УДК 911.3:316/338.48
Р. К. Телнрбаева
Г.т.к., Туризм жэне рекреация географиясы зертханасыньщ ara гылыми кы ímctkcpí (Сэтбаев Университета, География институты, Алматы, К^азацстан)
АКМОЛА ОБЛЫСЫНЬЩ МЭДЕНИ-ТАРИХИ РЕСУРСТАРЫНЬЩ ТУРИСТ1К ЭЛЕУЕТ1Н БАГАЛАУ
Аннотация. Макалада Акмола облысыныц мэдени-тарихи ресурстарыныц туристок элеуетше багалау жасалды. Акпараттык технологияларды пайдаланумен колданыстагы одютсргс талдау жасалды. Аумактын туриспк элеуетш багалау унпн аумактагы тарих жэне мэдениет ссксртюштсршсн цаньщтылыгытэр1зд1 елшем тацдалып алынды. Макалада № АР05131504 «Web-технологиялар негпшде туристок ресурстарды басцарудыц гылыми-колданбалы Hcriucpi (Солтуспк Кдзацстан мысалында)» жобасы аясында алынган зерттеулердщ нэтижелер1 пайдаланылган.
Тушн сездер: туристок элеует, мэдени-тарихи ресурстар, тарих жэне мэдениет ссксртюштсрк картография.
Kipicne. Аумактын мэдени-тарихи ресурстарыныц туристис элеуетш багалаудыц кажстткип Kajipri элемнщ геомэдени кещст1к туралы танымыныц кецекл кажстткипмсн непзделд1. Б^л ез кезегшде сэйкесшше акпараттык ко лжет i м д i л i г i н щ артуын талап етед1. Зерттеудщ нысаны болып еткен дэу1рдеп когамдьщ дамудыц муфасы болып саналатын мэдени-тарихи ресурстар табылады. Зерттеудщ непзп мшдеттерк гылыми дереккездерд1 зерттеу непз1нде облыстыц мэдени-тарихи ресурстарын багалаудыц едэу1р оцтайлы эдютерш аньщтау жэне картографиялау.
Мэселеш к;ою. Мемлекетпк TÍ3ÍMre Акмола облысыныц жергш1кт1 мацызы бар мыцнан астам тарих жэне мэдениет ескерткпптер1 енпзшген. Аймактагы тарих жэне мэдениет ескертюштершщ басым бел i пн мэдениеттщ калыптасуы мен дамуы туралы, б i'3 д i н ата-бабаларымыздыц экономи-кальщ даму децгеш туралы tycíhík беретш коргандар мен корымдар алады, сонымен катар кеп мелшерде турактар мен коныстар, калашьщтар жэне баска да нысандар кездесед1. Ескертюштерд1 тиш мен калыптасу уакыты бойынша Ж1ктсу. аймактагы тарих жэне мэдениет с с кс рт к i ш тс р i м с н каныктылык айырмашылыгын аныктау зерттеудщ мацызды кезещ болып табылады. Тарихи нысандар хальщтыц у:лттык сана-сез1мш тэрбиелеу унпн гана мацызды емес, сондай-ак турист1к агынныц артуы унпн де, ягни элеуметпк-экономикалык табыс алу унпн кажет.
Зерттеудщ эдктемесь Туристш элеуетп багалау, нысандарды картографиялау уппн оларды багалаудыц елшемдерш аныктау жэне акпараттык колженмдшкп арттыру Kajipri кезде бершген гылыми багыттыц езекп м1ндет1 болып табылады.
Мэдени-тарихи элеуетп багалаудыц эдютемес1 мен од i стер i казакстандык жэне шетелдш га-лымдардыц ецбектервде бершген: С. Р. Ердэулетов, Ю. А. Веденин, Н. С. Мироненко, И. С. Королева, Л. В. Марциневская, О. В. Смирнова, С. Н. Пияшов, Н. С. Кудоконцев, О. В. Серов, Н. А. Кумов, М. С. Безуглов, М. А. Стебеньков, С. В. Ситников, Н. П. Рудников, В. С. Кравцов, Л. С. Гринев, М. В. Копач, С. П. Кузик, И. В. Зорин, В. А. Квартальнов, Ван Циншен жэне т.б.
