CC BY
20UDK: 5716.01:571701
Ya^ar Qasimbayli1 E_mail: yashargasimov@mail.ru
3Li§iR N3VAi V3 ERK3N TÜRK 3D3BiYYATI
Öz "dli§ir Nsvai vs erksn türk sdsbiyyati" msqalssinds dahi özbsk §airi d. Nsvainin formala§masinda vs yeti§mssinds hslledici rol oynami§ §airlsrin yaradiciligi nszsrdsn kegirilir. Ümumtürk bsdii tsfskkürü tarixinds islam-sruz poetikasina kegidin növbsti msrhslssi mshz XIII-XIV ssrlsrs tssadüf edir. Türk §airlsrinin snsnsvi vs dogma heca §eir msdsniyystindsn srsb-fars poetikasina kegidi prosesinin mshz bu dövrds realla§digini nszsrs alsaq, d. Nsvainin sslsflsri son dsrscs mssuliyystli bir milli vszifsni yerins yetirdiklsrini tsssvvür etmsk olar. Mövlana Lütfi, Heydsr Xarszmi, Durbek, Atayi, Sskkaki vs onlarla ba§qalari türk bsdii tsfskkürü tarixinds dahi d. Nsvainin qüdrstli sslsflsri kimi §öhrstlsnmi§ ssnstkarlardir.
Agar sözlsr: d. Nsvai, Nsvaiys qsdsr olan özbsk sdsbiyyati, Mövlana Lütfi, Heydsr Xarszmi, Durbek, Atayi, Sskkaki, türk §eir msdsniyysti, srsb-fars poetikasi.
Etno-milli vs regional shsmiyystins görs, Oli§ir Nsvai (1441-1501) yaradiciligi dünya sdsbiyyati tarixindski müqayiss edilmsz hadisslsrdsn biri sayilir. Bu cshstdsn onu nsinki §srqdski, farsdilli vs türkdilli sdsbiyyatlardaki ustadlari, sslsflsri ils, hstta ümumsn, Qsrb sdsbiyyatindaki nshsng klassiklsrdsn he? biri ils qar§ila§dirmaq vs ya müqayssli-tipoloji müstsvids nszsrdsn ke^irmsk mümkün deyil. Bir ?ox görksmli sdsbiyyat tarix^ilsrinin, §srq§ünas vs türkoloqlarin vurguladigi kimi, O.Nsvainin zsngin vs möhts§sm sdsbi irsi §srq bsdii tsfskküründs, eyni zamanda, qsdim Türküstanin vs türk dünyasinin sdsbiyyat tarixinds ds öz bsnzsrsizliyi ils fsrqlsnsn ekvator xsttidir.
XII ssrin sonundan etibarsn Yaxin §srqds ba§lanan bir sira mühüm tarixi proseslsr, xüsussn, monqollarin XIII ssrin svvsllsrindsn etibarsn ba§lanan hsrbi yürü§lsri vs cahangirlik müharibslsri Csnubi Asiyadan tutmu§, Avropaya qsdsr dünyanin böyük bir hissssinin ictimai-siyasi vs iqtisadi-msdsni gedi§atini kökündsn dsyi§di. Bir ?ox dünya xalqlarinin vs ölkslsrinin nsinki cografi ssrhsdlsri, paytaxtlari, csmiyyst hsyatinin inki§af istiqamstlsri vs qanunauygunluqlari, hstta hsyat tsrzi, adst vs snsnslsr, msdsniyystlsr, dil vs sdsbiyyat siyasstlsri ds ciddi dsyi§ikliklsrs msruz qaldi. Msrkszi Asiyada vs Yaxin §srqds bu mürskksb dsyi§ikliklsr vs yenidsn qurulmalar prosesinds ba§ versn sn mühüm hadisslsrdsn biri srsb-fars dillsrinin fsaliyyst meydaninin svvslki dövrlsrs nisbstsn xeyli daralmasi vs mshdudla§masi, türk dillsrinin iss öz inki§af yollarini vs prespektivlsrini tamamils yeni etno-cografi vs etno-milli