CC BY
16UDC 1(075.8)
EMPIRIK BILIK VO ONUN STRUKTURU EPISTEMOLOJI TODQIQATLAR MUSTOVISINDa
© 2019
Mammadov Oziz Ba^ir oglu, professor, Falsafa kafedrasi Ofandiyev Fikrat Mammad oglu, professor, Falsafa kafedrasi Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov, 23, e-mail: fikret.m.efendiyev@mail.ru) Xulasa. Oxucularin istifadasina verilan bu maqalada izlanan ba§lica maqsad idrak prosesinin muhum elementlarindan sayilan va insan realligi haqqinda tasavvurlarin mki§afina takan veran empirik biliyin sistemli tahlilini vermak va onun idraki ahamiyyatinin ontoloji, qnosoloji, anseoloji va prakseoloji aspektlarini agiqlamaqdir. Nazarda tutulan maqsadin realla§dmlmasi maqsadila maqalada bir-birini tamamlayan a§agidaki masalalar nazardan kegirilir: bilik va onun asas formalari, o cumladan nazari, produktiv, reproduktiv, deklorativ, prosedural, konseptual novlari sadalanir. Empirik biliyin sistem struktur tahlili verilir va onun hissi idrak va mantiqi idrakla alaqasi agiqlanir. Empirik biliyin nazari bilikla qar§iliqli alaqasi tahlil edilir, empirik biliyin saviyyalarinin tahlili verilir, empirik biliyin formala§masinda mu§ahida va eksperimentin rolu izah edilir. Maqalanin umumi mazmunundan bela qanaat hasil edilir ki, dunyanin pozitiv darkinin ilkin pillasini ta§kil edan empirik idrak butovlukda hissi va mantiqi idrakin cahatlarini ehtiva etmakla insan idrakinin obyekt yaxinla§masini, subyekt ila obyektin vahdatinin asasini qoyur.
Afar sozlar: bilik, empirik bilik, sadalovh realizm, fakt, mu§ahida, mu§ahida materiallari, eksperiment, sinergetika
EMPIRIC KNOWLEDGE AND ITS STRUCTURE ON THE EPISTEMOLOGICAL
RESEARCH BASE
© 2019
Mammadov Aziz Bashir, Professor of the Philosophy Department
Efendiyev Fikret Mamed, Professor of the Philosophy Department Baku State University (1148 Azerbaijan, Baku, Z. Khalilov St., 23, e-mail: fikret.m.efendiyev@mail.ru) Abstract. The main purpose of the article is to systematically analyze the empirical knowledge, which is thought to be one of the most significant elements of the cognition and has prompted the presumptions about human reality. It further opens up the cognitive importance of this empirical knowledge considering it from ontological and cognitive aspects. In order to realize this purpose, the following issues are taken into account: knowledge and its main forms; moreover, its theoretical, productive, reproductive, declarative, procedural, conceptual types are also given. Empirical knowledge is systematically and structurally analyzed and its relation to perceptive and logical cognitions is defined. In addition, the relationship between empirical knowledge and theoretical knowledge is analyzed; the different levels of empirical knowledge are analyzed as well, and the significance of observation and experimentation is given due regard in the formation of the empirical knowledge. All in all, the article summarizes that empirical knowledge contains perceptive and logical cognitions in order to unlock the positive understanding of the world. It also lays the foundations of subjective and objective harmony vis-a-vis the human cognition.
Keywords: knowledge, empirical knowledge, naive realism, fact, observation, experiment, synergetic
Giri§. Oxucularin istifadasina verilan bu maqalada Osas hissa. Muasir elm oz aralannda qar§iliqli alaqalanan
izladiyimiz ba§lica maqsad idrak prosesinin muhum va bununla birlikda nisbi mustaqilliya da malik olan muxtalif
elementlarindan sayilan va insanin realliq haqqinda bilik sahalarindan, o cumladan reproduktiv, produktiv,
tasavvurlarinin asasini ta§kil edan empirik biliyin falsafi deklorativ, prosedural, konseptual va s. ta§kil olunur. Elmin
obrazini yaratmaq va onun idraki ahamiyyatinin ontoloji, har bir konkret sahasi, o cumladan falsafa, riyaziyyat, fizika,
qnoseolojiva aksioloji aspektlarini ara§dirmaqdir. Bu maqsadla biologiya, tarix, kimya va s. biliyin muxtalif formalarini,
biz albatta otari da olsa, bilik anlayi§inin mazmununa nazar empirik faktlari, ideyalari, prinsiplari, qanunlari, nazariyyalari
salmagi, onun bir sira epistemoloji dayarlarini agiqlamagi va s. ehtiva edir.
vacib bilirik. Hazirda strukturundan va inki§af xarakterindan asili
Malumdur ki, manavi istehsal sahasi va gergakliyin inikas olaraq elmi biliyin empirik va nazari formalari bir-birindan
formasi kimi faaliyyat gostaran elm oz man§ayini hadisalardan, farqlandirilir. Ham da elmi biliyin bu saviyyalari idraki
predmetlardan, faktlardan deyil, bu obyektiv fenomenlarin faaliyyatin iki spesifik novuna - empirik va nazari tadqiqatlara
subyektiv obrazlarini tamsil edan manalardan, nazari tam uygun galir.
