёд нестанд. Баъзе пахлухои ин масъала дар санадхои меъёрию конунгузорй [4; 5; 6; 7] ва маколахои алохидаи мухаккикон [2] шарх дода шудаанд.

Максади макола - омузиши самтхои асосии сафарбаркунии маблагхои бучети давлатй, аз чумла барои рушди сохахои ичтимоию иктисодии мамлакат ва дар ин асос арзёбии вазъи имрузаи амалисозии харочоти бучети давлатй мебошад.

Мухтавои асосии мавод. Мохияти итисодии харочоти бучети давлатй дар он зохир мешавад, ки онхо воситаи мухими сиёсати иктисодии давлат буда, бо ёрии онхо давлат ба равандхои азнавтаксимкунии маблагхои давлатй таъсир мерасонад. Сафарбаркунии муносиби маблагхои бучети давлатй тавассути ба чо овардани харочот ба афзоиши даромади миллй, танзимкунии сохтории иктисодиёти миллй ва рушди сохахои алохидаи он мусоидат мекунад. Таъмини халли масъалахои мухими ичтимой, рох надодан ба сар задани мушкилоти ичтимой, мусоидат кардан ба такрористехсоли кувваи корй дар чамъият - зухуроти

ифодакунандаи мохияти ичтимоии харочоти бучети давлатй мебошанд.

Дар адабиёт мафхуми «харочоти бучет» бо тарзхои гуногун тафсир карда шудааст. Масалан, Ф.Ш. Беков харочоти бучетро хамчун «фаъолият аз чониби давлат, ки бо тартиби конунгузории амалкунандаи марбут бо таксимкунии фондхои пулй ба чо оварда мешавад», шарх додааст [2, с. 122]. Ба акидаи Г.Б. Поляк, харочоти бучет - ин «муносибатхои иктисодие мебошанд, ки дар байни давлат, аз як чониб ва аз чониби дигар - ташкилотхо, муассисахо ва шахрвандон дар рафти истифодабарии фондхои марказонидашудаи воситахои пулй ба вучуд меоянд» [10, с. 321].

Хамин тарик, харочоти бучети давлатй хамчун унсури низоми умумии молияи чамъиятй масрафхое мебошанд, ки вобаста ба ичрои вазифахои молиявии давлат чихати таъмини молиявии ноил гардидан ба хадафхои ичтимоию иктисодй ба вучуд меоянд. Ин масрафхо муносибатхои иктисодиеро ифода мекунанд, ки дар асоси онхо раванди ба самтхои гуногун истифодабарии захирахои марказонидашудаи маблагхои давлатй ба амал меояд.

Давлат барои анчом додани вазифахои худ ва таъмини рушди ичтимоию иктисодии мамлакат сиёсати бучетиро тахия намуда, дар он тадбирхои заруриро дар муносибатхои бучетй муайян мекунад. Дар ин маврид муайян кардани афзалиятхои сиёсати бучетй, аз чумла барои давраи ояндаи миёнамухлат «дар асоси принсипхои асосии рушди ичтимоию иктисодии мамлакат, такмили танзими давлатй дар сохаи ташаккули даромадхои бучет, банакшагирй ва истифодаи харочоти бучет, муносибатхои байнибучетй мухим мебошад, ки ин ба баланд бардоштани сатхи самаранокии низоми иктисодй ва бучетй мусоидат мекунад» [3, с. 246].

Хукумати Ч,умхурии Точикистон бо рохандозй намудани тадбирхои муассир дар доираи сиёсати бучетии давлат ба рушди ичтимоию иктисодии мамлакат таъсир мерасонад. Тавассути харочоти бучет азнавтаксимкунии даромади миллй ба амал омада, сохтори истехсолоти чамъиятй тагйир меёбад. Давлат мавкеи худро дар рушди иктисодиёт бо рохи тагир

додани усулдои таъсири бучет ба истедсолоти чамъиятй мустадкам мекунад. Бо корбурди шаклдои мустацим ва гайримустацими таъсиррасонй ба ицтисодиёт давлат ба субъектдои ицтисодй кумаки молиявй ва мусоидати молиявй расонида, инчунин ба ондо сармоягузоридо ва царздои имтиёзнок пешкаш мекунад, маблаггузории бучетии содадои афзалиятноки ицтисодиро амалй месозад ва ба ин васила рушди ицтисодиёти миллиро таъмин менамояд.