müstsvilsrds realla§dirmaga ke?idi ils bagli idi. O cümlsdsn, Qafqazda, xüsussn, Csnubi Qafqazda vs Türküstanda yeni tipli vs yeni dilli, ysni türk dilli msdsniyyst vs sdsbiyyatlarin §skillsnmsys ba§lamasi yuxarida qeyd etdiyimiz son dsrscs ksskin vs hsls ds bir msnali dsysrlsndirilmsysn, mürskksb ictimai-siyasi vs msdsni proseslsrin tsrkib hissssins daxil idi. Qeyd etdiyimiz regionlarin hsmin dövrlsrds sdsbi-msdsni inki§afi, Azsrbaycanda vs Msrkszi Asiyada türkdilli sdsbiyyatlarin yenidsn formala§masi, ts§skkül tapmasi vs inki§af msrhslslsri müasir msdsniyyst§ünasliqda, xüsussn, türkologiya vs filologiyada öz dsrin tsdqiqini vs tshlilini gözlsysn fundamental elmi problemlsrdsn biri kimi diqqsti cslb edir. Eyni zamanda, XIII-XIV ssrlsrds ba§ versn sdsbi proseslsr, yeni sdsbi dil siyassti vs yeni sdsbi dil formala§dirmaq ugrunda aparilan gsrgin mübarizslsr, türk sdsbi dilinin srsb-fars poetikasi müstsvisinds inki§afi mssslslsri XX yüzilds oldugu kimi, XXI ssrds ds tsdqiqat?ilari ciddi surstds dü§ündürmskdsdir. Oli§ir Nsvai kimi dahi ssnstkarin yeti§mssinds XIII-XIV ssrlsr poetik dilinin vs msdsniyystinin hslledici tssirs malik oldugunu nszsrs alsaq,
1 Ya$ar Qasimbzyli, filologiya üzrs elmlsr doktoru, AMEA Nizami Gancavi adina Odabiyyat institutunun ba§ elmi i§?isi (Baki, Azerbaycan).
hamin dóvrün son iki min illik sóz sanatimiz tarixindaki takrarsiz rolunu va móvqeyini tasavvür etmak ^atin deyil.
Türk dünyasinin va ümumtürk manaviyyatinin arab-fars madani hegemonlugundan qurtulu§ tarixi da, tasadüfi deyil ki, mahz XIII yüzildan ba§lanir. XIII-XIV asrlar qadim türk adabiyyati tarixindaki bir sira górkamli klassiklarin ózündan sonraki adabi prosesa ciddi tasir góstardiyi malumdur. Onlardan Rabquzi, Qütb, Seyfi Sarayi XIV asrin ikinci yarisi, Móvlana Lütfi, Heydar Xarazmi, Durbek, Gadayi, Atayi, Sakkaki isa XV asrin birinci yarisindaki ózbak poeziyasinin górkamli nümayandalaridir. O.Navainin adabi dünyagórü§ünün formala§masinda va bir sanatkar kimi bóyüyüb arsaya galmasinda adini xüsusi qeyd etdiyimiz mahz bu badii simalarin halledici tasiri olmu§dur. Maraqlidir ki, qeyd etdiyimiz manavi qidalanma va tasirin xarakteri, daracalari haqqinda bóyük sanatkarin ózü ómrünün müxatlif ^aglarinda yazdigi asarlarinda, xüsusan, elmi-nasri va memuar saciyyali yaradiciliq nümunalarinda ayrica bahs etmi§, bu masalalara münasibat bildirmi§dir. Bir $ox alimlarin góstardiyi kimi, müasir dóvrda yaradilan ózbak adabiyyati va türk xalqlari adabiyyati tarixlari Navainin hamin ma§hur tazkiralari va etiraflari olmasaydi, §übhasiz ki, bu qadar elmi dayar va tarixi obyektivlik qazana bilmazdi.