sxemlardan baza va torama xarakterli abstrakt obyektlardan, Malum oldugu kimi, idrakin empirik saviyyasi duygularla
ideal konstruksiyalardan, biliklardan ta§kil olunan konseptual qavranilan dunyanin predmet va hadisalarinin, xassa va
karkaslardan goturur. munasibatlarinin oyranilmasi ila baglidir. Lakin bununla
Elmin muhum taraflarindan birini bilik ta§kil edir. Bilik bela, empirik idrak hissi idrakla eynilik ta§kil etmir. Obyektiv
elmin manavi tarafi, §uurun movcudluq usulu, idrak vahididir. movcud olan predmet va hadisalar haqqinda informasiya
Tabiat va camiyyat hadisalarinin muhum alaqalarini, obyektiv manbayi rolunu oynayan duygu va qavrayi§lar predmet
qanunauygunluqlarini aks etdirak bilik ozunun mantiqi va hadisalar ila bilavasita bagli olub, onlarin real xassa va
strukturu, nazari tabiati, ictimai xarakteri va sistemliyi ila munasibatlarini aks etdirdiklarindan onlara insanlarin hiss
saciyyalanir. Biliyin bu xususiyyatlari xususi sistem ta§kil orqanlarina tasirlari ila tamsil olunan a§yalarin hissi obrazi
etmasi hala iki asr bundan avval I.Kant (1724-1804) tarafindan kimi baxmaq olar. Masalan, xarici qiciqlandiricilarin insana
sezilmi§ va o, bu masalaya munasibatini bela saslandirmi§dir: tasiri predmetlarin formasi, hacmi, rangi, barkliyi, yum§aqligi,
«Adi bilik yalniz sistemla vahdat hesabina elmi biliya gevrilir, istiliyiva s. xassalari haqqinda duygular va duygularin vahdati
ba§qa sozla, biliyin sada aqreqatindan sistem saviyyasina va butovluyunu aks etdiran qavrayi§lar yaradir. Buna gora
yuksalir^» [2, 680]. idrakin hissi marhalasina elmi idrakin empirik saviyyasi
Haqiqiliyi praktika ila yoxlanilan elmi bilik gergakliyin ila ust-usta du§mayan va xarici alamin bilavasita hissi seyri
idrakinin naticasi, onun insan tafakkurunda dogru, duzgun kimi qabul edilan proses kimi baxmaq olar. insana bazan
inikasidir. Bilikda insanlarin ictimai-tarixi prosesda ela galir ki, cisimlar mahz biz onlari qavradigimiz §akilda
umumila§dirilan tacrubasi ifada olunur. Obyektiv alami movcuddurlar. Halbuki, bu heg da bela deyildir. Falsafada
adekvat aks etdiran bilik donuq va dayi§ilmaz qalmayib, «sadalovh realizm» kimi saciyyalandirilan tasavvurlar
gergakliyin inki§afi ila bagli ozu da dayi§ikliya ugrayaraq gundalik tafakkurda geni§ yayilmi§dir. Bela tasavvurlarda
durmadan takmilla§ir. real alamin obyektiv movcudluguna olan inam hissi diqqati
Msmmsdov Qziz Bs§ir oglu, Qfsndiyev Fikrst Msmmsd oglu EMPIRIK BILIK V3 ONUN STRUKTURU EPISTEMOLOJI ...
gaksa da, onun özünün darki prosesi heg da hami§a düzgün anla§ilmir. «Sadalövh realizm» baximindan xarici alam va onun hadisalari mahz subyekt tarafindan qavranildigi kimidir. Masalan, ilk baxi§da biza bela görünür ki, Yer sükunatda Günas isa harakatdadir; materiyanin görünmaz hissaciklari (atom va molekullar), viruslar va mikroblar mövcud deyil, bela ki, biz onlan na görür, na da bilavasita qavrayinq. Elm isa sübut edir ki, Güna§in görünan harakati Yerin Günas atrafindaki harakati ila izah edilir, materiyanin görünmaz hissaciklarinin mövcudlugu onlann digar cisimlarla qar§iliqli tasiri ila tasdiq olunur, elementar hissaciklarin harakatina Vilson kamerasindaki treklar, viruslann mövcudlucuna ultramikroskoplar, bakteriyalarin mövcudluguna isa adi mikroskoplar sahadat verir.
Falsafa tarixindan malumamdur ki, «sadalövh realimz» tasavvürlarina söykanan subyektiv idealizm istiqamatinin tarafdarlari sübut etmaya gali§dilar ki, insan idrakinin manbayini obyektiv alamin predmet va hadisalari deyil, subyektin özal duygulari ta§kil edir. Bu kontekstda subyektiv idealizmin ma§hur nümayandasi C.Berkli insanlan inandirmaga gali§irdi ki, subyekt bilavasita yalniz özünün duygulari ila i§ gördüyündan o, duygularin arxasinda nalarin yerlasdiyini heg süra anlaya bilmaz. Buna göra da Berkli cisimlara insan duygularinin kompleksi va ya kombinasiyasi kimi baxmagi maslahat görürdü. Subyektiv idealistlar duygu va qavrayi§lara obyektiv mövcud olan a§yalann xassalarinin inikasi kimi baxmaq avazina, aksina, onlarin birla§malarina va kombinasiyalarina real seylari yaradan ilkin ba§langic kimi baxirlar. Bela bir sahv nöqteyi-nazarin ardicil yeridilmasi labudan solipsizma, yani mövcud cisim va hadisalarin subyektin duygularinin kombinasiyasina müncar edilmasina gatirib gixanrdi.
