CC BY
1ЦАЗАЦСТАНДА ЖАБАЙЫ 0СЕТ1Н ASTERACEAE Т¥ЦЫМДАСЫНА ЖАТАТЫН YШ Ш0ПТЩ ФИТОХИМИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1Н ЗЕРТТЕУ
Ацдатпа. Бул зерттеу Asteraceae туцымдасына жататын дэршк всгмдгктердгц фитохимиялыц ерекшелжтерт, олардыц минералды элементтерт, антиоксиданттарын, дэрумендер1 мен аминцышцылдарын багалауга багытталган. Зерттелген еЫмджтерге 1ле Алатауы (Жет1су Алатауы), Казацстан аймагынан жиналган ац мыцжапырац (Achillea millefolium L.), жабайы цикорий (Cichorium intybus L.) жэне немж тYймедагы (Chamomilla recutita (L.) Rauschert) жатады. Оамджтер 2019 жылдыц шшдеЫнен 2020 жылдыц шыдесте дейт олардыц гYлдену кезецтде жиналды. Мацаланыц гылыми жацалыгы биологиялыц белсендi заттардыц ец жогары мелшерi мен антиоксиданттыц белсендшт бар дэршк еЫмдттердщ фитохимиялыц жэне морфологиялыц ерекшелжтерт концептуалды зерттеуде болып табылады. Бул табиги антиоксиданттармен байытылган инновациялыц функционалды тагам етмдерт жасауга негiз бола алады. Мацалада C. intybus L., Ch. recutita L., жэне A. millefolium L. гYлдерiндегi дэрумендердщ (8 тур^, минералды элементтердщ (8 тур^, антиоксиданттардыц жэне аминцышцылдардыц (13 турi) жогары концентрациясы мен алуан турлшгт сипаттайтын жаца идея керсетшген.
Клт свздер: Фитохимия, Asteraceae туцымдасы, Achillea millefolium L., Cichorium intybus L. (цикорий), Chamomilla recutita (L.) Rausch.
Зерттеудщ максаты: Asteraceae тукымдасына жататын ак мыцжапырак, жабайы цикорий жэне туймедак еамдштершщ фитохимиялык курамын талдап, олардыц биологиялык белсендi заттармен каныгу децгешн жэне антиоксиданттык белсендшгш зерттеу.
Зерттеудщ езектШгь БYгiнгi тацда табиги емдш еамдштерге деген сураныс жогары. ^азакстанныц табиги еамдштер элемшде мацызды орын алатын Asteraceae тукымдасына жататын шептесш еамдштер емдш жэне косметикалык салада кещнен колданылады. Аталган еамдштердщ курамындагы биологиялык белсендi заттар мен антиоксиданттардыц кеп мелшерде болуы, олардыц эртYрлi ауруларды емдеуде колдану мYмкiндiгiн кецейтедi. Сонымен катар, еамдштердщ бул тYрлерi функционалды тамак ешмдерш ендiруде табиги коспалар ретiнде пайдаланылуы мYмкiн. Сондыктан бул есiмдiктердiц фитохимиялык ерекшелжтерт зерттеу олардыц медицина мен агрономияда колдану элеуетш аныктауга мYмкiндiк бередi.