Кытайлык галымдар ресурстьщ кундылыкты жэне даму жагдайынбагалауда математикальщ багалау эдюш колданган [1]. Мэндер кслса >kctí фактордыц нсгЫндс елшенген: эстетикальщ кундылык, тарихи мацызы, танымалдык децгеш, коршаган орта немесе жагдайы, керш i лее кернею орынмен езара тольщтырылуы, бага мен сапаныц ара каты нас ы жэне тупнускалыгы. Екшпп керсетюш - даму жагдайы келес1 факторлардыц непзшде есептедщ: колжспмдЫк немесе кел1к желю1, баска да кернек1 орындарга, тур ист i к нысандарга жакындыгы.
Баллдык одíctí пайдаланумен мэдени-тарихи элеуетп багалау Н. А. Кумова [2], М. С. Без-углова [2], М. А. Стебенькова [3], С. В. Ситников, Н. П. Рудникова [4], И. С. Королева [5] жэне Л. В. Марциневская Topryi галымдардыц ецбектершде бершген. Аумактасэулет, мэдениет, тарих, археология жэне енер ескерткпптершщ молдыгы багалау елшемi реннде пайдаланылады (Безуг-лова, 2007; Кумова, 2004; Рудникова, 2005; Стебенькова, 2003).
Акмола облысыныц мэдени-тарихи нысандарыньщ 1шшде археологияльщ нысандар басым, сонымен катар кала куры лысы жэне сэулет eHepi нысандары да кездесед1. ¥сынылган жумыста аумактын туриспк элеуетш багалау уппн елшем рет1нде аумактын ескерткиптермен канык-тылыгытацдап алынды. Мэдени-тарихи элеуетп багалау аймакта мэдени-тарихи нысандардьщ, кубы лыстар д ьщ жэне кызметтердщмолдыгында айырмашылыкты жэне оныц аумактык жштелуш аныктауга багытталган. Осыган байланысты аймакта мэдени-тарихи ресурстардьщ каныктылыгы керсетюппн есептеу уппн E.H. Карчевскаяныц формуласы колданылды:
J —äjrij
1мэо. -тар. U14i vj*
мунда 1мэ0.-тар. - íokímují.iík ауданньщ аймакта мэдени-тарихи ресурстардьщ каньщтылыгы керсетк1Ш1; К„'] - i okímluí.iík аудандагы j типшдег1 мэдени-тарихи ресурстардьщ каныктылыгы коэффициентшщ мелшсрк v, - керсеткиптщ салмак коэффициент! [6].
Акмола облысы okímjífíhíh 2010 жылгы 1 маусымдагы № А-5/197 каулысы бойынша бею-tí.ifch тарих жэне мэдениет ескерткиптершщ мемлекетпк tí3ímíhe 1032 жергшкп мацызы бар жэне 4 республикальщ децгейдеп нысандар енген. Kciíoip дереккездер бойынша облыста археологияльщ нысандардьщ саны 1700 oip.iiktch астам. Алайда, олар аз зерттелгещцп мен танымал-дыгыньщ темснд1г1 салдарынан туристер арасында улкен страны ска ие емес.
Акмола облысындагы мэдени-тарихи нысандар облыстьщ ортальщ, солтуспк жэне солтуспк-шыгыс 6e.iÍKTcpÍHjc. непзшен озендердщ ацгарлары мен кол жуйслср1 бойында шогырланган. Кунарлы топыракка ие, орманга, дала ecivuik'Tcpi мен жануарлар дуниесше бай бул аласа таулы усакшокылы жазык аумак хальщтьщ коны стану ы уппн барынша колайлы. ЭкчмшЫк жоспарда ескерткиптердщ басым oe.iiri hcfíjíhch Зеренд1 ауданында орналаскан, сондай-ак олардьщ шогырлануы Б1ржан сал жэне Атбасар аудандарында байкалады. BÍ3 мэдени-тарихи нысандардьщ туриспк элеуетш багалау уннн аумакта нысандардьщ каныктылыгы картасынжасадык. Облыс аумагында мэдени-тарихи ресурстардьщ каныктылыгыньщец теменгщен ец жогарыга дешнг1 терт децгеш аньщталды (1-сурет).