Deyilanlardan bela qanaata galmak olar ki, «sadalövh realimz» nöqteyi-nazari özlüyünda xeyli aydin görünsa da, a§agidaki sabablara göra qabuledilmazdir: avvala, elm inandincidiqda sübut edir ki, real seylar biza göründüklari kimi deyil, daha mürakkab struktura va xassalara malikdirlar. ikincisi, falsafi kontekstda «sadalövh realimz»in mövqeyi kifayat qadar zaif görünür, bela ki, bu baxi§ sistemi qavranilan obyektla qavrayi§in manbayi arasindaki farqi a§karlaya bilmir. Axi, insan real dünyani bilavasita dark etmir, onun darki xeyli mürakkab, ham da bilvasita saciyya da§imaqla müayyan metod va üsullarin kömakliy ila hayata kegirilir.
Elmda empirik idrak müsahida va eksperimentlardan alinan malumatlann tahlil ila ba§lamr. Bu tahlil asasinda empirik obyektlar haqqinda tasavvürlar formala§dinlir. Bela obyektlar real predmetlarin xassa va münasibatlarini empirik dilin termin va mühakimalari ila tasvir edir. Lakin onlann darki, bazan düsündüyü kimi, bilvasita deyil, bilavasita, hissi idrak vasitasi ila realla§ir. Demali, empirik obyektlara xarici alamin predmetlari ila bilavasita bagli olan hissi obyektlarin modeli kimi baxmaq lazimdir.
idrakin empirik saviyyasi haqqinda deyilanlari yekunla§dinb bir daha qeyd edak ki, o idrakin hissi formasi ila heg da eynilik ta§kil etmir. Hissi idrak empirik idrakin müqaddam §arti olsa da, ona identik deyildir. Buna göra da sözün daqiq manasinda duygu va qavrayis darrakali idrakin ahamiyyatli rol oynadigi empirik idrakin deyil, yalniz hissi idrakin formalaridir. Falsafi baximdan idrakin empirik saviyyasini i.Kantin va K.V.Hegelin rassional idrakin a§agi pillasi kimi dayarlandirdiklari darraki kateqoriyasi vasitasi ila saciyyalandirmak olar.
Hissi idrakin materiallarina söykanan darraka bu materiallarin tasnifatini va sistemlasdirilmasini reallasdiraraq onlann asasinda bir sira anlayis va mühakimalar yaratsa da, onlann vahdatini agiqlamaq va mahiyyatlarini a§karlamaq funksiyasini yerina yetira bilmir. Bu sababdan darraka marhalasinda hissi idrak materiallarinin bölünmasi naticasinda bir-biri ila alaqalanmayan va buna göra da vahid sistem ta§kil eda bilmayan ayn-ayri abstraksiyalar yaranir. Halbuki, konkret nazari sistem gargivasinda bela bir vahdatin a§karlanmasi va ayri-ayn abstraksiyalarin sintezinin realla§dinlmasi rasional tafakkürün inki§afinm daha yüksak pillasini ta§kil edan zaka kateqoriyasi saviyyasinda bas verir._
Nazari idrak öz tacassümünü rasional idrakin müxtalif formalannin qura§dinlmasi amaliyyatinda tapir. Bu formalar sirasina ayri-ayri anlayi§ va mühakimalarla yana§i elmi fannlar va fanlararasi tadqiqat istiqamatlari gargivasinda faaliyyat göstaran nazariyyalar va nazariyyalar sistem ida daxil olur. Lakin bunun ügün xüsusi obyektlardan va tadqiqatin metodlarindan istifada olunur [3, 299].
Biliyin empirik va nazari saviyyalarinin farqindan dani§arkan qeyd etmaliyik ki, baxilan halda söhbat bütövlükda idrak prosesindan deyil, yalniz spesifik xarakterli elmi idrakdan gedir. Halbuki, bütövlükda idrak prosesi elmi idrakla yana§i adi, hayati, praktiki, dünyanin darin obrazli manimsanilmasini da ehtiva edarak inki§afda dialektik xattla birla§an hissi va mantiqi pillalardan kegir.
Biliyin empirik va nazari saviyyalara bölünmasi müayyan manada idrakin hissi va rasional pillalara ayrilmasina banzasa da, hissi idraki empirik bilikla, mantiqi-rasional idraki isa nazari bilikla eynila§dirmak olmaz. Bu farqi, har §eydan avval, ondan görmak olar ki, agar idrakin hissi va mantiqi pillalarinin farqi bütövlükda idrak prosesinin dialektikasini saciyyalandirsa biliyin empirik va nazari saviyyalarinin farqi da bütövlükda elmi idrakin dialektikasini aks etdirir. Ba§qa sözla, hissi va mantiqi-fardi idrakin, empirik va nazari isa ictimai idrakin dialektikasini aks etdirir. Bu bölgüda hamginin tatbiq olunan metodlarin farqi da öz aksini tapir. Bela ki, hissi idrak duygu, qavrayi§ va tasavvürla, mantiqi idrak isa anlayi§, mühakima va aqli natica ila saciyyalanirsa, elmi idrakin empirik pillasi eksperiment, mü§ahida, müqayisa, ölgma analogiya va digar induktiv metodlarla qazanilan elmi faktlarin tahlili va sistemla§dirilmasi ila, nazari saviyyasi isa irali sürülan farziyyalar va onlarin ictimai praktika zamininda elmi nazariyyalara gevrilmasi ila saciyyalanir [1, 156-158].
