CC BY
0УДК 069.5
АРХЕОЛОГИЯЛЫЦ ТУРИЗМ ТАРИХИ-МЭДЕНИ М¥РАНЫ ТАНЫСТЫРУДЬЩ ИННОВАЦИЯЛЫЦ НЫСАНЫ РЕТ1НДЕ (ТАРАЗ ЦАЛАСЫ
МЫСАЛЫНДА)
ШЕРАЛЫ АЦЕРКЕ 0М1РЖАНЦЫЗЫ
Л.Н.Гумилев атындагы Е¥У Туризм мамандыгыныц 1 курс магистранты
Еылыми жетекшi - МУТАЛИЕВА Л. М. Астана, ^азакстан
ty^h: Мацала археологиялыц туризммц тарихи-мэдени мураны таныстырудыц инновациялыц нысаны реттде даму мэселелер1не арналган. Зерттеуде Тараз цаласы мысалында археологиялыц туризмнгц дамуы царастырылган, ол Казацстанныц мацызды мэдени жэне тарихи орталыгы болып табылады. Мацалада цаладагы археологиялыц экспонаттарды таныстырушы мацызды муражайлар мен олардыц тарихи мураны сацтау жэне насихаттау рвл1 талданган.
Клт свздер: археологиялыц туризм, тарихи-мэдени мура, Тараз цаласы, Шахристан, Кожа Ахмет Яссауи кесенес1, муражайлар, археологиялыц ескерткштер, туризмд1 дамыту, инновациялыц нысан.
Бiршама зерттеулер мен зерттеушшердщ сезше CYЙенсек, археологиялыц туризм -туриспк индустрияда ерекше каралып, эртYрлi казба орындарына немесе тарихи окигаларга багытталган. Сонымен катар, бул туризм тYрi археологиялыц децгейде мамандандырылган тулгаларга емес, жалпылама кез келген аудиторияга кец аукымда кызыкты бола алады. Елдi мекеннщ дамуына, оган креативт есудi беретiн - археологиялыц туризм мен тарихи-мэдени мураныц казiргi тацда элеуетi жогары [1]. Элемдiк децгейде тарихи орындар мен муралар Yнемi колдау алып отырады, себебi ол бiздiц тарихымыз жэне оны туризм аркылы дамыту тарихтыц жацгыруына бiрден бiр жол. Бул толкынды туризмi дамыган елдерден байкауга болады: Греция - Yнемi тарихи орындардыц кец спектрш усынып, жаца маршруттарды жасап отырады; Yндiстан - езiнiц ерекше менталитепмен, мэдениетiмен танылып, туризмде Yнемi даму Yстiнде. Аталып еткен елдер тарихи - мэдени мураларына CYЙене отырып, даму стратегиларын жасап, елдеп инновациялык нысандарды уйымдастыруда [2]. Сондай - ак, ТМД елдерi де туриспк элеуетш дамытуда тарихи нысандарын танымалдылыкка ие етуде, оган дэлел кершшес жаткан Эзбекстан елiндегi Самарканд каласы, ^ытайдагы тарихы терец ¥лы ^ытай корганы жэне т.б. Бул макалада Тараз каласыныц археологиялык туризмшщ мацызды нысандарын зерттеп, оны уйымдастырудагы тэсiлдердi карастырамын.
Тараз - ^азакстанныц оцтYCтiгiнде орналаскан, 2000 жылдык тарихка ие, Талас езенi жагалауындагы Орталык Азиядагы ец кене калалардыц бiрi болып саналады. ^ала туризмi соцгы жылдары ерекше кезге тYсуде. Елiмiздiц Рухани Жацгыру багдарламасы аясында тарихи - мэдени мураны зерттеуде Тараз каласында бiршама жумыстар аткарылды.
Тараз каласында Орталык калалык базар орнында, 2019 жылдыц желтоксан айында "Рухани жацгыру" багдарламасы аясында "Шахристан" тарихи - мэдени кешеш ашылды. Археологтардыц болжамына CYЙенсек бул жерде ежелп каланыц шахристаны болган екен. Сонымен катар, Талас езеш бойында кала тургындары Yшiн кешендi тарихи - мэдени орындарды дамыту кала туризмш дамытуда Yлкен релдi ойнайды. "Ежелп Тараз" этномэдени кешенш, "Тектурмас" этномэдени кешенш кайта куру жумыстары 2018 жылы сол кездегi ецiр басшысы Аскар Исабекулыныц басшылыгымен басталган болатын. Бул кешен тургындар мен конактарга ¥лы Жiбек жолыныц, ^азак хандыгыныц тарихы, тарихи шайкастар, тэуелсiздiк жылдарындагы мацызды окигалар туралы айтып береди ^ала тургындарыныц жаяу жYPуiне
7 О
барлык жагдай жасалынган. Ец бастысы, бiздiц тарихымызды болашак урпакка жеткiзiлуi аталган орынныц максаты болган [3].
^a3ipri тацда Тараз каласында Шахристан тарихи - мэдени муражайы жумыс жасайды. Дегенменде, бул тарихи орынды ^азакстандыктардыц e3i бiрi бiлсе, бiрi бшмес. Жалпы, статистикалык мэлiметтерге жYгiне отырып, Yлкен элемдiк мацызы бар тарихи орын ашылганымен де, каланыц туриспк элеуетi катты кeтерiле коймады.