Дар шароити рушди муносибадои бозорй дар мамлакат ва бар асари паёмаддои будрони молиявй вайрон шудани мутаносибии рушди ичтимоию ицтисодй, ба миён омадани номутаносибии байни талабот ва пешнидодот, баррасии масъалаи ба эътидол овардани ицтисодиёти миллй бидуни ба инобат гирифтани дигаргунидои дар низоми бучети давлатй баамаломада гайриимкон аст. Имруз сиёсати бучетй ба хотири бартараф намудани паёмаддои будрони молиявй бояд ба гоядо ва принсипдои ицтисодиёти бозории ба далли масъаладои ичтимой нигаронидашуда, ки амнияти ичтимой ва ицтисодии дар як фардро дар чомеа воцеан таъмин менамояд, асос ёбад. Дар бартараф намудани паёмаддои будрони молиявй пеш аз дама дуруст сафарбар намудани харочоти бучети давлатй ба содадои афзалиятноки ичтимой ва ицтисодй адамияти калон дорад.

Ташаккули харочоти бучети давлатй дар Ч,умдурии Точикистон ба принсипдои ягонагии сохтор, шаклдо, усулдо ва воситадои фаъолият, меъёрдои дадди ацали стандартдои ичтимоии давлатии таъминоти бучетй, харочоти молиявй барои хизматрасонидои давлатй, ки цонунгузории Ч,умдурии Точикистон муцаррар кардааст, асос меёбад. Харочоти бучети давлатй вобаста аз имконияти воцеии бучет, ки бо дудуддои дадди аксари сафарбаркунии манбаъдои даромади бучет ва дар асоси сиёсати паст кардани сатди касри бучети давлатй муцаррар карда мешаванд, ташаккул меёбанд.

Таъиноти асосии харочоти бучети давлатй пеш аз дама дар истифодаи маблагдои бучетй аз чониби мацомоти докимияти давлатй ва худидоракунии мадаллй дар раванди фаъолияти худ оид ба идоракунии ицтисодиёт, танзими раванддои ичтимой, давасмандкунии пешрафти илм ва техника, таъмини ицтидори мудофиавй ва дифзи дуцуц дар мамлакат зодир мегардад.

Мувофици муцаррароти моддаи 15 Крнуни Ч,умдурии Точикистон «Дар бораи молияи давлатии Ч,умдурии Точикистон» харочоти бучети давлатй дар чунин шаклдои асосй амалй карда мешаванд [8]:

- маблагчудокунй барои таъмини ташкилотдои бучетй;

- маблагдо барои пардохти мол (кор ва хизматрасони)-дое, ки шахсони воцей ва дуцуцй дар асоси шартномадои давлатй ва мадаллй ичро мекунанд;

- интицоли маблаг (трансферт)-до ба адолй;

- маблагчудокунй барои чуброни харочоти иловагй, ки вобаста ба цабули царор аз чониби мацомоти докимияти давлатй пеш меояд ва дар натича боиси афзоиши харочот ё кам шудани даромад мегардад;

- царзи бучетй ба шахсони дуцуцй, аз чумла царзи андоз, батаъхирандозй ва тамдиди мудлат барои супоридани андозу пардохтдо ва дигар уддадоридо;

- мусоидати молиявй (субвенсия) ба шахсони

дуцуцй;

- кумаки молиявй (субсидия) ва царз ба шахсони воцей;

- маблаггузории сармояи оинномавии шахсони дуцуции амалкунанда ва аз нав таъсисёбанда;

- царзи бучетй, кумаки молиявии беподош (дотатсия), мусоидати молиявй (субвенсия), кумаки молиявй (субсидия) ба сатддои дигари низоми бучети давлатии Ч,умдурии Точикистон ва фонддои мацсадноки давлатй;

- царздидй ба давлатдои дигар;

- маблагдо барои хизматрасонй ва пардохти уддадоридои царзй, пардохти фоизи ондо, аз чумла барои ичрои кафолати мацомоти давлатй ва мацомоти ичроияи мадаллии докимияти давлатй.