W/ • . 2
V/ -- РЕСЕЙ г
> ФЕДЕРАЦИЯСЫ-'
/
- М8ДЕНИТАРИХИ РЕСУРСТАРДЫЦ КАНЫКТЫГЫ
\ ■ MkHwHtliA
СОЛТГСТ1К Ц А К С Т A H ОБЛЫСЫ
э >
□ в
Ж" V I ' _„ „ --■• г
Mis» ни ******
КАРАГАНДЫ ОБЛЫСЫ
1-сурет - Мэдени-тарихи ресурстардьщ ^аньщтылыгыкартасы - 13 -
Нэтижелер. Акмола облысы геомэдени кещстштщ белил ретшде езшщ ескертюштершде турл1 тарихи кезецдерд1 камтиды. Палеолит, мезолит жэне неолиттен - тас дэу1ршен бастап, opi карай энеолит (мыстас гасыры), кола дэу1ршщ жэне ерте Tcviip гасырыньщ, сондай-ак орта гасыр-дьщ ескертк1штер1 кездеседк Облыс аумагында 177 турак пен коныстар, оньщ шпнде 85 турактар мен 92 коныстар нркелген, оныц шпнде 45-i - Атбасар, 39-ы - Зеренд1, 20-сы - Сандыктау аудан-дарында орналаскан.
Мэдени-тарихи нысандардьщ арасында непзп рел аса тартымдыльщпен ерекшеленетш жэне осы непзде танымдык мэдени демалыс орындарыньщ кажсттiлi ктсрi н канагаттандырудын басты куралы болып кызмет ететш тар их пен мэдениет ескертюштерше тиесш1. Олардьщ непзп сипа-тына байланысты тарих пен мэдениет ескертк1штер1 бес непзп турге белшед1: тарихи, археоло-гиялык, кала курылысы жэне сэулет, енер, дерекп ескерткпптер.
Тарихи ескерткиитер. Оларга ел eviipihiн мацызды тарихи окигаларымен, сонымен 6ipre гылым мен техниканьщ, елдщ мэдениет1 мен турмысыньщ дамуымен, мемлекеттщ аса кернекп адамдарыньщ eviipi мен байланысты гимараттар, к¥РылыстаР, ескерткпптер жэне заттар жатады.
2-сурет -]^азак; ак^шы мен композиторы Б1ржан салдьщ архитектуральщ-мемориалдьщ кешеш
Тарихи ескерткпптердщ шпнде облыс аумагында ерекше рекреацияльщ кызыгушылыкка -2007 ж. 31 мамырда ашылган Акмола облысында Караганды ецбекпен тузеу лагершщ 17-ini эйелдер арнайы 6eniMi «Саяси кугын-сурпн жэне тоталитаризм курбандарынын «АЛЖИР» мемо-риалды-муражай кешен1» (Акмола Отан саткындары эйелдершщ narepi) ие. Мунда эртурл1 жыл-дары 18 мьщнан астам эйелдер камауда болган.
3-сурет -«АЛЖИР» саяси кугын-сурпн жэне тоталитаризм к^рбандарьша арналган муражай-мемориалдьщ кешеш
Археология ескертк1штер1тас дэулршен бастап орта гасырларга дешнп эр турл1 кезендерд1 камтитын 3 есю калашыктармсн. корымдармсн жэне коргандармсн керсетшген. Оган нысандардыц басым белт (70% астам) кфсдк ежелп коныстардыц орындары - 187 нысан, ещцрютер (2 дана), тас мусшдер (2 дана), коне заттар, сжслп елд1 мекендердщ тарихи мэдени кабатыныц аумактары. Корымдарды археологияльщ зерттеу сжслп елдердщ наным-сеншдерш гана емес, олардьщ ем1-ршщ баска жактарын да: материалдьщ мэдениетш, турмысын, шаруашыльщ, ещцрю жэне сауда турш, отбасылык жэне элсумстпк катынастарын. енерш жэне т.б. зерттеуге зор материал беред1. Осылайша, Акмола облысыныц Зерещц ауданыньщ аумагында ец танымал болып откен гасырдыц 70-ип жылдары ашылган, б1регей заттар табылганКснеткслкорымытабылады. Мунда ею шаршы шакырымныц езшде 30 астам корганкурылыстарышогырланган. ашылган коргандарда копте ген б1регей арте факта лер табылган.