Oli§ir Navai ózünün an ma§hur nasri va elmi-nasri asarlarinda - "Macalisun-nafais", "Mün§aat", "Mühakamatul-lügatayn", "Mezanül-avzan", "Nasaimül-mühabbat" va ba§qalarinda dafalarla Teymurilarin hakimiyyati dóvründa, yani XIV asr va XV asrin avvallarindaki adabi hayat, badii tafakkürün inki§afi problemlari va óz zamaninin manavi-estetik ehtiyaclarinin ódanilmasinda hamin dóvrlardaki adabiyyatin missiyasi barasinda tarixi ahamiyyatina góra misilsiz fikirlar sóylami§dir. Mahz buna góra da hamin klassiklardan bahs edan, istisnasiz olaraq, bütün müalliflar óz tadqiqatlarinda O.Navaiya müraciat va istinad etmayi ózlarina §araf bilmi§lar. Biz bu ara§dirmamizda O.Navainin bütün ustadlarina münasibatini va verdiyi qiymatlari tahlil etmayi qar§imiza maqsad qoymuruq. Anca onlardan an saciyyavi va mühüm hesab etdiyimizi sizin diqqatiniza ^atdirmagi maqsada müvafiq hesab edirik. O.Navai "Muhakamatul-lügatayn" asarinda Türküstanda Teymurilar zamaninda türkca badii adabiyyatin meydana galmasindan bahs edarkan a§agidakilari sóylayir: "...§ahrux Sultan zamaninin axirlarinda türkca yazan §airlar peyda oldular. Va o hazratin óvad va va §acarasindan da xo§ tab sultanlar vardi: §airlardan Sakkaki, Heydar Xarazmi, Atayi, Mükimi, Yakini, Omiri, Gadayi va ba§qalari" (1, s. 21). Qeyd etdiyimiz tazkirasinda bu §airlarin türk badii tafakkür tarixindaki yerini daqiq müayyanla§diran Navai ham da onlarin irsini ma§hur farsdilli klasssiklar Obulqasim Firdovsi, Ofzaladdin Xaqani, Onvari, Nizami Gancavi, Sadi §irazi, Xoca Hafiz va ba§qalari ila müqayisa edir. Oz yaxin salaflarinin yaradiciliginin farsdilli klassika ila müqayisada xeyli zaif oldugunu da Navai casaratla etiraf edir. Xüsusan, Móvlana Lütfi poeziyasini yüksak qiymatlandiran Navai takca onu fars dilinda mócüzalar yaratmi§ dahilarla müqayisa etmak mümkünlüyünü sóylayir.
Oli§ir Navai ózündan avvalki türkdilli adabiyyatin müayyan daracada zaifliyini va poetik nóqsanlarini ayrica qeyd etsa da, amma bu münasibat hamin dóvr adabiyyatinn tarixi ahamiyyatini va Navainin ózüna qüvvatli tasir etdiyini qatiyyan inkar etmir. Casaratla sóylamak mümkündür ki, O.Navainin adabi dünyagórü§ünün va estetik idealinin formala§masinda farsdilli sanatkarlarla bir sirada mahz hala bóyük talablara cavab vermayan türkdilli adabiyyatin da halledici tasiri olmu§dur. Biz tasirin Navainin bütün yaradiciliginda neca aks etdiyini, uzun müddat aks-sada verdiyini a§agida nazardan ke^iracayik.
"Macalisun-nafais" tazkirasinin ikinci maclisinda O.Navai Móvlana Lütfidan bahs edarak yazir: "Móvlana Lütfi óz zamaninin malikül-kalami idi, farsca va türkca gózal §eir demakda onun banzari yox idi. Amma türkcada onun §óhrati daha ?ox idi va türcka divani xalq i^inda ?ox ma§hur idi. Va Móvlananin "Zafarnama" tarcümasinda on min beytdan artiq masnavisi vardir, lakin hamin alyazma bayaza kó^ürülmadiyi ü^ün geni§ yayilmadi va §óhratlanmadi" [2, s. 33]. "Macalisun-nafais"da Móvlana Yakini, Móvlana Atayi, Móvlana Kamali, Móvlana Sakkaki, Móvlana Mukimi va ba§qalari haqqinda da daqiq va maraqli mülahizalar móvcuddur. Müallif har §air haqqinda son daraca va zaruri malumatlari vermayi qar§isina maqsad qoymu§dur. Har bir §airdan isa óz zamaninda ma§hur olan bir va ya bir ne^a beyt nümuna gatirmakla kifayatlanir. Masalan, Móvlana Atayi haqqinda tazkirada a§agidakilari oxuyuruq: "Balxdan idi. ísmayil ata óvladlarindandir, darvi§tabiat va xo§xasiyat, samimi bir adam idi. Türkca yazirdi. Oz vaxtinda onun §eirlari türklar arasinda xeyli ma§hur olub. Bu matla onundur:
Ol sanam kim, su qiraginda pari tak olturur,
Qayati nazikliyindan su ila udsa bolur [2, s. 34].