Асосгузори сулду ваддати миллй - Пешвои миллат, Президента Ч,умдурии Точикистон мудтарам Эмомалй Радмон зимни ироаи Паёми худ ба Мачлиси Олии Ч,умдурии Точикистон, 28 декабри соли 2023 цайд намуданд, ки «Давлат ва Хукумати мамлакат чидати ичрои уддадоридои ичтимоии худ ва далли масъаладои вобаста ба рушди содадои ицтисодиву ичтимоии кишвар тадбирдои мушаххасро родандозй намуд. Ба ин мацсад тандо аз дисоби бучети давлатй беш аз 40 миллиард сомонй равона карда шуд, ки нисбат ба соли 2022-юм 5,3 миллиард сомонй зиёд мебошад. ... Бо фародам омадани имконият хусусияти ичтимоии бучети давлатй тацвият дода шуда, харочот барои илму маориф, тандурустй ва дигар содадои ичтимой аз 9,6 миллиард сомонии соли 2017 ба 18,5 миллиард сомонй дар соли 2023 расонида шуд, яъне 1,9 баробар зиёд гардид» [9].

Дар шароити маддудияти воситадои давлатй масъалаи асосй муносибгардонии сохтори харочот бо чудо кардани афзалиятдои бо Барномаи миёнамудлати рушди Ч,умдурии Точикистон барои солдои 2021-2025 муайяншуда мебошад. Дар барномаи мазкур аз чумла чунин дадафдо ва вазифадои афзалиятнок муайян карда шудаанд [1]:

- баланд бардоштани самаранокии истифодаи захирадои миллй;

- рушди босуръати содадои вокеии иктисодиёти миллй;

- устувор намудани асосдои иктисодиёти институтсионалй;

- рушди сармояи инсонй ва бедтар намудани сифати хизматрасонидои бахши ичтимой;

- ташкили фазои мусоид барои чалби сармояи ватанию хоричй;

- рушди минбаъдаи мутавозини минтакадои кишвар, ки самаранокии ислодоти иктисодй ва дарачаи ноил шудан ба дадафдои стратегии рушди миллиро арзёбй менамоянд.

Бо Фармоиши Вазири молияи Ч,умхурии Точикистон аз 26 январи соли 2015, № 173 санади махсус - Гурудбандии даромад ва харочоти бучети давлатии Ч,умхурии Точикистон тасдик шудааст, ки дар он аз чумла гурудбандидои вазифавй ва иктисодии харочоти бучети давлатй оварда шудаанд [4]. Гурудбандии вазифавии харочоти бучети давлатй -гурудбандии харочоти бучетдои чумдуриявй ва мадаллиро дар бар гирифта, самтдои сафарбаркунии маблагдои бучетиро барои ичрои вазифадои асосй ва далли масъаладои ичтимоию иктисодии субъектдои бахши идоракунии давлатй ва худидоракунии мадаллй инъикос мекунад.

Хусусияти мудими гурудбандии харочоти бучет чанбаи иктисодии ондо мебошад. Х,ангоми гурудбандии иктисодй харочоти бучети давлатй вобаста ба таъсирашон ба раванди

такрористедсолкунии васеъ ба намуддои чорй ва асосй чудо мешаванд. Харочоти чорй барои таъмини фаъолияти чории макомоти докимият ва идоракунии давлатй, макомоти ичроияи мадаллии докимияти давлатй, макомоти худидоракунии шадрак ва дедот, ташкилотдои бучетй ва фонддои максадноки давлатй мукаррар гардидаанд. Харочоти чорй инчунин барои дастгирии зинадои дигари низоми бучети давлатй ва содадои алодидаи истедсолот бо тарики расонидани кумаки молиявй, кумаки молиявии беподош ва мусоидати молиявй истифода мешаванд. Харочоти асосй барои маблаггузории рушди фаъолияти сармоягузорй таъин гардидаанд.

Гурудбандии харочоти бучети давлатии Ч,умдурии Точикистон барои тартиб додан ва ичрои бучетдо (чумдуриявй ва мадаллй), ки киёсшавандагии нишондидандадои низоми бучетиро таъмин мекунад, барои пешбурди бадисобгирии мудосибй ва тартибдидии дисоботи молиявй истифода мешавад. Самтдои асосии харочоти бучети давлатии Ч,умхурии Точикистон дар гурудбандии вазифавии харочот муайян гардидаанд, ки аз 13 (то соли 2021 - 14 бахш) бахш иборат мебошад. Дар навбати худ, дар як бахши гурудбандии харочот аз зербахшдо, моддадо ва намуддои харочот иборат аст, ки ондо харочоти бахшдоро муфассал мекунанд.

