CC BY
10ГТАМР 13.51.09
https://doi.org/10.47500/2024.v19.i3.06
Жак;сыльщова Н.Е.
«Шым кала» тарихи-мэдени кешеш Шымкент, Казакстан e-mail: [email protected]
ОРТАГАСЫРЛЬЩ «ШЫМ КАЛА» ТАРИХИ-МЭДЕНИ
КЕШЕН1
Ацдатпа. Макалада жарты гасырдан астам уакыт археологиялык казба жумыстары жYрriзiлш, нэтижесшде 2021 жылы халык игiлiгiне усынылган «Шым кала» тарихи-мэдени кешенi карастырылады. Кешен жергiлiктi манызы бар, тарих жэне мэдениет ескертюштердщ мемлекеттiк тiзiмiне енген Казакстан Республикасынын нысаны. Аспан асты музейi ортагасырлык кала непзшдеп «Рабад», «Шахристан», «Цитадель» деп аталатын Yш бeлiктен турады. Цитадель - мемлекет басшыларынын орны болса, Шахристан - бай манаптар мен галымдардын, конысы, ал Рабад - карапайым халыктын мекенi болган. Алайда ХХ гасырга дейiн каланын негiзгi курылысы деп танылатын алгашкы екi кабаты гана сакталган, ал Рабад бiзге дейiн толыгымен кYЙреген. Бул камалды басып алган тYркi халыктарынын согысымен тiкелей байланысты. Сонымен катар зерттеу жумыстарыньщ нэтижесiнде камал он терт метр терецдДкке дейiн казылып, бiрнеше мэдени кабаттар ашылган. Археологиялык зерттеу кезшде кептеген мэдени кабаттардын ашылуы сан кырлы тарихи кезендердiн бай мурасынан хабар бередi. Атап айтсак, Карахан дэуiрi, Тимуридтер кезенi, Кокан, Ресей мемлекеттерi эрасындагы Шым кала тарихы теренiнен козгалады.
Кене Шымкент калашыгынын кeлемi 4,5 гектар. Казiргi мегаполистiн онтYCтiк бeлiгiнде каланын жалпы денгейiнен биiк орналаскан кене каланын пайда болуы мен дамуын зерттеу Yшiн Yздiксiз археологиялык казба жумыстары жYргiзiлiп келедi.
Кiлт сездер: Камал, мэдени мура, Шым кала, цитадель, шахристан, рабад, мунара, алхимиктер лабораториясы, зороастризм
Дэйексвз ушт: Жацсылъщова Н.Е. Ортагасырлъщ «Шым цала» тарихи-мэдени кешеш // Мэдени мура. 2024. №3 (106). 85-98 б.(цаз.) DOI: https://doi.org/10.47500/2024.v19.i3.06
МУЗЕ111
Kipicne
Мэдени мура - еркениетл когамныц ец мацызды белт, ол езiндiк рухани енеге мен материалдык кундыльщтар-дан туратын, урпактан урпакка ететiн улттык-мемлекеттiк масштабтагы
кYш. 2004 жылдан бастап Казакстан Республикасыныц Туцгыш президентi Н.Э.Назарбаевтыц бастамасымен
«Мэдени мура» мемлекеттiк
багдарламасы кке косылды. Оныц ец бiрiншi аспекла - хальщтыц бай мэдени мурасы аркылы казакстандьщтардыц улттык сана сезiмiн дамыту мен бекiтуге багытталган болса, екiншi аспектiсi -элемге бай улттык, рухани казынамызды насихаттау. Осы багдарлама аясында Шымкент каласында 2004-2008 жылдары археолог, тарих гылымдарыныц докторы, Казакстан Республикасы ¥лттык Гылым Академиясыныц
академигi Бауыржан Байтанаев археологиялык казба жумыстарын жYргiзiп, нэтижесiнде «Шым кала» тарихи-мэдени кешеш ашылды.
«Шымкент еск калашыгы» - жергiлiктi мацызы бар, тарих жэне мэдениет ескертюштершщ мемлекетлк тiзiмiне енген Казакстан Республикасыныц археологиялык
нысаны. Бул элемдегi ец Yлкен алацдардыц бiрi, атап айтканда Индонезияныц Джакарта каласындагы Medan Modeca-дан (Бостандык алацы) сэл кiшi болып келедь (84 гектар 100 гектарга карсы). Цитадельдiц езiн Алматыдагы Республика алацымен салыстыруга болады (шамамен 11-12 га). Галым Бауыржан Эбiшулыныц айтуынша, XIX гасырдыц басында коныстыц ежелгi тургындары бул жердi «Еск кала» деп атап, оныц аумагы бiрнеше есе Yлкен болганын керсетедi. Шахристан (бшк кабыргалары мен мунаралары бар каланыц белек ядросы)
мен кептеген рабадтары бар Шымкент калашыгы бiрнеше шакырымга созылды. Уакыт ете келе кала езгерш, ежелгi коныстыц аумагы болтан жерде курылыс жYргiзiлген, ягни археологтар корган турган жерде казба жумыстарын жYргiзуге мэжбYP болды. Дэл осы жерде бекшк кабыргаларыныц iздерi табылды.
