CC BY
0ОЭЖ: 615.011.5:582.893
Б¥ЦТАРМА ШАТЫРАГЫ (SESELIBUCHTORMENSE L.) ЭСШДЩ ШАТЫРШАГСЛДШЕР Т¥ЦЫМДАСЫНЬЩ 0К1Л1
КАИМОВА МУКАДАС ТАЛИНОВНА
Фармация MeKTe6i, Фармацевтикалык eндiрiс технологиясы, 4 курс студент^ С. Ж. Асфендияров атындагы ^азак улттык медицина университетi, Алматы, ^азакстан
PhD, «Фармацияныц уйымдастырылуы, баскарылуы жэне экономикасы жэне клиникалык фармация» кафедрасы доцентi, С. Ж. Асфендияров атындагы ^азак улттык
медицина университетi, Алматы, ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада Буцтарма шатырагы (Seseli Buchtormensis L.) всгмдгггнгц химиялыц цурамы жэне цолданылуы бойынша эдеби шолу келтгрглген. Seseli Buchtormensis L. халыц медицинасында иммуномодуляциялыц, антиоксиданттыц, гсгкке царсы, микробца царсы зат реттде цолданылады. К,аз1рг1 тацда элемтц квптеген елдер1нде дэршк цуралдардыц жалпы номенклатурасыныц басым бвлтн, инновациялыц эдгспен жасалган фитопрепараттар алады, вс1мд1к тектес дэршк цуралдар куннен кунге цолданысца кещнен ент келедг. Осыган орай, жаца дэршк всгмдгк шикгзаттарыныц химиялыц цурамын талдау жэне цолданылуын зерттеу, дэршк цурал импортын твмендету, отандыц внд1р1ст1ц куш1н, шикгзат ресурсын жэне гылыми-техникалыц потенциалын арттыру мгндетг цойылып отыр.
Клт свздер: Буцтарма шатырагы (Seseli Buchtormensis L.), химиялыц цурамы, цолданылуы.
Annotation. This article introduces Seseli Buchtormensis L. presents a literature review on the study of the chemical composition and uses of the plant. Seseli Buchtormensis L. is used in folk medicine as an immunomodulatory, antioxidant, antitumour, antimicrobial agent. Nowadays, in many countries of the world, a large part of the total nomenclature of medicines is occupied by phytopreparations made by innovative method, medicines of plant origin are more and more widely used. In this regard, the task is set to analyse the chemical composition and study the use of new medicinal plant raw materials, reduce the import of the drug, increase the strength, raw material resource and scientific and technological potential of domestic production.
Keywords: Seseli Buchtormensis L., chemical composition, application.
Kipicne. Буктарма шатырагы SeseliBuchtormense (Fisch.) - кепжылдык еамдш, петрофит. Ол гранитп тебелердщ баурайында, жартастардыц жарыктарында, кургак дала белдеушде еседь Орталык ^азакстанныц ощуспк жэне ощустш-батыс белштершщ аласа таулы аймактарында кездеседi [1]. Seseli Buchtormensis L. еамдш шатыршагулдшер (Apiaceae) тукымдасына жатады. Еуропа, Азия, Африка, Солтуспк Америка жэне Австралияныц кептеген елдершде таралган [2]. Буктарма шатырагы (Seseli Buchtormense L.) еамдш кейбiр эдебиеттерде Seseli Libanotis L. деген атаумен белгш.
Эамдштщ Seseli тYрi шатыршагулдшер (Apiaceae) тукымдасыныц жалпы касиеттерше ие, оны Диоскорид жэне Линнейден кешнп галымдар Apiaceae тукымдасыныц мушелершщ бiрi ретшде аныктаган. Сонымен катар, Редюронныц (Reduron, 2021) пайымдауынша Seseli элем бойынша Yшiншi улкен тур болып табылады [3, 4].