Акнун барои арзёбии самтдои асосии истифодабарии харочоти бучети давлатии Ч,умдурии Точикистон пуё ва сохтори ондоро баррасй мекунем (чадвали 1).

Бахши харочот Соли 2022 Соли 2023 Соли 2024 2024/2

022, %

млн. в/к*, млн. в/к, млн. в/к,

сомонй % сомонй % сомонй %

Харочот, дамагй 33626,8 100 38103,7 100 44108,0 100 131,0

1. Макомоти докимияти 1421,0 4,2 1661,6 4,4 1832,6 4,2 128,9

давлатй ва идоракунй

2. Мудофиа, макомоти дифзи 2290,2 6,8 2944,8 7,7 3741,4 8,5 163,4

дукук, тартиботи дукукй ва

суддо

3. Маориф 6304,0 18,7 7210,4 18,9 8231,9 18,7 130,6

4. Тандурустй 2881,4 8,6 3343,1 8,8 3488,9 7,9 121,1

5. Сугуртаи ичтимой ва дифзи 4331,6 12,9 4898,6 12,9 5533,6 12,5 127,7

ичтимой

6. Фарданг ва варзиш 1199,1 3,6 1494,3 3,9 1716,7 3,9 143,2

7. Хочагии манзилию 1502,2 4,5 1696,6 4,5 1796,1 4,1 119,6

коммуналй, дифзи мудити зист

ва хочагии чангал

8. Комплекси сузишворию 6022,4 17,9 5991,4 15,7 8123,1 18,4 134,9

энергетики

9. Содаи кишоварзй, модидорй 1030,6 3,1 1620,7 4,2 1424,8 3,2 138,2

ва шикор

Ч,адвали 1. Пуё ва сохтори харочоти бучети давлатии Чумдурии Точикистон аз руи бахшдои

гурудбандии вазифавй

10. Саноат ва сохтмон 211,8 0,6 259,8 0,7 309,3 0,7 146,0

11. Нацлиёт ва коммуникатсия 2660,6 7,9 2887,4 7,6 3530,6 8,0 132,7

12. Содадои дигари ицтисодиёт ва хизматрасонй 125,3 0,4 128,5 0,3 138,5 0,3 110,5

13. Харочоти дигар 3646,5 10,8 3966,5 10,4 4240,6 9,6 116,3

*Эзод: в/ц - вазни циёсй, диссаи харочоти алодида дар чамъи умумии харочоти бучетй

Сарчашма: тадияи муаллиф дар асоси [5; 6; 7]

Тавре аз чадвали 1 ба назар мерасад, мувофици Конуни Чумдурии Точикистон «Дар бораи бучети давлатии Чумдурии Точикистон барои соли 2024» дар соли 2024 харочоти умумии бучети давлатй 44,1 млрд. сомонй мебошад. Дар ин маврид, вазни циёсии аз дама бештарро дар харочоти бучети давлатии Чумдурии Точикистон харочот ба содаи маориф (18,7%), комплекси сузишворию энергетики (18,4%) ва сугуртаи ичтимой ва дифзи ичтимой (12,5%) ташкил медиданд. Харочоти камтарин ба содадои саноат ва сохтмон (0,7%), кишоварзй, модидорй ва шикор (3,2%), фарданг ва варзиш (3,9%) рост меояд.

Вазъи харочоти бучети давлатии Чумхурии Точикистон дар солдои 2022 ва 2023 низ ба вазъи барои соли 2024 пешбинишуда монанд аст. Хамин тариц, дар солдои 2022 ва 2023 низ харочоти бештар ба содадои маориф (мувофицан 18,7% ва 18,9%), комплекси сузишворию энергетикй (17,9% ва 15,7%) ва сугуртаи ичтимой ва дифзи ичтимой (12,9% ва 12,9%) рост меояд; харочоти камтарин барои содадои саноат ва сохтмон (0,6% ва 0,7%), фарданг ва варзиш (3,6% ва 3,9%), кишоварзй, модидорй ва шикор (3,1% ва 4,2%) чудо карда шудааст. Ин вазъ гуводй медидад, ки Хукумати Чумдурии Точикистон дар давраи баррасишаванда аз дама бештар ба рушди содаи маориф адамият медидад.