Yuxanda deyilanlari nazara alib bela naticaya gala bilarik ki, empirik idraki yalniz onunla bagli olan hissi idraka müncar etmak olmaz, hissi idrakin formalanndan farqli olaraq empirik biliyin hatta birinci qatini ta§kil edan mü§ahida materiallari da dil vasitasila qeyda alinir. Ham da bu dilda adi, gendalik anlayi§lar ila yana§i spesifik elmi abstraksiyalar da i§tirak edir. Mü§ahidalarin naticalarini da yalniz duygu, qavrayi§ va tasavvür kimi hissi formalara müncar etmak düzgün olmazdi, zira bu naticalarda artiq hissi va rasionla sapkilarin mürakkab sintezi ba§ verir. Fikrimizda, empirik idraki yalniz mü§ahida naticalarina da müncar etmak olmaz, günki empirik idrak mü§ahida naticalari zamininda biliyin xüsusi tipini ta§kil edan faktlarin ta§akkül tapmasini ta§kil edir. Unudulmamalidir ki, elmi fakt mü§ahida materiallannin rasional i§lanmasi, düzgün anla§ilmasi va adekvat §arhi sayasinda formala§ir. Bu manada elmin ixtiyari fakti idrakin hissi va rsional sapkilarinin qar§iliqli tasirindan yaranir.
Aparilan ara§dirmalar göstarir ki, biliyin empirik saviyyasi duygu, qavrayi§ va tasavvürla mahdudla§an hissi idraka nisbatan daha tutumlu olub, bir tarafdan, insanin hissi-maddi faaliyyatini ehtiva edan praktika ila, digar tarafda, bu faaliyyatin naticasi kimi gixi§ edan elmi faktlari yenidan i§layib sintezla§diran aqli faaliyyatla alaqalandiyindan nazari tafakkürla eynilik ta§kil edir. Empirik biliyin tafakkürla alaqasini ba§a dü§makdan ötrü yalniz bunu demak kifayatdir ki, "alinmi§ naticalarin dil ila ifadasi artiq tafakkürdür, ümumila§dirmadif' [8, 119]. Halbuki, biliyin nazari saviyyasi tafakkürün ixtiyari formalannin deyil, idrak obyektinin hissi qavrayi§lara müyassar olmayan daxili, zaruri taraflarinin va münasibatlarini aks etdiran formalarini, üsul va metodlanni ehtiva edir. Bu münasibatla sözü S.Xudakova verak: "Empirik bilik idrak obyektinin tarixi inki§afdan, digar obyektlarla qar§iliqli alaqadan, daxili ziddiyatlardan kanarda öyranir. Bela yana§mada kaf olunan qanunlar obyektlarin mühüm, zaruri, dayaniqli taraf va münasibatlarini ifada etsalar da, bu münasibatlarin sabablarini izah eda bilmirlar. Buna göra da empirik tafakkürün mantiqi, har §eydan avval, konikretdan abstrakta kegidla bagli olan formal mantiqdif' [7, 62-63].
Biliyin empirik saviyyasi öz tarkibina göra amorf olmayib, mürakkab ta§kila va struktura malikdir. Bu bilik sahasi onun gedi§inda qazanilan biliyin xüsusiyyatlarindan asili olaraq iki yanmsaviyyaya bölünür: a) empirik biliyin birinci
yarimsaviyyasi müsahida amteriallarindan (duygu, qavrayiç, tasavvür), onlari dil vasitasila ifada edan gündalik va qisman elmi anlayiçlardan taçkil olunur. Obyekt haqqinda müsahida materiallari onun üzarinda bilavasita aparilan müsahidalardan alinir. Qeyd etdiyimiz müsahida materiallari obyekr haqqinda qazanilmiç ilkin informasiyalar olub, avvaÎca subyektin hiss üzvlarinda, sonra isa müayyan sanadlarda (müsahida protokollari) qeyda alinir.
Bu prosesda subyekt müsahida materiallarini dil formasinda ifada edarak onlara rasionalliq gatirir. Müsahida sanadlarinda muçahidaçinin çaxsiyyati va idrak prosesinda istifada olunan cihazlar haqqinda malumat verilir. Müsahida materiallarinda obyektiv biliklarla yanaçi mujahidaçidan va onun hiss orqanlarinin vaziyyatindan asili olan bazi subyektiv amillar da mövcud olur. Buna göra müsahida materiallari hala tam mötabar, sahih bilik sayila bilmaz va bu sababdan da onun üzarinda müayyan nazariyya qurula bilmaz.
Empirik biliyin ikinci yarimsaviyyasi mazmununa göra daha mürakkab olub, müsahida materiallarinin ümumilaijdirilmasindan alinan empirik fatlari, onlari ifada edan gündalik va elmi anlayiçlan va empirik qanunlari ehtiva edir.
Elmi idrakda müsahida materiallarindan empirik faktlara keçid mürakkab dialektik proses olub, müsahida materiallarinin içlanmasini va onlarin mazmunundaki dayiçmaz, invariant sapkilarin axtarilib tapilmasini da talab edir.
Faktlarin formalaçdirilmasi üçün bir çox müsahida materiallarini tutuçdurmaq, onlarin mazmunundaki takrarlanan cahatlari seçib ayirmaq, müçahidaçinin yol verdiyi sahvlarla bagli tasadüfi xatalardan sarfnazar etmak, nahayat, avvallar qazanilmiç nazari biliklardan idtifada etmakla müsahida prosesinda açkara çixarilan mazmunu da çarh etmak lazimdir.