2003-2020 жылдар аралыгындагы археологиялык казба жумыстардыц нэтижесiнде ескi калашыкты ашык аспан астындагы музейлендiру жумыстары жYргiзiлдi. 2021 жылы 1-мамырда «Шым кала» тарихи-мэдени кешеш» деп аталып, калада жаца аспан асты музейi пайда болды.
Материалдар мен эдiстер
Зерттеуде ортагасырлык
каланыц озык Yлгiсi ретшде шымнан тургызылган камал тарихын гылыми деректер негiзiнде тарихи эдiс тэсiлдердi колдана отырып гылыми айналымга косуга эрекет жасалды. Кене кала тарихын зерделеу Yшiн тарихнамалык деректердi талдау эдМ колданылды. Хронологиялык жагынан узак мерзiмдi камтитын зерттеуде тарихи-салыстырмалы талдау, синтез, сырткы жэне iшкi сыннан еткiзу эдiстерi пайдаланылды. Бул такырыптыц обьективтi тургыда зерттелуiне мYмкiндiк бередь
Зерттеудегi басты гылыми ецбек Б.А. Байтанаевтыц «История Шымкента: 2200 лет по археологическим источникам» атты монографиясында кала тарихы гылыми деректерге сYЙене отырып кецiнен талданган. Сонымен катар академик баскарган экспедиция тобыныц есеп жинактары такырыптыц негiзгi материалдык базасын курайды.
ЖШС«Археологическая экспертиза» басшылыгымен «Разработка ПСД по
научной реставрации и музеефикации городища Шымкент с проведением научно-исследовательских работ»
атты Шымкент калашыгына жYргiзген гылыми-зерттеу жумысынын есебi басшылыкка алынды. 2020 жылгы ««Археологические исследования,
консервация западной части
шахристана городища Шымкент в 2020г» ЖШС «Rutrum» бастамасымен жYргiзiлген археологиялык зерттеу есебiнде каланын шахристан белтнщ зерттелу тарихына катысты тын мэлiметтер берiлген.
Талк;ылау
Шымкент туралы алгашкы жазбаша ескертудi парсы тарихшысы 1425 жылгы Шараф ад-дин Али Йа(е)зди «Зафар-наме» («Женiстер ютабы») атты енбегiнде Тимурдын эскери жорыктарын суреттеу кезiнде табуга болады. Шымкент езшщ бYкiл тарихында бiрнеше рет рейдтерге, жойкын коршауларга жэне тонауга ушырады. VШ-IX гасырларга жататын мэдени кабаттарда археологтар жебенiн уштары мен араб шапкыншылыгына байланысты eрттердiн iздерiн тапты.
1958-1959 жылдары калашыкта Шымкент Педагогикалык
институтынын археологиялык отряды белг^ галым, археолог Николай Павлович Подушкиннщ басшылыгымен казба жумыстарын жYргiзiлдi. Алайда тарихшылар накты кала орнын аныктай алмады. Кейiннен 1986-1987 жылдары реставратор, археолог Абдыкадыр Итеновтын басшылыгымен «Каз. проект реставрация» институтынын археологиялык отряды казба
жумыстарын жYргiзiп, нэтижесiнде кептеген тургын Yйлердiн орны аныкталып, олардын курылымы тiкбурышты, магистральды жэне туйык кешелерге шыгатыны белгiлi болды
(Байтанаев, 2012: 25).
2003-2008 жылдары Шымкент экiмшiлiгiнiн колдауымен «Мэдени мура» мемлекеттiк багдарламасы аясында археологиялык казба жумыстары жYргiзiлдi. Археолог Бауыржан Байтанаев зерттеулерiнiн негiзiнде 2012 жылы «История Шымкента» атты кeлемдi гылыми енбек шыгарылды. Казба жумыстары археологтарга Шымкенттiн кем дегенде 2200 жылдык тарихы бар деп айтуга непз бердi. Аландагы мэдени кабаттардын калындыгы жалпы 14 метрдi курады, ал ен тeменгi кабатта бiздiн дэуiрiмiзге дейiнгi III гасырдын соны мен II гасырдын басына жататын кыш ыдыс сыныктары аныкталып, бул Канлы дэуiрi - сактардын урпактары пайдаланган буйымдар деп топшылады тарихшылар. Канлы мемлекетшщ орталыгы Орталык Сырдарияда болтан. Археологтар каланын калыптасу уакытын б.з.д II гасыр деп аныктап, сэйкесшше Шымкенттiн жасы 2200 жыл деп айтуга толык негiз бар. 2015 жылы кала билт мерейтойлык кYндi ресми тYрде белгiлеу туралы ЮНЕСКО-га етсшш берген. Кейiн Б¥¥ арнайы агенттiгi 2019 жылдын 12-27 карашада Шымкент каласынын 2200 жылдыгын халыкаралык кYнтiзбеге енгiзу туралы арнайы буйрык кабылдады.