Дар давраи баррасишаванда (солдои 20222024) дачми умумии харочоти бучети давлатии

Чумдурии Точикистон ба маблаги 10,5 млрд. сомонй (44,1 млн. сомонй - 33,6 млн. сомонй) ё 31% зиёд шудааст. Дар ин маврид суръати афзоиши аз дама бештар дар харочоти барои мудофиа, мацомоти дифзи дуцуц, тартиботи дуцуцй ва суддо (63,4%), содадои саноат ва сохтмон (46%), кишоварзй, модидорй ва шикор (38,2%) чудошаванда ва суръати афзоиши нисбатан пасттар дар харочоти ба содадои хочагии манзилию коммуналй, дифзи мудити зист ва хочагии чангал (19,6%), тандурустй (21,1%), сугуртаи ичтимой ва дифзи ичтимой (27,7%) чудошаванда мушодида мешавад.

Бояд зикр кард, ки дар таркиби харочоти бучети давлатии Чумдурии Точикистон вазни циёсии харочоти дорои хосияти ичтимой нисбатан бештар аст. Аз 44,1 млрд. сомонй харочоти умумии барои соли 2024 пешбинишуда, диссаи харочот барои содадои асосии ичтимой - маориф, тандурустй, сугуртаи ичтимой ва дифзи ичтимой, фарданг ва варзиш 18,9 млрд. сомонй мебошад, ки ин 42,9%-ро ташкил медидад. Ин вазъ аз хусусияти ичтимой доштани бучети давлатй ва сиёсати пешгирифтаи Хукумати Чумдурии Точикистон, инчунин тацвият ёфтани он дар солдои охир гуводй медидад. Пуёи намуддои алодидаи харочоти ичтимоии бучети давлатй дар расми 1 тасвир карда шудааст.

6304

4331,6

млн. сомонй 7210,4

4898,6

8231,9

1199,1

5533,6

1494,3

1716,7

2022

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2023

2024

■ Маориф ■ Тандурустй ■ Сугуртаи ичтимой ва дифзи ичтимой ■ Фарданг ва варзиш

Расми 1. Пуёи маблаFи харочоти ичтимой дар бучети давлатии Чумдурии Точикистон Сарчашма: тадияи муаллиф дар асоси [5; 6; 7]

Точикистон ба сари як нафар адолии мамлакат метавон мушодида кард, ки бузургии ин нишондиданда низ дар Бо дисоб кардани харочоти барои содаи давраи баррасишаванда тамоюл ба рушд дорад ичтимой равонашавандаи бучети давлатии Чумдурии (чадвали 2). Хамин тариц, ин нишондиданда дар соли

165

2022 бузургии 1488 сомонй, дар соли 2022 - 1682,9 сомонй ва дар соли 2024 бузургии 1845,4 сомониро ташкил додааст (мувофики маълумоти Агентии омори назди Президента Ч,умдурии Точикистон шумораи адолй дар санаи 1 январи соли 2022 - 9,89 млн. нафар, 1 январи соли 2023 - 10,07 млн. нафар ва 1 январи соли

2024 - 10,28 млн. нафар мебошад). Нишондидандаи харочоти ичтимоии бучети давлатй ба сари як нафар адолй дар давоми давраи баррасишаванда (солдои 2022-2024) ба андозаи 357,4 сомонй ё 24% фоиз зиёд аст.

Ч,адвали 2. Нишондидандаи харочоти ичтимой ба сари як нафар адолй

Солдо Адолии Чумдурии Точикистон ба санаи 1 январ, млн. нафар Харочоти ичтимоии бучети давлатй, млн. сомонй Харочоти ичтимой ба сари як нафар адолй, сомонй

2022 9,89 14716,1 1488,0

2023 10,07 16946,4 1682,9

2024 10,28 18971,1 1845,4

Сарчашма: тадияи муаллиф

Дар давраи баррасишаванда харочоти ба рушди содадои асосии истедсолй чудошудаи бучети давлатии Ч,умдурии Точикистон нисбатан кам аст. Масалан, барои рушди содадои саноат ва сохтмон дар соли 2024 дамагй 309,3 млн. сомонй (0,7%-и маблаги умумии харочоти бучет), кишоварзй, модидорй ва шикор - 1424,8 млн. сомонй (3,2%-и маблаги умумии харочоти бучет) мукаррар карда шудааст. Ба андешаи мо, сабаби асосии нисбатан камтар равона кардани маблагдои бучетй ба содадои появии иктисодиёти миллй - кишоварзй ва саноат ин аст, ки иншооти ин содадо бештар гайридавлатй карда шуда, нигоддорй ва рушди ондо дар асоси маблагдои содибкорони бахши хусусй анчом дода мешавад.