Empirik idrakin struktur saviyyalari haqqinda dediklarimizi yekunlaçdirib, bela qanaata gala bilarik ki, empirik müsahidalar asasinda qazanilan empirik materiallarin va epirik faktlarin haqiqiliyi yeni empirik faktlar ila yoxlanilan bir sira nazari müddaalarin irali sürülmasini talab edir. Bu isa empirik faktlarla nazariyyanin qarçiliqli alaqalarinin tarixi va dialektik saciyya daçimasina dalalat edir.
Empirik biliyin çixis nömrosini mü§ahida taçkil edir, bela ki idrak prosesi müsahidadan baçlanir. Müsahidadan ham adi, ham da elmi idrakda istifada olunur. Elmi müsahida gündalik hayat praktikasinda istifada olunan adi, tasadüfi mü§ahidadan özünün maqsadyönlü olmasi, sistemliliyi, idrak predmetinin mütasakkil qavranilmasi ila farqlanir.
Müsahidanin hissi idrakla alaqasi danilmaz faktdir, bela ki, gerçakliyin qavranilmasi prosesi müçahidaçinin xarici alamdan aldigi duygularin, taassüratlarin, obrazlarin yenidan içlanmasi va sintezi ila baglidir. Bu obrazlar müsahida olunan ayri-ayri predmet va hadisalarin hissi qavranilan xassa, taraf va münasibatlarinin inikasidir. Müsahida introspeksiyasi adlanan bir sira hallarda subyektin hayacanlarinin, hisslarinin va digar psixi hallannin qavranilmasina da çamil edila bilar.
Mü^ahida prosesinda süurun faaliyyati duygularin yalniz vahid bir hissi obrazda birlaçdirilmasi va sintezi ila mahdudlaçmir. idrakin empirik marhalasinda süurun faal rolu, har çeydan avval, bunda tazahür edir ki, alim nainki rastlaçdigi faktlari qeyd edir, o ham da müayyan qaydalara, hipotezlara, farziyyalara, nazariyyalara söykanmakla onlari Süurlu va maqsadyönlü çakilda axtarir. insanlar müsahidadan istifada edarkan hatta adi idrakda da özlarinin gündalik hayati fikirlarina, tacrüba va ümumilasdirmalarina söykanirlar.
insanlarin gündalik hayat praktikasinda istifada etdiklari va aksariyyati tasadüfi, qeyri-müta§akkil saciyya daçiyan sada müsahidalardan farqli olaraq elmi müsahidalar sistemli va nizamli saciyya daçiyir. Bela Mlarda hipotezin tasdiqi va ya takzibi üçün bir neça müsahida hadisasi qatiyyan kifayat etmir.
Elmi müsahida ham da maqsadyönlü xarakter daçiyir, elmi tadqiqata qatilan alim öz qarçisina onu maraqlandiran har bir hipotez va nazariyyanin tasdiqva ya takzib edilmasi kimi aydin bir maqsad qoyur. Bununla da m^ahidaçi alim ixtiyari fakti sadaca qeyda almaqla kifayatlanmayib onlarin içarisindan öz maqsadina uygun galani süurlu suratda seçib kötürmak
imkani эldэ edir. Elmi müçahidэbrin nэzэri tэsэvvürlэrlэ эlaqэbndirilmэsi nэinki yeni faktlarin mэqsэdyönlü axtariç-larini reallaçdirmaga, hэm dэ onlarin düzgün, adekvat §эгЫш vermэklэ mühüm faktlari qeyri-mühüm faktlardan fэrqlэndirmэyэ эsas verir. Eb buna görэ dэ mühüm faktlarin qeyri-mütэxxэsislэr tэrэfindэn açkarlanmasi yalniz tэsadüfi hallarda baç verir. Mэçhur fransiz mirkobioloqu Lui Pasterin bu münasibэtlэ sэslэndirdiyi "yalniz hazirliqli zэka insanlara пэ isэ öyrэdэ bibf' fikri bizэ tamamilэ dogru görünür.
Elmi müçahidэbrin gediçindэ duygu orqanlarinin tэbii mэhdudlugunu kompensэ etmэklэ müçahidэ mt^brinin dэqiqlik vэ obyektivlik dэrэcэsini yüksэldэn xüsusi vasitэlэrdэn vэ qurgulardan (mikroskop, teleskop, fotokamera, kino vэ teleaparatlar vэ s.) geniç istifadэ olunur.