Б.А. Байтанаевтын «История Шымкента» атты енбегшде кала Цитадель, Шахристан, Рабад Yш бeлiктен турган деген дерек келпредь Осы курылым 1500 жылдай уакыт сакталган. Цитадель - каланын ен беюшси орталык белт, eзiн-eзi коргауга бейiмделген, шабуыл кезшде коргаушылардын сонгы панасы деп есептелшедь Шахристан - Орта Азиядагы ерте феодалдык каланын аумагы, каланын непзп eзегi, билеушi
МУЗЕ111
мен дворяндардыц резиденциясы. Рабад-шахристаннан тыс жерде орналаскан кала мацындагы коленер елдi мекендерi. Онда карапайым тургындар, коленерштер турган. Каланыц сыртында мал багуга, егiн егуге ыцгайлы жайлар болтан. Казiргi тацда калашыктыц цитадель мен шахристан белiгi гана сакталган, ал рабад толыгымен жойылган деп керсетыедь Сонымен катар галым кала аумагын зерттей келе Цитадель тарихыныц тым терецде екенiне дэлел келтiредi: «Мунда кайта куру кезiнде, нысанныц ежелп замандарда пайда болган типологиялык тургыдан плата тэрiздi археологиялык орындарга алтеме жасайтын кабаттары аньщталган. Осы елдi мекеннiц теменгi кабаттарын казу кезшде калыц кабыргалары бар дiни нысанныц Yлкен залы табылды. Ал оган жакын жерде 30-га жуык сYЙек бар хумдар
немесе корым табылган. II гасырда бул аймакта тYсiнiксiз окигалар орын алды, нэтижесiнде адамдар сYЙектердiц кеп белiгiн алып, каладан кешiп кеткен. Кала тургындары кетер алдында нысандардыц барлык кiреберiстерiн балшык кiрпiшпен жапкан. Бул окига Караханидтер дэуiрiнде орын алган. Содан кешн мунда Тимуридтер келiп, ез курылыстарын тургызды. Х1Х гасырда кокандыктар беюшст басып алганнан кейiн, алацы бар тебе «цитадель» ретшде колданылды. Патша генералы М.Черняев эскерлерi 1864 жылы цитадельдi алганнан кейiн тебе бакылау алацына айналды», -дейдi академик Б.А. Байтанаев. Будан шыгатын корытынды «цитадель» тарихы II гасырдан бастау алып, Х1Х гасырдыц 70-жылдарына дешн каланыц ец биiк нYктесi болгандыгын айта аламыз (Байтанаев, 2012: 47).
Сур.1. Шым кала тарихи мэдени кешеш Fig.1. Historical and cultural complex "Shym kala"
Сур.2 Цитадель. Д. Вележев фотосуретше к,арап жасалган реставрация улпа Fig.2. Citadel. A restoration model based on D. Velezhev's photograph
2004-2005 жылгы археологиялык казба жумыстары кезiнде Цитадельдщ батыс бeлiгiнде 54 метрге созылган ^ыштан тургызылган к,орган
курылыстары бар камал дуалдары аршылган, корFаныс дуалдарыныц екi шетiнде мунарасы бар. EKi мунараныц аракашыктыгы шамамен 38 метр. ^органыс дуалдарыныц шю жагында азык-тYлiк, кару-жарак сактауга, сарбаздардыц тыныгуына арналган казиматтар аршылды. Камал дуалына жапсырыла салынган тогыз жайдыц орны аныкталды, олардыц кeлемi 4-4,2 м, сондай-ак камал дуалыныц Yстiнгi ок ататын алацына апаратын пандус болтаны аньщталган. Сондай-ак эскерлердщ тыныгу бeлмелердiц барлыгында ошак болтан. Корганыс дуалдары кам кiрпiштен, ал мунара мен карауыл жайы пахсадан каланган.
Дуалдыц тeменгi жагыныц еш 5-5,25, ал YCTi^i жагыныц еш 3,3 м. Дуалдыц сакталган бшктт 1,3-1,8 м. Корганыс дуалыныц ощустж беткейiнде жYргiзiлген археологиялык казба жумыстары кезiнде зерттеу аймагы 3 м. терецдДкке дейiн казылып, нэтижесiнде Кокан заманындагы камал дуалыныц орны ашылып, екi метр шамасындагы терецдiктен Х1Х f бiрiншi жартысына тиесiлi кeзешi пешi жэне керамика жиынтыFы табылды. Казiргi тацда музейдiц сулбасы сол археологиялык казба жумыстардыц нэтижесiнде ашылFан материалдар бойынша жасалFан (Захаров, Воякин, 2020: 112).