Кесте 1. Жамбыл облысы муражайларга келушшер саны
Жылдар 2019, мыц адам 2020, мыц адам 2021, мыц адам 2022, мыц адам 2023, мыц адам
Жамбыл облысы 205,4 114,4 226,8 224,4 167,6
Кесте - 1 Жамбыл облысы муражайларга келушiлер саны керсетшген. 2019 жылдан бастап 2023 жыл аралыгында келушiлер саныныц eсiп - кемш отырганы байкалады. 2020 жылы келушiлер саны 205,4 мыц адамнан 14,4 мыц адамга кYрт азайып кеткен. Бул жагдайга себеп, элемдш пандемияныц етек алуы. Десек те 2021 жылгы кeрсеткiштер куантарлыктай болган, 224,4 мыц адам муражайларга барган. Бул алдыцгы жылга караганда 112 мыц адамга кеп. 2020 жылы да есу байкалган, шамамен 224 мыц адам [4]. Бул керсетюш кайта 2023 жылы 167,6 мыц адам азайып кеткен. Бул жагдайдыц себеб^ муражай кызметтерiне жарнаманыц болмауы, халыкты ацдатпауы деп бiлемiн.
Тараз каласындагы Шахристан мэдени кешенi шетелдш туристердi тартуда инновациялык нысан ретшде дамуы кажет. Себебi, бул орын Yлкен тарих мен мурага ие. Туристтер Yшiн бiр орында бiрнеше туристiк орындардыц шогырлангына мацызды ягни дестинация болуы кажет. Тараз каласы жогарыда аталып еткен, ¥лы Жiбек жолы еткен ежелгi кала. Сонымен катар, Тараз каласынан 4 сагаттык жерде Юнесканыц тiзiмiне енген ^ожа Ахмет Яссауи кесенесi бой алган. Бул туристтер Yшiн тагы да бiр дестинация. Осындай бiрнеше туриспк мэдени - тарихи орындарды бiр жерде шогырландыры, оларды зерттеп инновациялык децгейде дамыту ел Yшiнде турист Yшiн де Yлкен жетiстiктерге жол ашады [5].
Кесте 2. Жамбыл облысы жацгыруды талап ететiн жэд^ерле
Жылдар 2019, бiрлiк 2020, бiрлiк 2021, бiрлiк 2022, бiрлiк 2023, бiрлiк
Жамбыл облысы 324 228 210 255 638
р саны.
Кесте - 2 Жамбыл облысы жацгыруды талап ететш жэдiгерлер саны керсетшген [4]. Статистикалык мэлiметтерге карап, казiргi тацда жацадан табылып, жацгыртуды кажет ететiн жэдiгерлер саны ескен екен. 2019 жылы 324 жэд^ер, 2020 жылы 228 жэд^ер болган екен. 210 жэд^ер 2021 жылы жацгыруды талап еткен екен. 2023 жылы соцгы деректер бойынша 638 бiрлiктi кeрсетедi. Тараз каласы жэд^ерлерге ете бай кала. Туристiк элеуетп арттыруда жогарыда кeрсетiлген статистикалык мэлiметтердегi сандарды eсiру кажет. Археологиялык казба жумыстары тагы да колга алынып инновациялык нысан ретiнде Тараз каласыныц тарихи - мэдени туризмiн дамыту кажет етшедь
^орытындылай келе, елiмiзде туризмдi дамытуга кажеттi ресурстар бар, десекте жогары кeрсеткiштер элi де пркелмедь Рухани жацгыру багдарламасы аясында бiршама шаралар Тараз каласында жасалынып, кeрсеткiштерде кeтерiлген едi, кейiннен арнайы инновациялык тэсiлдер колданылмагандыктан кайта тYсiм болды. Гасыр талабына сай жарнама жасап, елдш туристiк элеуетiн элемге таныту кажет жэне туризмдi ЖЮ- де жогаргы пайызга eсiру ел максаты.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. 2.
3.
4.
5.
Харьковская Е. В., Шварев Е. В. Проблемы и тенденции развития археологического туризма в Белгородской области // Альманах современной науки и образования. Вып. 8. - Тамбов: Грамота. 2014. - С. 172.
Хазбулатов А. Р. Археологический туризм как инновационная форма презентации историко-культурного наследия Казахстана (на примере городища Культобе) // Международный студенческий вестник. - Пенза: ИТОАЕ. 2021. - С. 107.
Молдазимова А.Е.,Оспанова.М. ¥лы жтбек жолыныц орталыгы - Тараз // М.Х. Дулати атындагы Тараз мемлекетпк университет!, ^азакстан.
QazStat - ¥лттык статистика бюросы. ^азакстан Республикасы Стратегиялы; жоспарлау жэне реформалар агенттш // Статистика комитета URL: https://stat.gov.kz/ (каралым кYнi 10.02.2025)
Тектурмас раскрывает многовековую историю краю // Жамбыл облысы эюмдшнщ ресми сайты. - 2021. URL:
https://www.gov.kz/memleket/entities/zhambyl/press/news/details/209047?lang=ru (каралым куш 11.02.2025)