Epistemoloji baximdan elmi müçahidэbrin açagidaki cэhэtlэri diqqэti çэkir. Müçahidэbrin beb nэticэlэrindэn birincisi onun intersubyektiv sэciyyэ daçimasidir. Elmi müçahidэbr, bir tэrэfdэn, hipotez vэ nэzэriyyэlэrin qurulmasinin evristik эsasl, digэr tэrэfdэn, onlarin empirik yoxlanilmasi vasitэsi kimi çixiç etdiyindэn müçahidэlэrin nэticэlэri subyektin iradэsindэn, arzu vэ istэklэrindэn asili olmamali vэ o, problemlэ taniçligi olan ixtiyari tэdqiqatçl tэrэfindэn yenidэn hasil edib bilmэlidir. Yalniz belэ hallarda müçahidэ nэticэlэrinin intersubyektivliyindэn, уэп1 onlarin tэdqiqatlndan asili olmamasindan, digэr alimlэr tэrэfindэn tэkrarlana bilmэsindэn, yenidэn hasil edib bilmэsindэn daniçmaq ola. Lakin bu halda mэqsэdэ nail olunmasi bir sonra çэtinliklэr vэ buraxilan sэhvlэrlэ müçaiyэt olunur. Müçahidэ hissi qavrayiçlara эsaslansa da, bu qavrayiçlar heç dэ gerçэkliyin passiv seyri Пэ bagli deyil, beb ki, §üur dünyani yalniz эks etdirmэyib, onu tэfэkkürdэ yenidэn yaradir. Dünyanin beb fsal, yaradici mэnimsэnilmэsindэ hiss orqanlarinin fэaliyyэti Пэ bagli müэyyэn sэhvlэrэ, yanilmalara, hэtta sadэ illyuziyalara da yol verib bibr [6, 39-44]. Müçahidэbr zamani subyektiv amillэrlэ ¡^rtbmn belэ xэtalarln aradan qaldirilmasi xüsusi çэtinliklэr törodir vэ bir qayda olaraq tэcrübэlэrlэ tэkzib edilir. Buna göra dэ müçahidэbrdэn düzgün юИ^^г çixarilmasinin mühüm tэlэblэrindэn birini onun intersubyektiv xarakter daçimasi, уэп1 bu шИ^Ьпт digэr müçahidэçibr tэrэfindэn dэ tэkrarlana bilmэsi tэçkil edir.
Müçahidэbrin digэr bir sэciyyэvi cэhэti onun verdiyi mэlumatlann interpretasiyasi йэ baglidir. Mэlum oldugu kimi, elmdэ müçahidэ mэlumatlarl müçahidэçiyэ hazir зэМИэ verilmэyib, uzun süron vэ mükэmmэl dü§ünübn tэdqiqatln nэticэsidir. Bu mэlumatlar ayri-ayri tэdiqatçllar tэrэfindэn alindigindan onlar müxtэlif subyektiv tээssüratlardan azad olmalidir.
Müçahidэ materiallarinin müvafiq nэzэriyyэnin terminlэri vasitэsilэ §эгЫ yalniz o zaman mümkün olur ki, onlar hэr hansi bir nэzэriyyэnin tэsdiqi vэ yaxud tэkzibi üçün istifadэ olunur. Belэ materiallardan istifadэ edilmэsinin zэmri зэйт onlarin yoxlanilan hipotezэ qarçi nümayis etdirdikbri relevantliq tэçkil edir. Bu, o demэkdir ki, hэmin materiallardan elmi tэdqiqatda istifadэ olunan hipotezi yoxlamaq, b.s. onun tэsdiqi vэ ya tэkzibi üçün istifadэ etmэk olar. Fizika tarixindэ toplanmiç çixsayli misallar göstэrir ki, yaxçi dü§ünülmü§ vэ mükэmmэl hazirlanmis müçahidэ nэinki hazir hipotez vэ nэzэriyyэlэrin yoxlanilmasinin, hэm dэ yeni nэzэriyyэlэrin evristikcэsinэ axtarilmasi vasitэsidir.
Misallar göstэrir ki, müçahidэ materiallari nэzэri interpretasiyalardan istifadэ etmэdэn hэr hansi bir hipotezin "lehim" vэ yaxud "экуЫлэ" çэhadэt vero bilmэzlэr. Müçahidэ materiallarinin nэzэri mэnimsэnilmэsi baç verэnэ qэdэr açkar edibn yeni faktlar эп yaxçi halda tэsadüfi vэ anlaçilmaz kэçflэr olaraq qalacaqdir. Belэ kэçflэro misal olaraq qэdim yunanlarin dэriyэ sürtülmüs kэhrobamn xirda cisimlэri (hazirda bu hadisэ cismin sürtünmэ йэ elektriklэnmэsi adlanir) vэ ya maqnit cismin metal predmetbri cэzb etmэsini (tэbii maqnetizm) göstэrmэk olar. Fizikada elektormaqnit nэzэriyyэsi yaradllanadэk (XIX эsr) bu hadisэbrin elektrik vэ maqnit mayelэrin mexaniki modellэri йэ izah edilmэsi tэçэbbüsbrinэ baxmayaraq onlar mэn§эyi mэlum olmayan hadisэlэr kimi qalmaqda idi. Beblikb, elmi пщагйМэпт adi,
Mammadov Qziz Bagir oglu, Qfsndiyev Fikrat Mammad oglu EMPIRIK BILIK V3 ONUN STRUKTURU EPISTEMOLOJI ...
gündalik müsahidadan farqi yalniz müsahida naticalarinin obyektivliyi va daqiqliyi ila mahdudla§mayib, ham da onlann interpretasiyasinda va izahinda nazari anlayis va qanunlardan daha geni§ miqyasda istifada edilmasi ila farqlanir. Gatirdiyimiz müddaalar bir daha göstarir ki, müsahidalar hissi qavrayi§lar asasinda hayata kegirilsa da, onlarin nazari yükü da az deyil.
Empirik idrakin digar formasi elmi tadqiqatlarda özüna geni§ yer almi§ va tabiatsünasligin formala§masi va inki§afinda avazsiz rol oynamis eksperimentdir.