1. вамдЫтер - емдш жэне косметикалык касиеттерiмен кецiнен колданылатын биоактивтi косылыстардыц бай кезi. Кептеген еамдш тектес косылыстардыц адам денсаулыгына пайдалы эсерлерi in vitro жэне in vivo зерттеулерiмен дэлелденген. Asteraceae тукымдасы - биологиялык касиеттерi мен кызыкты фитохимиялык курамымен танымал кептеген мацызды дэршк еамдштердщ курамында болатын тукымдас. Бул макалада ^азакстандагы 1ле Алатауында жиi кездесетiн Asteraceae тукымдасыныц тYрлерi карастырылады: Achillea millefolium L., Cichorium intybus L., Chamomilla recutita (L.) Rausch жэне Achillea millefolium L. Бул тYрлердiц касиеттерi фитохимиялык талдау аркылы зерттеледь Зерттеу материалы 1ле Алатауынан, ^азакстаннан жиналган. 0амдш тYрлерi 2019 жылдыц шiлдесiнен 2020 жылдыц шшдесше дейiн, есiмдiктер гулдеген кезде жиналган (1-сурет).[2]
Achillea millefolium (цазацша аты: мыцжапырац) - Еуропа мен Батыс Азияда пайда болган, салкын климатты аймактарда кец таралган тYр. Бул тYPдiц кабынуга карсы
СЭРСЕМБЕКОВА ЛАУРА САМАТЦЫЗЫ
Алматы каласы, ^азак ¥лттык ^ыздар педагогикалык университетi 7 М01505 Биология мамандыгы, 2-курс магистранты
Гылыми жетекшiсi: т.к., проф. Г.Д.МЕДЕУОВА
(хемазулендер мен прохемазулендер, апигенин, салицил кышкылы), кан токтату (бетоницин) жэне спазмолитикалык (флавоноидтар) эсерлерi бар. A. millefolium турше арналган кептеген зерттеулер бар. [1]
Cichorium intybus (циркорий) - Еуропа, Орталык Ресей жэне Батыс Азияда таралган. ^азiрri уакытта бул тур табиги аймактарынан тыс жерде кец таралган. Бурын бул тур дэршк есiмдiк ретiнде есiрiлген болса, соцгы уакытта оны сэндiк есiмдiк жэне кофе орнына колданатын есiмдiк ретшде есiруде. C. intybus тYбiрi дэстYрлi шептiк емдеу куралы ретiнде кещнен колданылады жэне антигепатотоксикалык касиеттерi бар. Сондай-ак, бул есiмдiк азьщ^лш енеркэабшде кещнен пайдаланылады.[3]
Chamomilla recutita (дэрШк mYÜMedau) - Оцтуспк жэне Шыгыс Еуропа мен Батыс Азияда кеп еседь Ол Еуропада кещнен егiледi жэне оныц эфир майын алу Yшiн кейбiр Азия елдерiнде, Аргентина мен Мысырда танымал. ^азiрri уакытта бул есiмдiк барлык курлыктарда кездеседь Оныц гYлдерi кабынуга карсы жэне спазмолитикалык касиеттерге ие, бул оныц ежелп Мысыр, Греция жэне Римде дэршк шеп ретiнде колданылуын тYсiндiредi. Сонымен катар, гYлбасындаFы эфир майы азулендi курамында болып, парфюмерияда: косметикалык кремдер, шашка арналFан енiмдер, терi лосьондары, тiс пастасы, нэрестелерге массаж майы мен сабын жасауда колданылады. [4]
Сурет 1. Achillea millefolium L., Cichorium intybus L., Chamomilla recutita (L.) Rausch.
Дереккез: Суреттер макала авторларыныц 2019-2020 жылдар аралыгында ^азакстанда,
eсiмдiктердiц гулдеу кезецiнде туарген.
2. Зерттеуде колданылган материалдар мен эдютер:
2.1 Экспериментт1к процедуралар.
Эамдштер гулдеу кезецiнде немесе гулдену алдында алдын ала жиналды, оларды колмен мукият жинап, закымдамау колга алынды. Бул зерттеу Yшiн эртYрлi турлердщ тYбiрлерi, сабактары, жапырактары жэне гYлдерi пайдаланылды. Шикiзат eсiмдiктер тез бузылып, дэрiлiк заттар жойылады, eсiмдiктiц тYсi eзгередi. Сондыктан, оларды жинаганнан кешн дереу 40-60°С температурада арнайы кеширпштерде кептiру кажет болды. Кептiруге дешн шикiзат мукият сурыпталып, лас жэне бузылган Yлгiлер жойылды. ГYлдер алдымен жапырактар мен сабактардан бeлiнiп, кеширшдь Эр eсiмдiк eзiнiц дайындалу уакытында жинакталган пайдалы заттармен ерекшеленедi, бул оныц емдш эсерiн аныктайды.
2.2 Минералды курамды аныктау (атомды абсорбциялык спектрометрия эдш бойынша).
Эсiмдiктердiц минералды курамын аныктау Yшiн атомды абсорбциялык спектрометрия эдiсi колданылды. Бул эдю суйык Yлгiлердiц элементтiк курамын аньщтауга арналган ец дамыган эдiс болып табылады [5]. Минералдар М-30 178-96 стандартына сэйкес атомды абсорбция эдiсiмен аныкталды.