Ustad O.Navainin Móvlana Latifi haqqinda mülahizalari da saciyyavidir: "Onun harali olmasi malum deyildi. Amma deyirlar ki, ?ox xo§tab qalam ahli olub. Ganc ya§larinda vafat edib. Ona góra da sózü ?ox az qalib. Bu matla onundur:
Gah axar, gah damar labin §akari,
Biza ^atmazmi he? axar, damari.
Qabri isa harda oldugu malum deyil." [2, s. 35]. Bu qeydlardan da góründüyü kimi, O.Navai óz tazkiralarinda an kiijik va ganc müasirlarinin ugurlarini da ayrica vurgulamaga 9ali§mi§dir. Amma ustad sanatkarin ma§hur tazkiralarindan biza galib ?atmi§ bilgi va malumalari tahlil edarkan, onun óz dóvrünün badii haqiqatlarini ?ox ayiq bir dü§ünca tarzi ila, ham da müdriklikla ümumila§dirdiyini mü§ahida edirik.
Bóyük §airin óz adabi müasirlarinin milli adabiyyat tarixindaki xidmatlarini va yerini son daraca aydin dark va tasavvür etmasi diqqatalayiqdir. Masalan, O.Navai "Manakibi Pahlavan Mahammad" tazkirasinda zamanasinin bóyük türkdilli va farsdilli klassiki Móvlana Lütfi haqqinda ela daqiq adabi tarif va terminlar i§ladir ki, bugün da lütfi§ünaslar, ümuman, klassik poetika ila maraqlananlar bu yana§malara inamla sóykana bilarlar. Bu cahatdan O.Navainin Móvlana Lütfi poeziyasindan bahs edarkan onu "zahir ahli §üarasindan" ("dünyavi poeziya nümayandasi") deya saciyyalandirmasi mühüm elmi ahamiyyat da§iyan bir tarixi informasiyadir. Ümuman, O.Navai ózündan avvalki Türküstanda ya§ayib-yaradan türkdilli klassiklari, asasan, "zahir ahli §üarasindan" hesab etmasi tarixan da dogru va düzgün bir qiymatdir. Zatan hamin sanatkarlar - Móvlana Lütfi, Atayi, Yakini, Omiri, Durbek, Gadayi, Kamali va adi, asarlari, alyazmalari biza galib ?atmayan onlarla ba§qalarinin yaradiciligini da, ümumilikda, mahz Navainin sóyladiyi kimi dayarlandirmak maqsada müvafiqdir. XIII-XIV asrlarda, xüsusan, Omir Teymurun hakimiyyat bacina galmasidan sonra türkdilli §eiriyyatin dir?almaya ba§lamasi prosesini, bu prosesin ózalliklarini va incaliklarini, haqiqatan, dóvrünün dahi sanatkari kimi O.Navai hamidan darin va aydin §akilda ümumila§dirmak imkanina malik idi. Yuxarida adlarini dafalarla qeyd etdiyimiz §airlarin milli badii tafakkür tarixindaki asas xidmatlari türk badii ruhunu yeni manavi-estetik ehtiyac kimi camiyyatin qar§isinda dayanan islam-aruz poetikasi ladina, yani arab-fars §eir madaniyyati relslarina otuzdurmaqdan ibarat idi. Amma bu dóvrda aruz vazninin va poetikasininin manimsanilmasi prosesinin ózünamaxsus problemlari, ?atinliklari oldugunu da qeyd etmak yerina dü§ar. Türk §airlari aruz vaznini va qazal janrini xalq i?inda geni§ yaymaq va onun zóvqüna uygunla§dirmaq ü?