Дар соли 2024 аз содадои истедсолии иктисодиёти миллй аз дама бештар маблагдои бучетй барои рушди комплекси сузишворию энергетикй ба накша гирифта шудааст (8123,1 млн. сомонй ё 18,4%-и маблаги умумии харочоти бучети давлатй). Дар Ч,умдурии Точикистон ин самти фаъолияти иктисодй дануз гайридавлатй нашудааст, зеро бо сабаби бештар хосияти чамъиятй доштани иншооти комплекси

сузишворию энергетикй давлат мавкеи худро дар он нигод медорад. Ин далел ба максад мувофик будани чудо намудани диссаи бештари маблагдои бучети давлатиро барои нигоддорй ва рушди комплекси сузишворию энергетикии мамлакат тасдик мекунад. Инчунин кайд бояд кард, ки маблагдои бучети давлатй, ки барои нигоддорй ва рушди иншооти комплекси сузишворию энергетикй сафарбар шудаанд, аз 6,0 млрд. сомонии соли 2022 ба 8,1 млрд. сомонй дар соли 2024 расидаанд. Дамин тарик, дачми умумии маблагдои бучети давлатй, ки барои нигоддорй ва рушди содадои истедсолй ва хизматрасонии иктисодиёти миллй равона карда мешаванд, дар таркиби умумии харочоти бучетй дар соли 2024 маблаги 24,3 млрд. сомонй ё 55,2%-ро ташкил медиданд.

Пуёи намуддои алодидаи харочоти бучети давлатй, ки барои нигоддорй ва рушди содадои появии иктисодиёти миллй - содадои истедсолй ва хизматрасонй равона шудаанд, дар расми 2 тасвир карда шудааст.

млн. сомони

8123,1

6022,4

1030,6

2022 2023

■ КишоварзИ, модидорИ ва шикор

■ Саноат ва сохтмон

■ Комплекси сузишворию энергетики

■ Наклиёт ва коммуникатсия

■ Хочагии манзилию коммуналИ, дифзи мудити зишт ва чангал

Расми 2. Пуёи харочоти бучети давлатй ба содадои появии иктисодиёт Сарчашма: тадияи муалиф дар асоси [5; 6; 7]

3530,6 1796,1 138,5

2024

Дар маблаги умумии харочоти бучети давлатии Чумдурии Точикистон барои соли 2024 диссаи харочоти барои нигоддорй ва хизматрасонии мацомоти докимияти давлатй ва идоракунй муцарраргардида дамагй 4,2% (1,83 млрд. сомонй) ва харочоти барои мудофиа, мацомоти дифзи дуцуц, тартиботи дуцуцй ва суддо муцарраргардида 8,5% (3,74 млрд. сомонй)-ро ташкил медидад. Харочоти дигари бучети давлатй (ба истиснои дамаи самтдое, ки мо ондоро баррасй кардем), дар соли 2024 маблаги 4,24 млрд. сомонй ё 9,6%-и дачми умумии харочоти бучети давлатии Чумдурии Точикистонро ташкил медиданд.

Хамин тариц, тадцицоти мо нишон медидад, ки дар Чумдурии Точикистон самтдои афзалиятноки

харочоти бучети давлатИ дар содадои ичтимоИ бо чунин тартиб муайян карда шудаанд: 1) маориф; 2) сугуртаи ичтимоИ ва дифзи ичтимоИ; 3) тандурустИ; 4) фарданг ва варзиш. Тартиби афзалиятнокии харочоти бучети давлатИ ба содадои истедсолИ ва хизматрасонИ чунин аст: 1) комплекси сузишворию энергетикИ; 2) наклиёт ва коммуникатсия; 3) хочагии манзилию коммуналИ, дифзи мудити зист ва чангал; 4) кишоварзИ, модидорИ ва шикор; 5) саноат ва сохтмон; 6) содадои дигари иктисодиёт ва хизматрасонИ. Мудимии харочоти бучети давлатИ ба содадои мазкури ичтимоию иктисодИ бо дадафи асосии сиёсати бучетии Ч,умхурии Точикистон - баландбардории сатди зиндагии адолии мамлакат тасди; мешавад.