2007-2008 жылдардаFы казба кезшде моцFол шапкыншылыFы кезецiнен кешнп ШаFатай кезiндегi артефактiлер табылFан. Соныц бiрi - тандыр пеш, ол ^ц^Др^тен кызыл саз балшыктан
MU3EÜI
жасалган. Кабыргасынын калындыгы 1,5 см, тандырдын биiктiгi 70 см жэне шю бетi тж жэне ирек сызыктардын кезектесуi аркылы ернектелген. Тандырдын тYбiнен Yш жактаулы темiр жебе ушы табылган, ^нделжт eмiрде колданыста болган керамикалык буйымдар табылган. Казiргi кезде тандыр пештщ кeшiрмесi дайындалып, далалык экспозиция залын толыктырып тур.
2018-2020 жыл аралыгында цитадельдеп казба жумыстар батыс беткейiндегi дуалын жэне жогаргы кабатын ашудан басталган. Дуалдын батыс жэне онтYCтiк бет толыктай ашылып, сол бойынша казiргi танда дуалы капталып тур. Цитадельде ею кезеннiн мэдени кабаты керсетыген. Ен жогаргы мэдени кабат Х1Х е. жатады. Цитадельдiн онтYCтiк-батыс белтндеп казба жумыстары кезiнде ен теменп мэдени кабаттардан зороастрлык гибадатхананын орны аршылып, онын астына адам сYЙегi салынып кeмiлген 20-га жуык хумдар табылган. ТYркi халыктарынын дэстYрлерi мен гурыптары зороастрлык дiни наным-сенiмдерге непзделген. Кала тургындары мен отырыкшы халыктын отка табышанын археологиялык материалдар растайды.
XII гасыр мен XIII гасырдын басы ортагасырлык кала мэдениетiнiн барынша дамып, еркендеген кезещ болып табылады. Iрiлi-усакты шаhарларда кeзешiлер кeшелерi пайда болып, кыш eндiрiriнщ технологиясы айтарлыктай жетiлдi. Ыдыстардын сырткы бeлiгi эртYрлi тэсiлде енделш, оган жапсырмамен эшекейленген, калыптама, мер танба, баспа ернектермен эсемделiп, эртYрлi сызыктармен кeркемделедi. Сынапкeзенiн аузы тар, бYЙiрi жарты
шар TapÏ34i, ty6ï CYЙiр болып жасалынуы iшiндегi суйыкдыкды YHeMi бiркелкi устауга, Terin алмауга, аузын тыгындауга ете ыцгайлы етш дайындалады. Мундай кYрделi технологиямен жасалган ыдыстарга жупар иiстi иiссу, химиялык ерiтiндi (суйыктык) сактагандыгын бiле аламыз. Дэл осындай сфероконустар ecKi калашьщтын, цитадель
территориясынан аныкталган болатын. Галымдардын зeрттeуi бойынша сынапкезелер X-XII гасырлармен мeрзiмдeлeдi. Табылган сфероконустын басы саныраукулакка уксас, ауызы тар келген, мойны жiнiшкe эрi кыска, эллипcтiк шшшде жасалган. БYЙiр кабыргасында ою-ернектер, келденен сызыктары бар, жогаргы жиeгiн айнала ею катар денгелек ойыктар тYcкeн. Саз, колшарыкта жасалган. Оларды суйыктык, шс сулар, суйык химиялык дэрьдэрмектер куюга пайдалашан. Тiптi бiркатар тарихи зерттеулерге cYЙeнceк, осы орында химиктер лабораториясы болган деген кезкарас бар (Гурулев, Воякин, 2020: 156).
Шахристаннын шыгыс бeлiгiндeгi археологиялык казба жумыстардан XVII-XVIII ff. мэдени кабаттары ашылды. Казба жумыстары кезшде ортасында eнi 3 метрге жуык кешеа бар турFын кварталдар ашылды. Белмелердщ кeбiciндe сыпасы бар тандырлар, закрома, хум, хумшалар кeздeceдi. Сонымен катар кeзeшiнiн бeлмeci мен кезе кYЙдiрeтiн пеш табылды. Бeлмeлeрдiн табалдыры^ында кара тастар орналаскан, бул есжтщ жактауынын астына койылFан болуы мYмкiн. Эр бeлмeнiн бурышында калдык суды тегетш ташнау орналаскан екен. Осы белжтен кудык та табылды. Кудыктын бeтi Yлкeн таспен бeкiтiлгeн. Сонымен катар мыс тенгелер, эшекей буйымдар табылFан.
K,aмaлдын[ KopFarn^ кaбыpFaсынa жaпсapлaс сaлынFaн шыFыс
мYнapaсынын eзiндiк тapиxы сaктaлFaн. Бул - жaугеpшiлiк зaмaндa кaлa xaлкынa Kayin тeнген жaFдaйдa жaудaн кopFaну кызметiн aткapFaн жеpaсты бекiнiсiнiн K¥pылысы болып есептелiнген. Онын Yстiнгi бeлiгi aлыстaн келе жaткaн Kayiптiн aлдын aлy мaксaтындa тYpFызылып, oFaн дaйындык белгiсiн беpетiн кapayылдык кызметiн aткapFaн. МYнapa жолды бaFдapлay мен жayды бaкылay Yшiн жэне келе жaткaн жayFa кapсы шaбyыл жaсay Yшiн де пaйдaлaнFaн. Сонымен кaтap, шыFыс мYнapaсынaн Исфиджaб кaлaсынa дейiнгi жеp aсты жолы aныктaлып, Ka3ipri тaндa стpaтигpaфикaлык зеpттеy жYмыстapы жYpiп жaтыp (Еpгешбaев, 2020: 362).