2.3 Аминкышкылдарды аныктау.
Аминкышкылдардыц аныкталуы М 04-38-2009 стандарттарына сэйкес жYргiзiлдi. Бул эдiс барлык 20 протеогендш аминкышкылдарды аныктау Yшiн колданылды, олар: аргинин, лизин, тирозин, фенилаланин, лейцин, изолейцин (барлыгы), метионин, валин, пролин, треонин, серин, аланин, глицин, цистин, триптофан, аспарагин кышкылы жэне глутам
кышкылы. Yлгiлер кышкылдык немесе (тек триптофан Yшiн) сштшк гидролиз эдiсiмен ыдыратылып, аминкышкылдар бос тYрлерге айналды. Алынган аминкышкыл фенилтиоhидантоин (PTH) туындыларыныц api карай таралуы жэне сандык талдауы капиллярлы электрофорез эдiсiмен жYpгiзiлдi. Жумылдыру аймагыныц ультpакYлгiн спектpi 254 нм-де жYpгiзiлдi, талдау температурасы 30°С, кернеу 25 кВ болды.
2.4 Витаминдерд1 аныктау.
Бул зерттеуде майда еpитiн E дэруменшш мeлшеpi (мг/100 г) хроматография эдiсiмен EN 12822-2014 стандартына сэйкес аныкталды. Баска барлык витаминдер М-04-41-2005 стандартына сэйкес аныкталды. Талдау температурасы 30°С, сэулелену узындыгы 200 нм, есептеу эдiсi абсолюттi градуировка аркылы жYpгiзiлдi.
2.5 Зерттеу нэтижелерь
Зерттеу барысында 378 Yлгi алынып, талданды. Талдау Yш биологиялык (n = 3) жэне кемшде Yш аналитикалык реплика аркылы жYpгiзiлдi. Алынган мэлiметтеp статистикалык тYpде eцделiп, арифметикалык орта мэндер мен стандартты кателер ретшде керсетшдь ЭpтYpлi нускалар арасындагы айырмашылыктардыц статистикалык мацыздылыгы студенттш t-тестiсi (p < 0,05) аркылы аныкталды. Корреляциялык талдау Пирсон тестi аркылы жYpгiзiлдi.
3. Зерттеу нэтижесi:
1-кестеде керсетшгендей, калийдш ец аз мeлшеpi кэдiмгi цикорий гYлдеpiнде (124,7 мг), ал ец кеп мeлшеpi кэдiмгi мыцжапырак гYлдеpiнде (13869,1 мг) аныкталды. Магнийдш ец кеп мeлшеpi кэдiмгi цикорий гулдершде (485,15 мг) болса, ец аз мeлшеpi немiс тYЙмедаFы гулдершде (183,46 мг) табылды. Темipдiц ^п мeлшеpi (73,317 мг) кэдiмгi мыцжапырак гулдершде аныкталды. Барлык eсiмдiк турлершде мыс мeлшеpi аз болып шыкты. Натpийдiц ец кeп мeлшеpi немю тYЙмедаFында (65,1 мг), ал кальцийдш ец кeп мeлшеpi цикорийде (1130,66 мг) табылды. Фтордыц ец аз мeлшеpi тYЙмедак гYлiнде (41,75 мг), ал ец ^п мeлшеpi мыцжапыракта (660,3 мг) аныкталды. Мырыштыц ец ^п мeлшеpi кэдiмгi цикорий гулдершде (2,996 мг) табылды.
Table I. Composition of mineral elements in Asteraceae species flowers (mg / 100 g).