Бул тукымдастыц тYрлерi кепжылдык немесе еюжылдык шeптесiн eсiмдiктер болып табылады. Талшыкты жага Seseli тYрлерiне гана тэн жэне оларды баска Apiaceae турлершен ерекшелендiредi. Seseli тYрлерiнде (1-сурет) жапырактары 1-4 таккауырсынды, бутактары 6iрiккен немесе сабактыц ту6iнде белек болуы мYмкiн. Жапыракшалары эдетте сары немесе кYлгiн; жемiстерi сопакша жумыртка тэрiздi, тYктi немесе тYксiз; аналыгы конусты. ТYрлердiц
Еылыми жетекшi: ТЛЕУБАЕВА МЕРУЕРТ ИЛЬЯСОВНА
кепшшш шектеулi эндемиктер болып табылады, олар непзшен кургак климатта, эктасты тау жыныстарында жэне жартасты беткейлерде шамамен 3000 м бшкпкте еседi. Seseli таксондарыньщ гYлдеу кезещ маусым-караша айлары [5, 6].
Сурет-1. Буктарма шатырагы (Seseli Buchtormensis L.)
Материалдар мен эдктер. Контент талдау, гылыми макалаларга шолу.
Seseli Buchtormensis L. еЫмдтнщ морфологиялыц сипаттамасы.
Сабактары TY3y, жщшке, тармакталган жэне биiктiгi 30-100 см дешн жетедi. Тамырлары кYPделi, усак тшмденген, жарыкка карай багытталган. Heri3ri тамыры терец жэне к¥ргак климатка бешмделген болып келедi. ГYлшоFырлары ак тYCтi, колшатыр пiшiндi, жаздыц ортасында гулдейдь Seseli тYрлершщ eсiмдiктерiне, эсiресе сабактары мен тамырлары eткiр, шайырлы, экзотикалык жэне ерекше иiс тэн. Эамдштердщ сабактары мен тамырларыныц сырткы бетшде шайыр массасы кездеседi [7].
Seseli тYрiнiц жаца еамдштершщ ашылуы бYгiнгi кYнге дейiн жалFасyда, бул Seseli тYрлерiнiц биологиялык эр тYрлiлiгiне ыкпал етедi. Seseli тYрiне жататын еамдштердщ алFашкы кайта каралуы 1972 жылы ТYркия Fалымдарымен жYргiзiлдi, 10 таксон белшд^ Fалымдар тобы жиырма жылдан астам уакыттан кейiн (2000 жалдары) жаца eсiмдiктi тiркедi [8, 9]. Seseli тYрлерiнiц ботаникалык аныктамалары кYPделi болFандыктан, тYрлердiц демаркациясын мукият зерттеу талап етiледi. Осы тYPдiц еамдштерше тиiстi фитохимиялык зерттеyлердi жYргiзy езект болып саналады.
Бщтарма шатырагы (Seseli Buchtormensis L.) дэршк eciMdiK шишзатыныц KOMnoHeHmmiK ц^рамы
Apiaceae тукымдасыныц eсiмдiктерi кумариндерге жэне эфир майларына ете бай. Сондай-ак, бул тукымдаста биологиялык белсендшп жоFары полиацетилендер тобы да табылды [10, 11].
Seseli тYрлерiнiц алдыцFы фитохимиялык зерттеyлерi (2-сурет) курамында кумариндер, эфир майлары, Р-фенилакрил кышкылы, бензилиденсiрке кышкылы (даршын немесе циннамин кышкылыныц туындылары), сесквитерпен лактондары жэне фенилпропаноидтар бар екендшн аныктады [12]. Сонымен катар Apiaceae тукымдасыныц хош иiстi болуына байланысты эфир майларыныц кеп мeлшерi табылды. Эфир майлары эндемикалык тYрлерден алынFан. Эдебиет кездершен алынFан деректер оларFа зерттеу жYргiзy жалFасyда екендiгiн кeрсетедi.
Эфир майлары - хош шсп eсiмдiктерден дистилляция аркылы алынFан жэне eсiмдiк элементтершен жасалFан табиFи кYPделi коспалар. Эфир майлары космицевтика, ароматерапия жэне емдш максаттарда колданылады. Seseli тYрлерiнiц эфир майыныц негiзгi компонентгерi а-пинен, сабинен (монотерпендер) жэне каротол (сесквитерпен) [13].