Шaxpистaн теppитopиясындaFы кeптеген мэдени кaбaттapдын aшылyы ^н кыpлы тapиxи кезендеpдiн бaй мYpaсынaн xa6ap беpедi. Бул тYстa aкaдемик Ллексaндp Гpищенкoнын сeзiне сYЙенсек, Ka36a жYмыстapы бapысындa aсa ayкaтты aдaмдapдын Yй шapyaшылыFы тaбылFaн. БYFaн Шейбaнидтеp дэyipi мен Koкaн xaндыFынa тиес^ кeптеген тенгелеpдiн тaбылyы дэлел. Сонымен кaтap Yй шapyaшылыFынын эдем^ Yлкен KYРылымды болып келyi де 6ap. Сoндыктaн 6i3 бул жеpде ayкaтты aдaмдapтYpFaнынaйтaды.Kaзaкстaннын oнтYстiк aймaFындaFы opтaFaсыpлык кaлaлap (Ллмaлык, TYp^CTa^ Отыpap, Сaйpaм жэне т.б) ежелп дэyipден беpi Оpтaлык Лзия xaлыктapы мен мэдениетiнiн ен мaнызды бaйлaныс aймaFы болды. Осы тYстa Жiбек жолы бoйындa aкшa aйнaлымынa енген Сaмapкaнд мoнетa сapaйындa Эмip-Темip дэyipi кезенiндегi 1383 жылы сoFылFaн мoнетaлap aныктaлып отьф
(Еpгешбaев , 2020: 254). Hyмизмaтикaлык зеpттеyлеpге кapaFaндa бYл aкшaлap XIV Faсыpдын aлFaшкы шиpегiнде бaсылFaн. МYндaй apxеoлoгиялык Ka36a жYмыстapы тек сayдaнын дaмyын aныктayмен шектелмей, KaзaкстaндaFы opтaFaсыpлык кaлaлapынын
xaлыкapaлык сayдaдa мaнызды peл oйнaFaндыFын дa кepсетедi. Kытaйдaн бaстaлып, шыFыс-бaтыс жэне сoлтYCтiк-oнтYCтiк бaFытындa жYpгiзiлген сayдa жолы тapиxы мындaFaн жылдapдaн бaстaлып, тaсымaлдaнaтын тayapлap дa сaн aлyaн бoлFaнын бYгiнгi зеpттеyлеp тoлыккaнды дэлелдедi. ОнтYCтiк
KaлaлapдaFы ен ^п тaсымaлдaнFaн еpекше тayapлapдын кaтapындa нефpит, KaFaз,жiбек мaтaсoндaй-aккеpaмикaлык бYЙымдap дa 6ap. БYгiнде ¥лы Жiбек жолынын бoйындa opын тепкен Шым Kaлa xaлыкapaлык ынтымaктaстыкты, интеpнaциoнaлдaндыpyды кaмтaмaсыз еткенш жэне epкениеттiн дaмyы Yшiн тapиxи мaныздылыFы жoFapы екенiн кepсетiп отыф.
Нэтижелер
Жapты Faсыpдaн aстaм ya^^ зеpттеy жYмысы жYpгiзiлген кaмaл бYгiнде «Шым кaлa» тapиxи-мэдени кешенi деп aтaлып, aспaн aсты мyзейiнде кaлa тapиxы кенiнен нaсиxaттaлып келедi. Аpxеoлoгиялык кaзбaлapдын нэтижесiнде 4,5 ra ayмaктa apнaйы экскypсиялык мapшpyт кaлыптaскaн. Экскypсия бapысы кaлa тapиxынaн бaстay aлып, Kapaxaн кезенiндегi тYpFын жaйлapмен жaлFaсaды. Kapaxaн дэyipiндегi (XII-XIII f) тYpFын Yй кешенi 2017 жылFы Ka36a жYмыстapы кезiнде тaбылFaн. ТYpFын Yй Yш бeлме, екi дэлiзден тYpaды. ОшaFы мен сыпaсы 6ap aс Yй бeлмесi еденi кYЙдipiлген кызыл кipпiшпен тeселген. Kapaxaн дэyipiндегi ^йген кipпiштiн кeлемi 24x24 см,
МУЗЕ111
Сур.3. ¥стахана, XVI f. Реконструкция Fig.3. Blacksmith workshop, 16th century. Reconstruction
Сур.4. «¥лы Жiбек» жолы диорамасы Fig.4. "Great Silk Road" diorama
^лы^^ны 3-4 см бoлFaн. БYл бeлмеде Yй иелеpi тaмaк пiсipген. Сыпa Yстiндегi екi тYpлi кeлемдегi дaстapxaн, бYл эpi стол жэне ыдыс, тaбaFындa кaмыp илеп, келес бетiнде кaмыp жaЙFaн. Екiншi - жaтын бeлме, Г тэpiздес сыпaсы aныктaлды. Сыпa кеpyет пен opындыктын кызметiн aткapFaн. Бeлменiн opтaсындa жылжымaлы oшaк тeсенiш opнaлaскaн, бYл тeсенiш-ке шок сaлынFaн. Yшiншi бeлме - aзык-тYлiк ^к^йтым кoймa, oндaFы apнaйы Yяшыктap «зaкpoмa» деп aтaлaды. Зaкpoмaдa бидaй, ун, жемiс-жидектеp, кeкeнiстеp сaктaлaды (Момбек, 2021: 87).