Elmda eksperimental metodun qoparilmasi uzun süran mürakkab proses kimi olmu§dur. Nazari fikir tarixinda tacrübi elmin ahamiyyatinin asaslandinlmasi sarafi ingilis alimi F.Bekona (1564-1626) maxsus olsa da, bu elmin asasini qoyan va tabiatin öyranilmasinda tacrüba ila nazriyyanin qar§iliqli alaqasinin üstünlüklarini nümayis etdiran Q.Qaliley olmusdur. Heg bir mübaligaya yol vermadan tasdiq etmak olar ki, son dörd asrda tabiatin öyranilmasinda qazanilmis misilsiz nailiyyatlar mahz eksperiment hesabina ba§ vermi§dir.
Eksperiment hami§a mü§ahida ila bagli olmusdur, hatta tarixi kontekstda ona müsahida metodunun inki§af marhalasi kimi baxanlar da olmusdur. Lakin müsahidadan farqli olaraq insan eksperimentda daha daqiqva etibarli naticalar alda etmak ügün prossesin gedi§ina süurlu suratda müdaxila edarak onlan ela bir "süni" vaziyyata gatirir ki, bu halda onlann xassalarini öyranmak tabii hala nisbatan daha asan olur. Obyektiv prossesa müdaxila edan tadqiqatgi buna müxtalif yollarla - ya öyranilan prossesi bilavasita tasvir etmakla, ya da prosesin carayan etdiyi real saraiti dayi§makla nail olur. Sada müsahidanin prossesa faal tasirla tamamlanmasi eksperimenti empirik tadqiqatin an rasional, samarali, mahsuldar metoduna gevirir. Ma§hur amerikan filosofu va sosioloqu Q.Uells bu münasibatla qeyd edir ki, "sada müsahidadadn farqli olaraq eksperiment xarici örtük altinda olanlara daha darindan nüfuz edarak inki§af edan va qar§iliqli alaqalanan mahiyyati a§kara gixanr" [10, 230].
Eksperimentin gedi§inda öyranilan prosesin faal tasirla tamamlanmasini sartlandiran ba§lica amil eksperimentin nazariyya ila six bagli olmasidir. Sinergetikanin yaradicilanndan olan i.Priqotin va onun hamkan i.Stengers bu münasibatla yazirlar: "Eksperimentla§dirma yalniz haqiqi faktlarin sahih müsahidasi va hadisalarin empirik alaqalarinin axtan§lan olmayib, eyni zamanda nazari anlayi§larla müsahidalar arasinda mövcud olan sistemli qar§iligin tasiridif' [4, 144]. Dogrudan da, eksperiment ideyasi, onun hayata kegirilmasi yollan va naticalarinin interpretasiyasi müsahida axtan§lanndan va onun naticalarinin interpretasiyasindan daha gox nazariyyadan asilidir. Qabul edilmis ananaya göra eksperimental metoddan yalniz tabiatsünasliga aid edilan macburi elmlarda (mexanika, fizika, kimya va s.) deyil, habela canli tabiati öyranan va öz tadqiqatlarinda fiziki va kimyavi metodlardan istifada edan elmlarda da (genetika, molekulyar biologiya, fiziologiya va s.) geni§ istifada olunur. Müasir elm özünün bütün fundamental nailiyyatlarina göra eksperimenta borcludur, yalniz eksperimentin sayasinda elmi fikri tacrüba, nazariyya va praktika ila baglamaq mümkün olmusdur. Sözün asl manasinda eksperiment tabiata yönaldilmis masaladir. Buna göra da Qalileydan tutmus ta indiyadak eksperiment insanla tabiat arasinda ba§ veran dialoq, tabiatin darin sirlarina nüfuz etmak üsulu, müsahida olunan hadisalari idara edan qanunauygunluqlann ka§f edilmasi vasitasi olmusdur.
Eksperiment madani-elmi tadqiqatlar ila yana§i pedaqoji proseslar da böyük rol oynayir. Taassüflar olsunki, ali va orta maktablarda tabiat elmlarinin tadrisinda müallimlarin aksariyyati bu metoddan istifadadan qagirlar. Oslinda bir dafalik qabul etmak lazimdir ki, istanilan fiziki proses bu hadisanin öyranilmasi, eksperimentlarin kömayi ila daha asan hayata kegirilir. Bu zaman insanin duygu hiss üzvlari tam faaliyyatda oldugundan qazanilan biliklar kompleks halda tafakküra ötürülür. Buna göra tasadüfi deyil ki, ma§hur pedaqoq U.Singer eksperimenti tükdan nazik sap üzarinda gazan hörümgakla müqayisa edarak göstarir ki, agar hörümgayin ayaqlarindan bir negasi sapdan qoparsa, o biri ayaqlari ila o, sapdan möhkam vapisaraq vera daymakdan
xilas olur. Demali, hadisalarin mahiyyatinin agiqlanmasi insanin hiss üzvlarinin hamisinin birga faaliyyatindan sonra bag tuta bilar.
Mügahida ila müqayisada eksperiment bir sira mühüm üstünlüklara malikdir [6, 45-55]. Hamin üstünlüklari qisaca bela saciyyalandirmak olar: eksperiment vasitasila tadqiq olunan obyektin mügahidagi ügün maraqli olan alaqa, münasibat va taraflarini segmak, prosesi qalizlagdiran alava amillari aradan qaldiraraq asas diqqati tadqiqatgini maraqlandiran hadisa va ya xassa üzarina yönaltmak olar; eksperimentin mühüm üstünlüklarindan biri da obyektin xassalarini müxtalif ekstremal garaitlarda, masalan gox yüksak va gox algaq tempearaturlarda, gox yüksak tazyiqlarda, gox böyük intensivliya malik elektrik va maqnit sahalarinda tadqiq etmaya imkan vermasindadir; eksperimentin mühüm maziyyatlarindan biri da onun takrarlanan olmasidir.