Тагы б1р кызыкты нысан Бозок калашыгы болып табылады, шамамен Х-ХП гг. ¥лы Ж1бек жолында кала-бекшю жэне эскери орда ретанде салынган. Бозок кыпшак билеуш1с1шц ордасы, сонымен б1рге дши орталык болып табылды.
Ерейментау ауданында орналаскан, республикальщ мацызга ие ескерткш Кумай гибадат-ханасы жэне Кос батыр ескертюш1 аса кызыгушылык танытады. Кос батыр тас ескертааштер1 ею граниттен жасалган мусш болып табылады. Ескертк1штердщ бет-элпета накты ажыратылады, батырлардыц 01р колында - кылыш (жауынгсршкик белпс1), ал екшпп колында - су куйылган ыдыс (турюлерд1ц «Жер су» кудайынын бслпа) бейнеленген. Есксртк1 штсрд1 н б1регейл1г1 болып олар ашьщ жер шарттарында коне тур1н сактап калуы табылады.
4-сурет - ]^осбатыр ескерткш!
Кала курылысы жэне сэулет ескертюштер1 Акмола облысында 54 нысандарымен керсетшген: бул сэулет жарасымдылыгы мен кешендер1, дши. азаматтьщ, енд1р1стак гимараттар, эскери сэулет, улттык сэулет енер1, сонымен байланысты монументалдык, керкем, сонд1к-колданбалы. бакша-парктак енер туындылары, кала мацы ландшафты. Бул непзшен облыс орталыгы - Кекшетау каласында орналасканкесенелер, мешптер, ппркеулер, муражайлар, сонымен б1рге гимназия, филармония, госпиталь, арак-шарап зауыты гимараттары жэне т.б.
Журпзшген жумыстар нэтижесшде Акмола облысыныц мэдени-тарихи нысандары турлер1 мен кезецдер1 бойынша курылымдалды, оныц непзшде Акмола облысыныц нысандармен канык-тылыгы жэне мэдени-тарихи нысандарыныц туристак элеуета карталары жасалды, олар ауданныц тур ист ¡к саласы дамуыныц алгышарттарын жасайды. Мэдени-тарихи нысандардыц кеп белт колайлы табиги жагдайлары бараумактарда, демалыстыц кешенд1 турш дамытуга мумюнд1к беретан жерлерде шогырланган.
Корытынды Мэдени-тарихи ресурстар рекреацияльщ ресурстар кешешнде ерекше мацызга ие, oi.iiM беру, тэрбиелнс кызмстп аткарып. туризмнщ танымдык турш дамытуга фактор болып табылады. Акмола облысыныц мэдени-тарихи нысандарыныц т1з1м1нде 1032 жергшкп мацызга ие жэне 4 нысан республикалык мацызга ие. Жумыс нотижса болып мэдени-тарихи мура нысандарыныц жп<тсл\з жэне к¥Рылымдалуы табылады.
Аудандагы тарихи нысандардыцсаныныц едэу1р кеп болганына карамастан, казакстандьщ-тардыц санасында солтусик аудандарда заманауи туриста кызьщтыруга кабистп нысандар жок деген ой калыптаскан. Осыган байланысты, гылыми эдютермен зерттеу жэне олардыц саны есш келе жаткан туристтердщ рекреациялык кажсттiлi ктсрi ri канагаттандыруга колданыла алатын жэне когамдьщ мацызга ие нысандар рстшдс элеуетш багалауды кажет етедг Жарнамальщ кызметтщ даму мэсслса белек назарды кажет етед1, ce6e6i туристпк маршрутка енпзше алатын мэдени-тарихи нысандарды дэрштеу каз1рдщ ез1нде ауданга пайда экеле алады.
Бул жумыста каржыльщ шектеуге байланысты мэдени-тарихи нысандарды багалау нысандар бойынша бар акпаратты жалпы багалау жэне ете танымал (кол жет1мд1) нысандарга бару жэне нысандарды успртш багалау тур1нде журпзшдг Мэдени-тарихи нысандардыц туристш элеуетш толыктай зерттеу тарих жэне археология саласындагы мамандарды жумылдырып аса непзделген жумысты кажет етед1.
ЭДЕБИЕТ
[1] Libo Yan, Во Wendy Gao, Meng Zhang. A mathematical model for tourism potential assessment // Tourism Management. - 2017. - Vol. 63. - P. 355-365.