Сурет-2. БезеИ тYрлерiнщ фитохимиялык курамы (Onder et я1., 2023)
Эфир майларымен катар Apiaceae тукымдасы eсiмдiктерiнде кеп мелшерде кумариндер кездеседi. Кумариндердi карапайым кумариндер, фурокумариндер, пиранокумариндер жэне пирон алмастырылган кумариндер сиякты негiзгi класстарга белуге болады [14]. Эдеби дереккездерге CYЙенсек, Бе,зеН Libanotis Ь. тYрлерi эртYрлi кумарин курылымдарыныц мацызды кeздерi болып табылады (3-кесте).
Apiaceae тукымдасыныц фитохимиялык эртYрлiлiгi мен мацыздылыгы бYкiл элемде тагамга дэмдеуiш ретiнде колданылатын кептеген кeкeнiстердi жэне eсiмдiктердi камтитындыгымен де ерекшеленедь ^урамындагы эфир майлары мен шайырларга байланысты Apiaceae тукымдасыныц барлык дерлiк мYшелерi хош иiстi еамдштер болып табылады. Хеллактон эфирлерi (пиранокумариндер) Бе,зеН тYрлерiне тэн, жемiсiнде кеп мелшерде кездесед^ бiрак eсiмдiк тYрлерiнiц баска бeлiктерiнен де кумариндер табылган.
Lemmich et а1., 1966 [15] жэне Glowniak et а1., 1991 [16] хабарлауынша БезеИ Libanotis L. тамырыныц курамында (3'Б, 4'5)-3',4'- дисенециоилой-3',4'-дигидрозеселин, (3'Б,4'51-3'-ацетокси, 4'-сенециоилой-3',4-дигидрозеселин, (-)-3'-гидрокси, 3,4'-дигидроксантилетин жэне оныц изопейценидин эфирi, либанотин жэне (2'Б)-Рутаретин-1"-сульфат, (3'^)-ломатин-3'-сульфат и (3'^,4'^)-хеллактон-3'-сульфат кумариндер тобы аныкталган [15].
Осылайша, жYргiзiлген эдебиет деректерi буктарма шатырагы (Безей Buchtormensis L.) дэршк eсiмдiк шиюзатыныц химиялык курамы туралы толыктай зерттеулердi жYрriзудiц eзектiлiгiн керсетедь
Бщтарма шатырагы (Seseli Buchtormensis L.) дэршк ос1мд1г1н1ц фармакологиялыц эсер1 жэне медицинада цолданылуы
Буктарма шатырагы (Безей Buchtormensis Ь.) жапырактары мен eркендерi кeкeнiс ретiнде пайдаланылып келген. ТYркия елiнде жапырактары тагамга кeкeнiс, дэмдеуш ретiнде колданылады, сонымен катар iрiмшiкке консервант ретiнде косылады[17, 18].
БезеИ тукымдасыныц тYрлерi дэстYрлi медицинада кещнен колданылады, эсiресе Еуропа халыктык медицинада олар бактерияга карсы, сацыраукулакка карсы, репеллент,
антигельминтикалык, кабынуга карсы, антиноцицептивтi, iciKKe карсы, ревматизмге карсы жэне адам лимфоциттерше корганыс 9cepi бар дэрiлiк еамдш ретiнде колданылады. Сербиялык халыктык медицинада "Devesilje" деп аталатын Seseli тYрiне жататын еамдштердщ тYрлерi тоник, диуретикалык жэне ас корыту к¥ралы ретшде колданылады. Seseli Libanotis L. еамдЫнщ хош иiстi тамырларынан жасалган шырын XVI жэне XVII гасырларда буын ауырсынуын емдеу Yшiн усынылган [19, 20, 21].
Seseli Libanotis L. жемюшщ эфир майы Staphylococcus aureus штамына бактерияга карсы белсендiлiк керсетшш Skalicka-Wozniak жэне авторлар ужымы мэлiмдеген [22].
Табиги антиоксиданттар кептеген созылмалы ауруларда тотыгуды болдырмайтын корганыс касиеттерше ие. Буктарма шатырагы (Seseli Buchtormensis L.) еамдш антиоксиданттардыц ете бай ^3i болып табылады [23, 24, 25].
