CC BY
30ÖzBt. Böyük ve zengin medeniyyeti ild dünya sivilizasiyasina evezsiz töhfeler veren krimtatarlar möhte§em medeniyyetin yaradicilari kimi müxtelif seviyyelerde ara§dirmalara ehtiyac dogurmu§dur. Maddi ve menevi medeniyyet abideleri, zengin mei§eti, tarixi, merasim folkloru, mif, nagil, dastan efsane, revayet, negme örnekleri ve s. özlüyünde gox-gox derin metleblerden, mükemmel tefekkür intelleksiyasinin mövcudlugundan xeber verir. Qloballa§an dünyada medeniyyetlerin inteqrasiyasinin getdiyi zamanda en önemli meselelerden birisi kegmi§e, ibtidai tesevvürden günümüze qeder olan prosesin geli§inin mahiyyetini aydinla§dirmaqdir. Krimtatar edebiyyati, maddi ve menevi yadda§i bunun ügün olduqca gerekli material verir. Taninmi§ folklor§ünas M.Allahmanlinin mehz bu kontekstde krimtatar folkloruna, edebiyyatina maragi sebebsiz deyildir. Onun elmi-nezeri konsepsiyasinda tipoloji yana§malar, meselenin mahiyyetinin aydinla§masi baximindan apardigi tehliller fundamental tesevvür formala§dirir.
Agar sözlar: Krimtatar edebiyyati, xalq edebiyyati janrlari, dastanlar, a§iq yaradiciligi, A§iq Ömer, Bekir Qobanzade, folklor§ünas Mahmud Allahmanli.
Литература и фольклор крымских татар в исканиях Махмуда Аллахманлы
Аннотация. Крымские татары, которые внесли неоценимый вклад в мировую цивилизацию своей великой и богатой культурой, должны учиться на разных уровнях как создатели великолепной культуры. Памятники материальной и духовной культуры, богатая жизнь, история, церемониальный фольклор, мифы, сказки, легенды, дастаны, повествование, образцы пения и т. д. само по себе указывает на существование очень умной идеи, совершенного интеллекта. Одним из наиболее важных вопросов интеграции культур
Umudov Qudrdt1
E-mail: gudret_umudov@mail.ru
Zangin Kirimtatar ddsbiyyati Va Folklor§unas Mahmud Allahmanli
UDK: 57.19.01
в глобализирующемся в мире является прояснение сути процесса от прошлого к настоящему, от первобытного воображения до наших дней. Крымская литература, материальная и духовная память придают ей очень требовательный материал. В связи с этим интерес известного фольклориста М. Аллахманлы к интересам крымскотатарского фольклора не лишен смысла. В его научно-теоретической концепции типологические подходы, анализ сущности проблемы формируют фундаментальную идею.
Ключевые слова: крымтатарская литература, жанры народной литературы, эпопеи, ашугское творчество, Ашыг Омар, Бекир Чобанзаде, фольклорист Махмуд Аллахманлы.
Rich Crimean Tatar Literature And Folklorist Mahmud Allahmanli
Summary. The crusaders, who have made an invaluable contribution to world civilization with their great and rich culture, need to study at different levels as creators of the magnificent culture. Material and spiritual culture monuments, rich life, history, ceremonial folklore, myth, fairy tale, saga legend, narration, singing samples, etc. in itself, indicates the existence of a very clever idea, a perfect intellect. One of the most important issues in the integration of cultures in the globalizing world is to clarify the essence of the process from the past to the present, from the primitive imagination to the present day. Crimean literature, material and spiritual memory give it a very demanding material. In this context, well-known folklorist M.Allahmanli's interest in Crimean Tatar folklore, literature is not unreasonable. In his
1 Умудов Кудрет, д.филол.н., профессор кафедры мировой литературы Азербайджанского государственного педагогического университета (Баку, Азербайджан).
scientific-theoretical concept, the typological approaches, the analysis of the essence of the problem, form a fundamental idea.