ün ?ox zahmat ?akmali dilar. O.Navai "Mezanül-avzan"da bu masalalara da diqqat yetirmi§dir. O dóvrda aruzda yazilmi§ bir ?ox ma§hur qazallarin badii ahangina va ifada tarzina türk xalq §eirlarinin ruhu va musiqisinin tasir etdiyi da bir haqiqatdir. Bu cahatdan §air Atayinin yaradiciligi bir sira estetik keyfiyyatlarina góra diqqati calb edir. Masalan, o dóvrda O.Navai türkdilli §airlarin yaradiciliginda "ramali-misammani maqsur" vazninin ?ox i§lak oldugunu góstarir. Atayinin 260 qazalindan 109-u mahz bu vaznda qalama alinmi§dir. Bu vazn XV asrda Xorasan va Mavarannahr ahalisi arasinda geni§ yayilmi§ xalq qo§qularinin vaznindan aruza daxil edilmi§ bir vazn kimi xüsusi ahamiyyat kasb edir. Bu barada O.Navai "Mezanül-avzan"da geni§ malumat verir: Masalan, Atayinin ma§hur qazalini oxuyarkan bu sóyladiklarimizin tasdiqini mü§ahida edirik: "Ol sanam kim, su qiraginda pari tak olturur, Qayati nazikliyindan su ila udsa bolur. Ta magarkim, salsabil ayina cavlani qila, Galdi cannat róvzasindan abu-kóvsar sari hürr. Ol ali kim, sudan aridir, yumaz onu su da, Balka suyu pak bolsin deb onun ali ila yuyur. índi bildim düz imi§, balka górdüm góz ila, Ol ki derlar su qizi ki, gah góza górünür. Qa§larin yasin Atayi górali hüsn i?ra tak, Sübhi-dam mehrablarda surayi-yasin oxur" [2, s. 36].
Sóz yox ki, O.Navainin salaflari óz dóvrlarinin kamil §eir ustadlari sayilirdilar va aruz vazninin an ?atin, mürakkab, türk dili tabiatina va heca poetikasina uygun galmayan badii ritm va ahanglarini, vazn va ól?ülarini da manimsamaya nail olmu§dular. Amma bu da bir haqiqat ki, XIII -
XIV asrlarin poeziyasinda aruz vaznini milli zamin va ruha uygunla§diranlar daha ?ox xalq §eiri ahanglari va poetikasi ila banzarliya, yaxinliga fikir verirdilar. Ona gora da, takca Turkustanda deyil, Azarbaycanda va butun turk dunyasinda aruz vazninin xalq qo§uqlari, turkular ila yaxindan sasla§an bahrlarina ustunluk verilirdi. Masalan, ramal, hazac kimi bahrlarin turk adabi muhitlarinda ela "turk aruzu" kimi §ohratlanmasi da tasadufi deyildi. §ubhasiz ki, butun bu ^atinliklar Movlana Lutvi va Oli§ir Navai kimi klassikarin yaradiciliginda, demak olar ki, nazara ^arpmir. Duzdur, agar Mahammad Fuzuli kimi qazal peygambari turkca qazal yazmagin ^atinliyindan gileylanmi§sa, bu problemlar XIV-XV asrlarda qalam ahli qar§isinda daha boyuk muamma va manea kimi dayandigini aydin tasavvur etmak olar.