^абынуга карсы жэне антиноцицептивтш белсендiлiк - к¥рамында кумариндер бар еамдштер Yшiн мацызды биологиялык белсендшк болып табылады.
Буктарма шатырагы (Seseli Buchtormensis L.) еамдшнщ фармакологиялык белсендшпн жэне оныц медициналык практикада колданылуын зерттеуге арналган эдебиеттер дэрiлiк еамдш шиюзатыныц зерттелетiн тYрi халыктык медицинада буын ауырсынуын басуга кещнен колданылатынын керсеттi. Еылыми макалаларда Seseli Buchtormensis L. еамдш антиоксиданттык, кабынуга карсы, микробка карсы эсер керсететiндiгi хабарланган.
^орытынды. Дэрiлiк есiмдiк шиюзатыныц зерттелетш тYрi болашагы зор дэрiлiк еамдш болып табылады. Осылайша, жYргiзiлген эдеби деректерге CYЙене отырып буктарма шатырагы (Seseli Buchtormensis L.) дэршк еамдшн фармация, косметология, тамак енеркэсiбi ушш зерттеу езектi болып табылады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Ishmuratova M.Yu. Essential oil plants of the Karaganda resion/ "Arko" Ltd, 2020.- Page -107
2. Pimenov, M.G., Leonov, M.V., 1993. The Genera of the Umbelliferae/Whitstable Litho, Whitstable, Kent, Great Britain. - Page -156 and Pimenov, M.G., Leonov, M.V., 2004. The Asian Umbelliferae biodiversity database (ASIUM) with particular reference to South-West Asian taxa/ Turk. J. Bot. 28.- Pp. -139-145.
3. Evergetis, E., Haroutounian, S.A., 2014. Exploitation of Apiaceae family plants as valuable renewable source of essential oils containing crops for the production of fine chemicals/ Ind. Crops Prod. 54. Pp.- 70-77.
4. Reduron, J.-P., 2021. Chapter 1: Taxonomy, Origin and Importance of the Apiaceae Family in Carrots and Related Apiaceae Crops, 2nd Edition (eds E. Geoffriau and P.W. Simon). Mulhouse, France.
5. Hedge, I.C., Lamond, J.M., 1972. Seseli L., In: Davis, P.H., (Ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands/ Edinburgh University Press, Edinburgh, 4. Pp. - 367-372; Davis, P.H., Mill, R.R., Tan, K., 1988. Seseli L., In: Davis, P.H., Mill, R.R., Tan, K. (Eds.), Flora of Turkey and The East Aegean Islands (Suppl. 1)/ UK: Edinburgh University Press, Edinburgh, 10. -Pp.-150-151.
6. Parolly, G., Nordt, B., 2001. Seseli hartvigii (Apiaceae), a new name for S. ramosissimum Hartvig & Strid., with carpological and ecological notes on this species/ Willdenowia 31. -Pp.-87-93 and Çetin, O., Çeker, M.O., Duran, A., 2015. A new subspecies of Seseli gummiferum (Apiaceae) from Ilgaz Mountain National Park, Northern Turkey/ PhytoKeys 56. - Pp. - 99-110.
7. Onder, A, Nahar, L, Cinar, AS and Sarker, S (2023) The genus Seseli L.: A comprehensive review on traditional uses, phytochemistry, and pharmacological properties/ Journal of Herbal Medicine, 38. ISSN 2210-8033
8. Hedge, I.C., Lamond, J.M., 1972. Seseli L., In: Davis, P.H., (Ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Edinburgh University Press, Edinburgh, 4.-Pp.-367-372.
9. Duman, H., 2000. Seseli L., In: Guner, A., Ozhatay, N., Ekim, T., Ba§er, K.H.C.,(Eds.), Flora of
Turkey and The East Aegean Islands (Suppl. 2)/ UK: Edinburgh University Press, Edinburgh, 11. - Pp. - 141.
10. Berenbaum, M.R., 1990. Evolution of specialization in insect-Umbellifer associations/ Annu. Rev. Entomol. 35. -Pp.- 319-343.