Keywords: Crimean literature, folk literature genres, epics, ashug creativity, Ashyg Omar, Bekir Cobanzade, folklorist Mahmud Allahmanli.
Türk xalqlarinin milli-menevi medeniyyetinin qaynaqlarini ara§dirmaq yolunu tutan folklor§ünas Mahmud Allahmanli tedqiqatlarinin mühüm bir hissesini krimtatarlarin edebiyyati ile bagli gördüyü gerekli i§ler tutur. Onun krimtatar edebiyyatinin §ifahi ve yazili qollari ile bagli apardigi tehliller, Sofi Mexmet Geray xan Kamil, A§iq Ömer, i. Qasprali, B. Qobanzade, Hüseyn §amil Toxtarqazi, idris Asanin, §akir Selim ve s. haqqinda ara§dirmalari mahiyyete yönelikli hadise kimi maraq dogurur. Onu da elave edek ki, folklor§ünas alimin bu yönde apardigi ara§dirmalar senetin müxtelif sahelerini ve janrlarini ehate edir. Onlarin igerisinde ozan-epos yaradiciligi, türk dastan enenesi ve ayri-ayri el senetkarlirinin poetik irsinin tedqiqi üstünlük te§kil edir. M. Allahmanlinin Krimtatar edebiyyati ve folkloru ile bagli meqaleleri ayri-ayri metbuat orqanlarinda derc olunmu§, elmi qenaetleri toplum halinda üg kitabda eksini tapmi§dir. «9debi dü§ünceler» (Baki, «Avropa» ne§riyyati,
2006) adli birinci kitaba Krimtatarlarin menevi deyerleri ile bagli yazilmi§ alti meqalesi daxil edilmi§dir. Növbeti ilde sirf bu xalqin yaradiciliq problemleri ile bagli yazilmi§ kitab (M. Allahmanli. «Krimtatar edebiyyati. Problemler, mülahizeler». Baki,
2007) alimin müxtelif sepkili monoqrafik tedqiqatlarini özünde ehtiva edir. Tedqiqatin böyük bir hissesini Krimtatarlarin dastan irsi haqqinda söylenen mülahizeler te§kil edir. Alim bu xalqin ister bahadirliq, isterse de mehebbet dastanlari üzerinde ara§dirmalarini ümumtürk dastan dü§üncesi kontekstinde ümumile§dirir.
Krimtatarlarin dastan yaradiciliginin ümumtürk dastan dü§üncesinde yeri barede Mahmud müellimin fikirleri ilk defe i.Qasimovun tertib etdiyi «Krimtatar dastanlari» kitabina yazdigi resenziyada yer almi§dir [1]. Türk xalqlarinin tarixini,
kegib geldiyi yolu öyrenmek ügün qarda§ xalqin dastan nümunelerinin Azerbaycan dilinde gap olunmasini evezsiz xidmet, hadise hesab eden M.Allahmanliya göre bu dastanlarda en maraqli xüsusiyyetlerden biri özünü gösteren dü§ünce yaxinligidir. Bu dastanlarda bir sira ortaq süjet xettinin olmasi onlarin eyni dü§üncenin mehsulu olmasi qenaeti yaratsa da, alime göre, ümumi xette yaxinliq olsa da, epik tehkiyede, mezmun ve ideyanin bedii teqdimatinda xeyli ferqlilik de özünü göstermekdedir. Dogru olaraq gösterilir ki, dastan yaradiciliginda «en maraqli cehetlerden biri tarixi laydir». Kitaba daxil olan on dastanin «her birinde tarix olmaq fakti var» [2, s. 131]. Meqalede dogru olaraq qeyd olunur ki, dastanlarda vaqe olan hadise ve olaylarin tesviri «tekce Krimtatarlarin heyatinin tesviri deyil, türkün böyük tarixidir» (yene orada).