Oli§ir Navaiya qadar olan turkdilli adabiyyatla, xususan, ozbak adabiyyati ila dahi sanatkarin yaradiciliq alaqalari ma§hur adabiyyat§unaslar, korifey adabiyyat tarixijilari tarafindan muxtalif dovrlarda oyranilmi§ va farqli aspektlardan i§iqlandirilmi§dir; akademiklar V.V.Bartold, V.MJrimunski, A.Konrad, H.Arasli, V.Zahidov, V.Abdullayev, LSultanov, A.Kayumov, A.Hayitmetov, S.Erkinov, S.Qaniyeva, Y.ishakov, i.Hakkulov va ba§qa taninmi§ tadqiqat^ilar O.Navai ila ozunaqadarki adabiyyatin murakkab va darin alaqalarini ara§dirmi§lar. Xususan, V.V. Bartold [3], Y.E. Bertels [4], N. Konrad [5], V.M. Jrimunski [6], E. Rustamov [7], N. Mallayev [8], S. Ganiyeva [9] va ba§qa taninmi§ tadqiqat^ilarin otan yuz ildaki ma§hur ara§dirmalari muasir turkologiyanin istinad etdiyi motabar manbalardan sayilir. XXI yuzildaki turkoloji tadqiqatlar va elmi axtari§lar da korifey alimlarin ara§dirmalarinin tarixi ahamiyyatini xususi ila vurgulamaqdadir.
Яшар Гасымбейли.
АЛИШЕР НАВОИ И РАННЯЯ ТЮРКСКАЯ ЛИТЕРАТУРА
Аннотация. В статье прослеживается решающая роль творчества тюркских поэтов, повлиявших на формирование и становление великого узбекского поэта Алишера Навои. В истории общетюркского художественного мышления очередной период перехода к исламской арузской поэтике относится к XIII-XIV вв. Если принять во внимание, что процесс реализации перехода тюркских поэтов от их традиционной и родной культуры стихосложения к арабо-персидской поэтике состоялся именно в этот период, можно представить какая крайне ответственная национальная задача исполнена предшественниками Навои. В истории тюркского художественного мышления Мовлана Лютфи, Гейдар Хорезми, Дурбек, Атаи, Саккаки и десятки других снискали славу как могучие предшественники великого А.Навои.
Ключевые слова: А. Навои, узбекская литература до Навои, Мовлана Лютфи, Гейдар Хорезми, Дурбек, Атаи, Саккаки, тюркская поэтическая культура, арабо-персидская поэтика.
Yashar Gasimbayli
ALiSHER NAVAi AND EARLY TURKiC LANGUAGE POETRY
Summary. In the article "Alisher Navai and early Turkic language poetry" is investigated the influence and the role of the Turkic poets works to the great Uzbek poet A.Navoiy, to his formation and development. The next phase of transition to islamic aruz poetics is dated to XIII-XIV centuries according to all-turkic artistic thought history. It is a fact that Turkic poets passed from traditional and native syllabic poetry into Arabic-Persian poetry in the highly mentioned time. That fact was a great responsible national duty by Alishir Navai and his successors for that period. Mevlana Lutfi, Haydar Khorezmi, Durbek, Atayi, Sekkaki and many others were known as the predecessors of Alishir Navoiy in the history of Turkic artistic thought. The role and influence of poets mentioned above in the creation of the new Turkic poetry by Alisher Navoiy and achieving great success all over the world is undeniable.
Keywords: Uzbek literature up to Alisher Navoiy, Mevlana Lutfi, Heydar Kharazm, Durbek, Atayi, Sekkaki, Turkish poetry art, Arabic-Persian poetry.
3D3BiYYAT:
1. Ali§er Navoiy. Muhokamatul-lugatayn, s. 21. www.ziyouz.com kutubxonasi.
2. Ali§er Navoiy. Macolisun-nafois. www.ziyouz.com kutubxonasi.
3. V.V. Bartold. Uluqbek i eqo vremya. Petroqrad, 1958.
4. Y.E. Bertels. Navoi i Djami. M., 1965.
5. Y.E. Bertels. Uzbeksiy poet Durbek i yevo poema o Iosife Prekrasnom. To§kent, 1944.
6. N. Konrad. Ali§er Navoi. "Uzbek tili va adabiyoti" jurnali, 1969, №1.
7. E. Rustamov. Uzbekskaya poeziya v pervoy polovine XV veka. iVL. M., 1963.
8. N.M. Mallayev. Ozbek adabiyoti tarixi. To§kent, 1963.
9. S. Ganiyeva. §oir Gadayi. "Uzbekston madaniyoti". - 1962. - Sent. 1.