Eksperimenti mazmununa qnoseoloji kontekstda yanagildiqda onun mazmununda vahdat tagkil edan aks taraflarin - obyektiv va subyektiv sapgilarin mövcudlugunu görmak olar. Eksperimentin obyektiv tarafini onun gediginda eksperimentginin tatbiq etdiyi obyektiv agyalar, proseslar, hadisalar va eksperiment vasitalari (cihazlar, aparatlar, alatlar va s.), subyektiv tarafin isa tadqiqatginin güur va iradasindan asili olan elementlar tagkil edir.
Natica. Eksperiment yalniz praktika ila deyil, nazari tafakkürla da six baglidir. Eksperimentin nazariyya ila alaqasi öz ifadasini fikri eksperimentlarda tapir. Fikri eksperimentin real eksperimentdan farqi bundadir ki, real eksperimentda cismin özündan istifada edan alim fikri eksperimentinda onun obrazindan, ideal modelindan istifada edir [9, 44]. Real eksperimentdan farqli olaraq fikri eksperiment subyektin nazari faaliyyatinin spesifik formasi, bir növ real eksperimentin ideal növüdür. Obraz va model tasavvürlari üzarinda aparilan fikri eksperimentlarda xalis mantiqi yolla alinmasi mümkün olmayan yeni biliklar alda edilir. Fikri eksperiment maddi (real) eksperimentla nazariyya arasinda araliq mövqe tutaraq özünda real eksperimentin gücü ila matiqin gücünü bilagdiiir. Fikri eksperiment hayata kegirilarkan güurda real eksperimentin strukturu va garaiti yenidan hasil edilir. Fikri eksperimentin gediginda agagidaki amaliyyatlar hayata kegirilir:
1) Müayyan qaydalar asasinda tadqiq olunan obyektin fikri modelinin, ideallagdirilmig garaitin va modela tasir edan ideallagdirilmig "cihazlann" quragdirilmasi;
2) §araitin güurlu va planli gakilda dayigdirilmasi va onun modela tasirinin tamin edilmasi;
3) Fikri eksperimentin bütün marhalalarinda obyektiv qanunlarin va elmi faktlarin güurlu va planli gakilda tatbiq olunmasi.
Elmi idrakda fikri eksperimentin rolu böyükdür. Fikri eksperimentin tahlili gösarir ki, onun baglica funksiyasi irali sürülmüg hipotez va prinsiplari asaslandirmaqdir. Tarixan ilk fikri eksperiment Qaliley tarafindan söylanilmig va o, özünün atalat prinspini bu eksperiment asasinda formula etmigdir. Digar bir tarixi fikri eksperiment (ideal buxar magini haqqinda mülahizalar) fransiz fiziki S.Karnoya maxsus olmugdur.
Eksperimentdan yalniz tabiatin tadqiqinda deyil, ham da ictimai hayatin öyranilmasinda da istifada olunur. Nisbatan kigik kollektivlarda sosial eksperimentlar müayyan idraki dayar kasb edir. Sosial eksperimentlarin kömakliyi ila müayyan ictimai qanunauygunluqlar, onlarin tasir mexanizmi va naticalari agkar edilib öyranilir.
Eksperimentin empirik tadqiqatlar ügün ahamiyyatini qeyd etmakla yanagi onun müayyan mahdudlugunu da nazardan qagirmaq olmaz. Yaxgi hazirlanmig va daqiq hayata kegirilmig har bir elmi ekperiment tadqiqatginin nazari mülahizalarini ya tasdiq, ya da takzib etmakla haqiqatin meyari rolunda gixig eda bilar. Lakin nazar almaq lazimdir ki, har bir eksperiment öyranilan hadisani onun ügün qeyri-adi olan bir garaitda müayyan qadar dayigdirir [5, 116].
ÖDÖBIYYAT SÍYAHISI:
1. Алексеев П.В., Панин А.В. Теория познания и диалектика. М.: Высшая школа, 1991. — 456 с.
2. Кант И. Сочинения, т.3, М.: ИЛ, 1968. — 742 с.
3. Карнап Р. Философские основания физики. М.: Наука, 2003. — 412 с.
4. Пригожий И., Стенгерс И. Порядок из хаоса: новый диалог человека с природой. М.: Прогресс, 2000. — 431 с.
5. Розов М.А. Проблема эмпирического анализа научный знаний. Новосибирск: Наука, 1988, 308 с.
6. Рузавин Г.И. Методология научного познания М.: ЮНИТИ, 2005, 287 с.
7. Худаков С. Эмпирическое и теоретическое как уровни развития научного знания /Диалектика как методология научного познания. Уфа, 1976
8. Штофф В.А., Микешина Л.А. Форма и методы научного познания // Философские науки, 1974, №5
9. Чернов А.П. Мысленный эксперимент. М.: Наука, 1979, 208 с.
10. Уэллс Г. Диалектическая логика и кризис мысли (Современная прогрессивная философия и социологическая мысль в США. М.: Наука, 1997, 384 с.