АДАБИЕТ:

1. Барномаи миёнамухдати рушди Ч,умдурии Точикистон барои солдои 2021-2025 [Сарчашмаи электронИ] / Низоми дастрасИ: URL: https://medt.tj/images/20-07-2022-5.pdf

2. Беков Ф.Ш. Способы повышения эффективности бюджетных расходов / Ф.Ш. Беков // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2022. - № 5. - С. 121125

3. Веретенникова О.В. Государственный бюджет как инструмент социально-экономического регулирования развития государства / О.В. Веретенникова // Торговля и рынок. - 2021. - Т. 2. - № 4-2 (60). - С. 244-253

4. Гурухбандии даромад ва харочоти бучети давлатии Чумхурии Точикистон ва дастурамалхои истифодабарии онхо [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: https://moliya.tj/Documents/Index/509

5. Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бучети давлатии Чумхурии Точикистон барои соли 2022» [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: https://moliya.tj/Admin/Documents/GetFile/651

6. Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бучети давлатии Чумхурии Точикистон барои соли 2023» [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: https://moliya.tj/Admin/Documents/GetFile/652

7. Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи бучети давлатии Чумхурии Точикистон барои соли 2024» [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: https://moliya.tj/Admin/Documents/GetFile/653

8. Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи молили давлатии Чумхурии Точикистон» [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: https://majmiШ.tj/конуни-чт-дар-бораи-молияи-давлатии-чу/

9. Паёми Президента Чумхурии Точикистон ба Мачлиси олии Чумхурии Точикистон, 28 декабри соли 2023 [Сарчашмаи электронй] / Низоми дастрасй: URL: http://www.president.tj/node/32191

10. Финансы. Денежное обращение. Кредит: учебник / Под. ред. Г.Б. Поляка / 4-е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2015. - 640 с.

Маълумот дар бораи муаллиф:

Исупов Сухайлй Исмоилович - Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон, докторанти PhD кафедраи молия. Сурога: Чумхурии Точикистон, 734067, ш. Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. E-mail: [email protected] Тел.: (+992) 901-33-66-55

Сведения об авторе:

Исупов Сухайли Исмоилович - докторант PhD кафедры финансов Таджикского государственного финансово-экономического университета. Адрес: 734067, Республика Таджикистан, г. Душанбе, улица Нахимова 64/14. Email: [email protected] Тел.: (+992) 901-33-66-55

Information about the author:

Isupov Suhayli Ismoilovich - PhD student of the Department of Finance, Tajik State University of Finance and Economics. Address: 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Nakhimov street 64/14. E-mail: [email protected] Tel.: (+992) 901-33-66-55

ИЛМДОИ ^УКУКШИНОСЙ

УДК: 342.59

ХУСУСИЯТДОИ МУНОСИБАТХ.ОИ ДУКУКИИ МУРОФИАВЙ

Табаров Неъмон Амонович

Аннотатсия. Макола ба тахкики хусусиятхои муносибатхои хукукии мурофиавй бахшида шудааст. Муаллиф андешахои баъзе олимонро нисбати муносибатхои хукукии мурофиавй тахлил намуда, ба хулоса меояд, ки муносибатхои хукукии мурофиавй хусусияти сетарафагй дошта, ду тараф иштирокчиёни низои муайяни хукукй буда, тарафи сеюм бошад макомоти давлатие (суде) мебошад, ки барои мохиятан хал намудани бахси дахлдор ваколатдор аст.

Калидвожахо: гояхои назариявй, илмхои хукукшиносй, муносибати хукукй, таснифи муносибатхои хукукй, муносибати хукукии мурофиавй, мурофиаи хукукй, халли бахс.

Барои иктибос: Табаров Н.А. Хусусиятхои муносибатхои хукукии мурофиавй / Н.А. Табаров // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - № 2 (41). - С. 168-175.

ОСОБЕННОСТИ ПРОЦЕССУАЛЬНЫХ ПРАВОВЫХ ОТНОШЕНИЙ

Табаров Неъмон Амонович

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.