Аpxеoлoгиялык кaзбa жYмыстapы нэтижесшде бaтыс шaxpистaн ayмaFынaн XVI-XVII Fa^ip, Ka3aK xaндыFы дэyipiне жaтaтын Yстaxaнa-нын opны aныктaлды. ЛpшылFaн
KYРылыс нысaны opнынaн Yстaxaнa жэне YCTa бaспaнaсы бой кeтеpдi. Осы YCтaxaнaFa жaпсapлaс сaлынFaн бaспaнa кapaпaйым кYРылыс мaтеpиaлынaн Koшкapaтa eзенi жaFaсынaн aлынFaн сaз бaлшык, шымнaн тYpFызылFaн. МYндaй бaспaнa тYpi жaздa сaлкын, кысга жылы бoлaды.
Келесi экспозициялык бeлiк жaсaнды су тoFaны - Xayызбен жaлFaсaды. ЛлынFaн мэлiметтеpге сэйкес, онын фopмaсы сегiз бYpышкa YKсaс келедь Xayыз цитaдельдiн жaнындaFы бекiнiстiн непзп aлaнындa opнaлaсып, кYРылысы ескi кipпiш, кapa тaстapды тeсеy apкылы жaсaлFaн. Бул гидpoтеxникaлык курылым эpтYpлi мaксaттapдa пaйдaлaнылFaн: ayыз су коры ретшде; epт сeндipy жaFдaйындa; сoндaй-aк шaxpистaн тYpFындapынын сеpyендейтiн орны бoлFaнын бте
Сур.5. KYткapy сaтысы. Реконструкция Fig.5. Rescue ladder. Reconstruction
МУЗЕ111
аламыз. Хауызды сумен камту Кошкар ата eзенiнен калашыктыц шыFыс жаFынан кубырлармен жасанды арык салу аркылы жYзеге асырылFан. ШахристандаFы турFын Yйлерден соц маршрут Цитадельге уласады. Онда екi кезецнiц мэдени кабаты кeрсетiлген. Ец жоFарFы мэдени кабат Х1Х Fасырмен мерзiмделсе, ец тeменi II Fасыры курайды. Цитадельдщ оцтYстiк-батыс бeлiгiндегi казба жумыстары кезiнде ец тeменгi мэдени кабаттардан зороастрлык Fибадатхананыц орны аршылып, оныц астына адам сYЙегi салынып темыген 30-Fа жуык хумдар табылFан. ТYркi халыктарыныц дэстYрлерi мен Fурыптары
зороастрлык дши наным-сенiмдерге негiзделген. Кала турFындары мен отырыкшы халыктыц отка табышанын археологиялык материалдар растайды. Сонымен катар экспозицияны каланыц саяси бeлiгi де толыктырады. Шым калаFа кокандыктар 1808 жылдыц
кYзiнен 1864 жылдыц ^зше дейiн билiк жYргiзiп, кейiннен Орынбор генерал-губернаторлыFына баFынысты ТYркiстан облысы курылады. ТYркiстан облысыныц орталыFы алFашкыда Шымкент каласы болады. Осылайша бул тeцiректе оцтYстiктiц алFашкы бастыFы болып Ресей генерал-губернатор Михаил Григорьевич Черняев сайланды. 1866 жылы кeктемде орыс эскерлерi Бухар эмiрлiгiнiц территориясын баFындырды. Ал 1867 жылы оныц ^птеген аумактары ТYркiстан генерал-губернаторлыFыныц курамына енпзшедь
Корытынды экспозициялык нYкте -камалдыц шыFыс мунарасы (Сур.6). Бул - жаугершшж заманда кала халкына кауш тeнген жаFдайда жаудан корFану кызметш аткарFан жерасты бекiнiсi. Оныц YCT^ri бeлiгi алыстан келе жаткан кауштщ алдын алу максатында турFызылып, оFан дайындык белгiсiн беретiн карауылдык кызметш аткарFан.
Сур.6. ^Qmfmo мунарасы Fig.6. Eastern tower
Cyp.7. XV-XVI raebip-aapgarbi K,a3aK, ym. fflaxpneraH TeppnTopMacbi. ffiHMHaH TyprbObrnraH Fig.7. Kazakh yurt of the 15th-16th centuries. Shakhristan territory. Constructed from turf
Мунара жолды багдарлау мен жауды бакылау YmÏH жэне келе жаткан жауга карсы шабуыл жасау y™h де пайдаланган.