1 1 No Mineral elements (Achillea millefolium L.) Cichorium Chamomilla recutita (1_) Rausch. Type of the method 1
Mg/ 100* Unwert intybus L. Flo wert Flowers applied 1
1 К 13869.1 ±15.95 I24.7±2.9 6672.8±7.67 AAS
2 Щ 339.62±3.40 485 I5±2.96 183.46*2.11 AAS
3 Fe 73.317±0.84 29.256±0.34 26.8355±0.31 AAS
HI Си 0.161 ±0.019 0 140Ю016 0.343±0.039 AAS
5 Na 9.8±0.12 16.5±0.20 65.1 ±0.78 AAS
6 Ca 794.82±9.528 II30.66±13 56 890.15± 10.68 AAS
7 F 660.3±7.26 58.75±0.73 41.75Ю.75 Phacoemulsification
8 Zn 2.487 tO.024 2.996Ю.034 2440*0.028 AAS
Табши а-токоферол (E дэрумеш) жэне баска заттар майлар мен дэрумендер бар таFам eнiмдеpiнiц туpактылыFын арттырады. ТYЙмедак гYлдеpiнде ß-, у- жэне ô-токоферолдар жок, тек а-токоферол туршдеп E дэpуменi 0,11 мг мeлшеpiнде бар. Барлык Asteraceae тукымдасы гулдершде у-токоферол табылмады (2-кесте).
Table 2. Phystcochemical indicators о! vitamins in Aster ас eac species flowers (mg/100 g).
Lipid soluble vitamins So mg/ lOOg Vitamin £ Achillea millefolium L Flowers Cichorium intybus L Flowers Chamomilla recutita (L) Rausch. Rowers Jhe method applied
1 a- tocopherol 1.77±0.001 1.28*0.001 0.1110.01
2 ß- tocopherol 0.077±0.001 0.I3±0.015 Not found Chromatographic method EN 12S22-2014.
3_V- tocopherol Not found Not found Not found
4 6- tocopherol 0.043±0.001 0.12±0 00l Not found
Sourcc Compiled by the authors
Table 3. Antioxidant activity of the studied species (mg/ lOOg).
^ Antioxidant activity mg lOOg Achillea millefolium L Flowers Cichorium intvbus L. Chamomilla recutita (L.) Rausch Flowers The method applied
1 Antioxidant activity 158.27l3.01 88.9910.99 56.19i0.96 Color-Yauza device
Suutu Compiled Ьч the auhoii
Зерттеу нэтижелеpi Asteraceae тукымдас eсiмдiктеpiнiц антиоксиданттык белсендiлiгi жоFаpы екенiн кepсеттi; атап айтканда, бул зерттеу кэдiмгi мыцжапырак гYлдеpiнiц баска турлерге каpаFанда антиоксиданттык белсендiлiгi жоFаpы екенiн аныктады (3-кесте).
Tabic 3. Antioxidant activity of the studied species (mg/ 100g).
1 ^ Antioxidant activity mg, lOOg Achillea millefolium L Flowers Cichorium intybus L. Flowers Chamomilla recutita (L.I Rausch Flowers The method applied 1
1 Antioxidant activity 15S.27l3.0l 88.9910.99 S6.I9lO.96 Color-Yauza device
Source Compile«] by the authors
4-кестеде керсетшгендей, B1 дэрумеш кэдiмri мыцжапырак пен цикорийде табылмады. Барлык тYрлерде B2 жэне B6 дэрумендерi аз мелшерде бар. HeMic тYЙмедаFында B6 дэрумеш 0,0093 мг мелшершде табылды, бул баска тYрлeргe караFанда темен. HeMic тYЙмeдак гулдершде С, ВЗ, В5 дэрумендер1 жок;. В9 дэрумеш кэд1мп мыцжапырак;та табылмады.
Table 4. Vitamin analysis of Asteraceae species (lowers harvested on the lie Alatau Mountain.
I So Vitamins mg/lOOt Achillea millefolium L flowers Cichorium intybus L flowers Chamomilla recutita (L.) Ratuch flowers Ihe method applied
1 (thiamine chloride) Not found Not found 0.001710.00034
m B. (riboflavin) 0.05210.01 0.14*0.027 04310 18
3 _В (pyridoxin)_ 0.07410.03! 0.04810.02 0.009310.0019
4 С (ascorbic add) 0.3610.072 0.02110.0041 Not fewkid M 04 41 2005
5 B; (pantothenic acid) 0.32±0.011 0.2110.071 Not found
■■ B, (nicotinic add) 0.06810.014 0.076±0.015 Nbtfauod
7 B, (folic add) Not found 0.0059l0.00ll 0.004810.0016
Sourcc: Compiled by the author*
Зерттелген Asteraceae тукымдасыныц турлершдеп акуыздарды курайтын он ею орта; аминкышкылы тек бYЙiр топтарында ерекшеленедi. Аминкышкылдарыныц молекулалы; акуыз салмагындагы санын есептеуге болады (10а: 120 = 833) (5-кестеде кeрсетiлгендей).