[2] Кумова H.A. Комплексная оценка туристско-рекреационного потенциала региона (на примере Курской области): Дис. ... канд. геогр. наук. - Курск, 2004. - 207 с.
[31 Стебенькова М.А. Комплексная оценка природного туристско-рекреационного потенциала Астраханской области: Автореф. дис. ... канд. геогр. наук. - Волгоград, 2003. - С. 21-22.
[4] Рудникова Н.П. Комплексная оценка туристско-рекреационного потенциала региона (на примере Орловской области): Дис. ... канд. геогр. наук. - Орел, 2005. - 196 с.
[5] Королева И.С., Петин А.Н. Теория и методология рекреационной оценки лесных угодий с помощью ГИС-технологий // Научный результат. Технологии бизнеса и сервиса. - 2015. - Т. 1, № 2.
[6] Карчевская Е.Н. Развитие туристско-рекреационной деятельности в экологически проблемном регионе (на примере Гомельской области) // Псковский регионологический журнал. - 2009. - № 7. - С. 110-117.
REFERENCES
[1] Libo Yan, Bo Wendy Gao, Meng Zhang. A mathematical model for tourism potential assessment // Tourism Management. 2017. 63. P. 355-365.
[2] Kumova N.A. Comprehensive Assessment of the Tourist and Recreational Potential of a Region (on the Example of the Kursk Region): Dis. ... cand. geogr. sciences. Kursk, 2004. 207 p. (inRus.).
[3] Stebenkova M.A. Comprehensive assessment of the natural tourist and recreational potential of the Astrakhan region: Author, dis. ... cand. geogr. sciences. Volgograd,2003. P. 21-22 (inRus.).
[4] Rudnikova N.P. A comprehensive assessment of the tourist and recreational potential of a region (on the example of the Oryol Region): Dis. ... cand. geogr. sciences. Orel, 2005. 196 p. (in Rus.).
[5] Koroleva I.S., Petin A.N. Theory and Methodology of Recreational Assessment of Forest Land Using GIS Technologies // Scientific Result. Technology of business and service. 2015. Vol. 1, N 2.
[6] Karchevskaya E.N. Development of tourist and recreational activities in an ecologically problematic region (on the example of the Gomel region) // Pskov Regional Studies Journal. 2009. N 7. P. 110-117.
Р. К. Темирбаева
К.г.н., старший научный сотрудник лаборатории географии туризма и рекреации (Сатпаев Университет, Институт географии, Алматы, Казахстан)
ОЦЕНКА ТУРИСТСКОГО ПОТЕНЦИАЛА КУЛЬТУРНО-ИСТОРИЧЕСКИХ РЕСУРСОВ
АКМОЛИНСКОЙ ОБЛАСТИ
Аннотация. Дана оценка туристского потенциала культурно-исторических ресурсов Акмолинской области. Сделан анализ существующих методов их изучения с использованием информационных техно- 16 -
логий. Для оценки туристского потенциала территории в качестве критериев была выбрана насыщенность территории памятниками истории и культуры. В статье использованы результаты исследований, полученные в рамках Проекта № АР05131504 «Научно-прикладные основы управления туристскими ресурсами на основе web-технологий на примере Северного Казахстана».
Ключевые слова: туристский потенциал, культурно-исторические ресурсы, памятники истории и культуры, картография.
R. К. Temirbayeva
Candidate of Geographical Sciences, Senior Researcher Laboratory of Geography of Tourism and Recreation (Satpayev University, Institute of geography, Almaty, Kazakhstan)
ASSESSMENT OF THE TOURIST POTENTIAL OF CULTURAL AND HISTORICAL RESOURCES
OF THE AKMOLA REGION
Abstract. The article assesses the tourist cooperation of cultural and historical resources of Akmola region. The analysis of existing methods for their study using information technology. To assess the tourist potential of the territory, the saturation of the territory with historical and cultural monuments was chosen as criteria. To assess the territorial heritage of history and culture. The article uses the results of studies within the framework of Project № AP05131504 "Scientific and applied fundamentals of tourism resources management on the basis of Web-technologies on the example of Northern Kazakhstan".
Keywords: tourist potential, cultural and historical resources, historical and cultural monuments, cartography.