БYгiнде мунаранын тарихи ман,ызы ашылып, eзiндiк сэулеттiк курылысымен «жерасты беюша» экспозициясы жасакталган. Мунда кару-жарактар мен зенбiректер, кола дэуiрiне жататын бiркатар керамикалык кумыралар орын алган.
Кррытынды
Шым кала тарихи-мэдени кешеш мегаполистiн кене тарихын баяндайтын бiрден бiр орталык. Осы жерден Шымкент каласынын 2200 жылдык тарихын айшьщтайтын кене жэдiгерлер табылганын жогарыдагы зерттеуiмiз дэлелдеп отыр. Кешен казiргi танда туристтердi кабылдап, кене мэдениет пен eткендi насихаттауда кеш бастап тур. Бiз мекен еткен аймак сауда-
саттык, экономикалык байланыстын непзп драйверi болган. K,азiр тарихи кешеннен табылган кептеген жэдiгер улттык зерттеуден етш жатыр. Десе де 1,5 га аймагы элi де зерделеудi кажет етсе, табылган кундылыктар жангыру дэуiрiн кYтiп тур. Ол Yшiн мемлекеттiк сураныс жасалган.
«Шым кала» кешеншщ элi де болсын зерттелуi кажет тустары ете кеп. Кешен кызметкерлерi eлкенiн мэдени, тарихи жэне гылыми кундылыктарын сактау, музей заттары аркылы мэлiметтердi жинактап тарату, халкымыздын материалдык ескерткiштерi мен рухани мэдениетш зерттеуде ез кызметтерш жалгастырып келедi. Тарихи кешенде казiргiтандаFылымизерттеужумыстары жасалып, кунды деректердi жинактап iрiктеу, экспозициялык, эдiстемелiк, Fылыми-аFартушылык, экскурсиялык кызмет керсету жумыстары жасалуда.
МУЗЕ111
Эдебиет:
1. Байтанаев Б. А., 2012. История Шымкента: 2200 лет по археологическим источникам. Алматы. 251 c.
2. Гурулев М.В., Воякин Д.А., 2020. Отчет «Археологические исследования, консервация, реставрация и регенерация городища Шымкент». 674 с.
3. Ергешбаев А.А., 2020. «Археологические исследования, консервация, реставрация и регенерация городища Шымкент». (Комплексные археологические исследования территории Юго-Восточной части Шахристана городища Шымкент в 2020 г.). I том. 521 с.
4. Ергешбаев А.А., 2020. Отчет о научно-исследовательской работе по теме: «Археологические исследования, консервация западной части шахристана городища Шымкент в 2020 г.). I том. 325 с.
5. Захаров С.В., Воякин Д.А., 2018. Отчет «Разработка ПСД по научной реставрации и музеефикации городища Шымкент с проведением научно-исследовательских работ». I том. 600 с.
6. Момбек Э., 2021. Шымкент каласыныц тарихы. Алматы: Каламгер. 306 б.
References:
1. Baitanayev B. A., 2012. Istoriya Shymkenta: 2200 let po arkheologicheskim istochnikam [History of Shymkent: 2200 years on archaeological sites]. Almaty. 251 p. [in Russian]
2. Gurulev M. V., Voyakin D. A., 2020. Otchet "Arkheologicheskiye issledovaniya, konservatsiya, restavratsiya iregeneratsiya gorodishcha Shymkent" [Report "Archaeological research, conservation, restoration and regeneration of the city of Shymkent"].674 p. [in Russian]
3. Yergeshbayev A.A. 2020. Arkheologicheskiye issledovaniya, konservatsiya, restavratsiya i regeneratsiya gorodishcha Shymkent». (Kompleksnyye arkheologicheskiye issledovaniya territorii Yugo-Vostochnoy chasti Shakhristana gorodishcha Shymkent v 2020 g) [Scientific and research works on the topic: «Archeological research, conservation, restoration and regeneration of the city of Shymkentl. (Complex archaeological exploration of the territory of the south - eastern part of the city of Shymkent in 2020)]. Vol. I. 521 p. [in Russian]
4. Yergeshbayev A. A. 2020. Otchet o nauchno-issledovatelskoy rabote po teme: «Arkheologicheskiye issledovaniya, konservatsiya zapadnoy chasti shakhristana gorodishcha Shymkent v 2020 g.) [Report on scientific research work on the topic: «Archaeological Research, Conservation of the Reserve part of the city of Shymkent in 2020)]. Vol. I. 325 p. [in Russian]
5. Zakharov S. V., Voyakin D. A., 2018. Otchet «Razrabotka PSD po nauchnoy restavratsii i muzeyefikatsii gorodishcha Shymkent s provedeniyem nauchno-issledovatelskikh rabot [Reports on the development of the PSD for scientific restoration and museification of the city of Shymkent with scientific research work»] Vol. I. 600 p. [in Russian]
6. Mombek A., 2021. Shymkent qalasynyn tarihi [History of the city of Shymkent]. Almaty: Kalamger. 306 p. [in Kazakh].
Жаксылыкова Н. Е.