11. Christensen, L., Brandt, K., 2006. Bioactive polyacetylenes in food plants of the Apiaceae family: Occurrence, bioactivity and analysis/ J. Pharm. Biomed. 41. - Pp- 683-693.
12. Barrero, A.F. Cumarinas en especies del genero Seseli (Fam. Umbelliferae)/ Herrador, M.M., Arteaga, P., 1990. // Ars. Pharm. 31. - Pp.- 241-256; Tosun, A., Ozkal, N., 2003. Chemical constituents and biological activities of Seseli L. (Umbelliferae) species/ J. Fac. Pharm. 32.- Pp.-269-284.
13. Chizzola, R., 2010. Essential oil composition of wild growing Apiaceae from Europe and the Mediterranean/ Nat. Prod. Commun. 5. -Pp.- 1477-1492.
14. Onder, A., Çinar, A.S., Yilmaz Sarialtin, S., Izgi, M.N., Çoban, T., 2020. Evaluation of the antioxidant potency of Seseli L. species (Apiaceae)/ Turk. J. Pharm. Sci. 17. - Pp.- 197-202
15. Lemmich, J. Constituents of umbelliferous plants, VIII. Coumarins from the root of Seseli libanotis (L.) Koch. The structure of three new coumarins/ Lemmich, E., Nielsen, B.E., 1966// Acta Chem. Scand. 20. - Pp.- 2497-2507.
16. Glowniak, K., Doraczynska-Szopa, Isopeucenidin and libanotin from Libanotis intermedia roots: Isolation and NMR-Analysis (Suppl. 57)/ A., Erkelens, C., Van Der Sluis, W.G., 1991. // Planta Med. 2, A 52.
17. Oztürk, A., Oztürk, S., Kartal, S., 2000. Van otlu peynirlerine katilan bitkilerin ozellikleri ve kullani§lari/ Ot Sistematik Botanik Dergisi 7. - Pp.- 167-179.
18. Oztürk, S., Erciçli, S., 2006. Chemical composition and in vitro antibacterial activity of Seseli libanotis/ World J. Microbiol. Biotechnol. 22.- Pp.- 261-264.
19. Ilic, M.D., Stankov Jovanovic, V.P. Comparison of chemical composition and biological activities of Seseli rigidum fruit essential oils from Serbia/ Mitic, V.D., Jovanovic, O.P., Mihajilov-Krstev, T.M., Markovic, M.S., Stojanovic, G.S., 2015// Open Chem. 13.- Pp.- 42-51.
20. Surucic, R., Variations in chemical composition, vasorelaxant and angiotensin I-converting enzyme inhibitory activities of essential oil from aerial parts of Seseli pallasii Besser (Apiaceae)/ Kundakovic, T., Lakusic, B., Drakul, D., Milovanovic, S.R., Kovacevic, N., 2017. // Chem. Biodivers. 14. - Pp.- 2-6.
21. Adams, M., Medicinal herbs for the treatment of rheumatic disorders - A survey of European herbals from the 16th and 17th century/ Berset, C., Kessler, M., Hamburger, M., 2009// J. Ethnopharmacol. 121. -Pp.- 343-359.
22. Skalicka-Wozniak, K. Comparison of hydrodistillation and headspace solid-phase microextraction techniques for antibacterial volatile compounds from the fruits of Seseli libanotis/ Los, R., Glowniak, K., Malm, A., 2010. // Nat. Prod. Commun. 5.-Pp.- 1427-1430.
23. Neha, K. Medicinal prospects of antioxidants: A Review. / Haider, M.R., Pathak, A., Yar, M.S., 2019. // Eur J Med Chem. 178.-Pp.- 687-704.
24. Barnard, N.D. Plant-based diets for cardiovascular safety and performance in endurance Sports/ Goldman, D.M., Loomis, J.F., Kahleova, H., Levin, S.M., Neabore, S., Batts, T.C. 2019.// Nutrients 11. - Pp. - 130.
25. Lourenço, S.C. Antioxidants of natural plant origins: From sources to food industry applications/ Moldao-Martins ,M., Vítor D Alves, V.D. 2019. // Molecules. 24. - Pp.- 4132