ТаЫс 5. Amino acid compo«t»on о! AsUractme »pecie» (lowers (41
I So Лит. »cid Achillea millefolium L flowerf Cichorium intvbui I_
itgininc 0.25*0.10 0.1610.06 0.1910.07
0.2010.07 0.0610 02 0.0910.03
3 tyrosine 0.1310.04 0.03Ю.01 0.0610 02
4 phenylalanine 0.1910.06 MStWl 0.10Ю03
5 histidine 0.0510.02 0.0210.01 0.0810 04
6 leucine • Moleuciite 025*0.07 1Л7ХШ 0.10*0.0)
methionine 0.0310.01 0.0110 003 0.02 Ю.007 M-04- 38-2009
0.23Ю.09 0.D7 ±0.03 HDlODS
9 proline 0.6110.16 0.1010.02 0.1410.04
10 threonine 0.1910.0B 0.06Ю02 0ЛМШ
11 serine 0.1910.05 0.06Ю.01 0.0910.02
12 jljnme 0.2010.05 0.06Ю01 aoa±ao2
13 glycine 0 191006 0 0510.01 0.0910.03
Зерттелген турлердщ фитохимиялык курамын аныктау фармацевтика саласында ете мацызды. Жалпы сандык фитохимиялык талдау нэтижeлeрiнe сэйкес, бул зерттеу осы еciмдiк турлерш баска тYрлeрмeн cалыcтыруFа мYмкiндiк береди Сонымен катар, фитохимиялык талдау фармацевтика саласында адамдарды емдеу Yшiн мацызды рел аткарады.
Корытынды:
Зерттеу нэтижeлeрi бойынша, адам дeнcаулыFына пайдалы кептеген еамдш косылыстарыныц eмдiк жэне косметикалык каcиeттeрi бар eкeнi бeлгiлi болды. Кептеген еciмдiктeрдiц курамындаFы биологиялык бeлceндi заттардыц денсаулыкка пайдасы зeрттeулeрi аркылы расталды.
Asteraceae (астра немесе туймедак) тукымдасы биологиялык каcиeттeрi мен фитохимиялык курамыныц алуан тYрлiлiгiмeн танымал мацызды дэршк еciмдiктeрдiц бiрi. Бул тукымдастыц кeйбiр тYрлeрi дэcтYрлi медицинада кецшен колданылады жэне казiргi уакытта фармацевтика, косметика, таFам енeркэciбiндe кeцiнeн зерттелуде.
Бул зерттеу ^азакстанда еceтiн Yш Asteraceae еciмдiгiнiц - ак мыцжапырак (Achillea millefolium), тYЙмeдак (Chamomilla recutita), жабайы цикорий (Cichorium intybus) -фитохимиялык ерекшелштерш зерттеуге арналFан. Бул еамдштердщ фитохимиялык курамы (минералды элементтер^ антиоксиданттары, дэрумeндeрi, аминкышкылдары) зeрттeлiп, емдш каcиeттeрi сипатталды.
АлдаFы зерттеулерде бiз A. millefolium L., C. intybus L., Ch. recutita (L.) Rausch тамырларыныц, сабактарыныц, жапырактарыныц жэне ^лдершщ анатомиялык курылымын зeрттeудi жоспарлап отырмыз.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Gubanov IA. Achillea millefolium L.-Yarrow. Illustrated key to plants of Central Russia. Moscow, 2004.
2. Hormozi M, Baharvand, P. Achillea biebersteinni Afan may inhibit scar formation: In vitro study. Molecular Genetics & Genomic Medicine 2019.
3. Wu, ZY, Raven PH, Hong DY. (Eds.). Flora of China, Volume 20-21 (Asteraceae). Science Press, Beijing & Missouri Botanical Garden Press, St. Louis, 2011.
4. Zavada T, Malik RJ, Kesseli R. V. Population structure in chicory (Cichorium intybus): A successful US weed since the American revolutionary war. Ecology and Evolution 2017; 7(12): 4209-4219
5. Beizel NF. Atomic absorption spectrometry: Textbook. Manual. Novosibirsk State University, Novosibirsk, 2008