Историко-культурный комплекс «Шым кала» Шымкент, Казахстан e-mail: [email protected]
СРЕДНЕВЕКОВЫЙ ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНЫЙ КОМПЛЕКС «ШЫМ КАЛА»
Аннотация. В статье рассматривается историко-культурный комплекс «Шым кала», который был раскопан в течение более полувека и в 2021 году предложен для всеобщего обозрения. Комплекс является археологическим объектом Республики Казахстан, внесённым в Государственный список памятников истории и культуры местного значения. Музей под открытым небом, подобный средневековому городу, состоит из трёх частей - «Рабад», «Шахристан» и «Цитадель». Цитадель была резиденцией правителей, шахристан — местом проживания богатых манапов и учёных, а рабад — местом проживания простого народа. Однако до XX века сохранились только два первых слоя, считающихся основными строительными слоями города, в то время как рабад был полностью разрушен. Это связано с войнами, в которых тюркские народы захватывали крепость. Кроме того, в ходе раскопок крепость была раскопана на глубину до четырнадцати метров, были обнаружены несколько культурных слоёв. Открытие множества культурных слоёв при археологических исследованиях свидетельствует о богатом наследии различных исторических эпох. В частности, подробно рассматривается история Шымкента в эпоху Караханидов, Тимуридов, Кокандского и Российского государств.
Площадь древнего городища Шымкента составляет 4,5 га. Непрерывные археологические раскопки продолжаются для изучения происхождения и развития древнего города, который расположен на возвышенности на юге современного мегаполиса.
Ключевые слова: крепость, культурное наследие, Шым кала, цитадель, шахристан, рабад, башня, лаборатория алхимиков, зороастризм.
Для цитирования: Жаксылыкова Н.Е. Средневековый историко-культурный комплекс «Шым кала»// Мэдени мура. 2024. №3 (106). 85-98 с.(Каз.) DOI: https://doi.org/10.47500/2024.v19.i3.06
Zhaksylykova N. E.
Historical and cultural complex «Shym kala» Shymkent, Kazakhstan e-mail: [email protected]
MEDIEVAL HISTORICAL AND CULTURAL COMPLEX "SHYM KALA"
Abstract. The article discusses the historical and cultural complex "Shym kala," which was excavated over more than half a century and opened to
МУЗЕ111
the public in 2021. The complex is an archaeological site in the Republic of Kazakhstan, included in the State List of Monuments of History and Culture of local significance. The open-air museum, resembling a medieval city, consists of three parts: "Rabad", "Shakhristan" and "Citadel". The Citadel was the residence of rulers, the Shakhristan was the home of wealthy noblemen and scholars, and the Rabad was the area where ordinary people lived. However, by the 20th century, only the first two layers, considered the primary construction layers of the city, had survived, while the Rabad was completely destroyed. This is directly related to wars in which Turkic peoples captured the fortress. Additionally, during the excavations, the fortress was dug down to a depth of fourteen meters, revealing several cultural layers. The discovery of numerous cultural layers during archaeological research indicates the rich heritage of various historical periods. In particular, the history of Shymkent during the Karakhanid, Timurid, Kokand, and Russian periods is explored in detail.
The area of the ancient Shymkent city site covers 4.5 hectares. Continuous archaeological excavations are ongoing to study the origin and development of the ancient city, which is located on an elevated area in the southern part of the modern metropolis.
Keywords: fortress, cultural heritage, Shym kala, citadel, shakhristan, rabad, tower, alchemists' laboratory, Zoroastrianism.
For citation: Zhaksylykova N. E. Medieval historical and cultural complex "Shym kala"// Madeni mura. 2024. №3 (106). 85-98 p. (in Kaz.) DOI: https://doi.org/10.47500/2024.v19.i3.06
Автор туралы мэлiмет:
Жак;сылык;ова Назерке Ерланк;ызы, магистр, гылыми 3eprrey4i жэне экспозициялык-кермелж камтамасыз ету бeлiмшщ экспозиционер маманы, «Шым кала» тарихи-мэдени кешеш, Шымкент, Казакстан.
ORCID: 0000-0003-1680-5797
Сведения об авторе:
Жаксылыкова Назерке Ерлановна, магистр, специалист-экспозиционер отдела научно-исследовательского и экспозиционно-выставочного обеспечения, Историко-культурный комплекс «Шым кала», Шымкент, Казахстан.
ORCID: 0000-0003-1680-5797
Information about the author:
Zhaksylykova Nazerke Erlanovna, Master's degree, Specialist Expositionist of the Department of Research and Exhibition Development, Historical and Cultural complex «Shymkent Kala», Shymkent, Kazakhstan.
ORCID: 0000-0003-1680-5797