Krimtatarlarin «Koroglu», «A§iq Qerib», «Kerem ve Qslixan», «Arzu ve Qember», «Tahir ve Zöhre» kimi dastanlari ile bu adda olan Azerbaycan dastanlari arasinda her menada olan yaxinliga diqqet geken M. Allahmanli meseleni qarda§ xalqlarin gen yadda§i ile bagli hadise hesab edir. Adi gekilen dastanlardan ferqli olaraq «Edige» ve «Qorabatir» kimi qehremanliq dastanlari mezmununa göre müeyyen qeder orijinal tesir bagi§layir. Onlarin tedqiqini türk dastan dü§üncesini öyrenmek baximindan deyerli hesab eden folklor§ünasin fikrince hem «Edige»deki tesvirler, hem de «Qorabatir»daki epik dü§ünce bezi meqamlarda «Kitabi-Dede Qorqud»daki veziyyeti xatirladir. Alimin qeyd etdiyine göre, §erq xalqlari arasinda olduqca geni§ yayilmi§ «Koroglu» dastani Krim türklerinin epik dü§üncesinde xeyli ferqlilikle ya§amaqdadir. Krimtatar «Koroglu»su hecminin azligi ile segilir. Lakin bu xalq qehremaninin nüfuzunu zerrece kigiltmir. Bir sira dastanlarin ortaq xüsusiyyetleri qeyd olunmaqla yana§i, «Koblandi batir», «Nar qami§» kimi dastanlarin sirf o (Krim) mühiti eks etdirdiyi vurgulanir.
Sözü geden meqaleden sonra M.Allahmanli Krimtatarlarin dastan yaradiciligi istiqametinde tedqiqatlarini daha da geni§lendirir. Bu xalqin folklor irsi ile bagli alim AMEA Folklor institutunun te§kil ve ev sahibliyi etdiyi beynelxalq
konfranslarda maraqli elmi meruzelerle gixi§ etmi§dir. 2004-cü ilde kegirilen «Ortaq türk kegmi§inden ortaq türk geleceyine» adli II Uluslararasi elmi konfransda M. Allahmanlinin teqdim etdiyi meruze «Türk dastan dü§üncesinde cahan§ümul dovlet ideyasi («Edige» ve «Qorabatir» esasinda)» adlanirdi [3]. Dastanlari türkün salnamesi hesab eden tedqiqatgi, onlarda eksini tapan qehremanliqlarin «türk»ün cahan§ümul dovlet qurmaq ideyasina xidmet etdiyini gosterir. Alimin fikrince, bu ideya «Oguz Kagan»dan «Qorabatir»a qeder ardicilliqla davam ve inki§af etdirilir. Dastanlardaki ba§ ideya - dünya nizami türkün cahan§ümul dovlet qurma ideyasinin realla§masina xidmet gosterir. «Oguz Kagan» dastaninda «men Oguzun Kagani oldum, indi de dünyanin kagani olmagim gerek» - dü§ünen Oguz Kagan olüm anina qeder bu ideyani ya§adir ve ovladlarina otürür. Mocüzeli yay ve oxlari tapib getiren Oguz Kagan ovladlarina dünyaya hakimlik tap§irilir. Türkün epik dü§üncesinin sonraki merhelelerinde bezen dünyanin nizami pozulursa da, ulu tanrinin iradesi, müdrik atalarin («Kitabi-Dede Qorqud»da Dede Qorqud, «Koroglu»da Ali ki§i, «Qorabatir»da Narik) yardim ve mesleheti ile Qazan xan, Koroglu, Qorabatir ve diger bahadirlarin qehremanliqlari sayesinde bu nizam sanki berpa olunur. M.Allahmanli türk epik dü§üncesinde qehremanlarin tipologiyasi meselesini ara§dirarken tarixi prosese zaman ve mekan diferensiasiyasi prizmasindan nezer yetirir ve qehreman obrazlarini ustaliqla tehlil edir. Mahmud müellim yazir: «Qorabatir»daki Narik, bezi istisnalar nezere alinmazsa, «Koroglu»daki Ali ki§ini xatirladir. Sanki bunlar tale qarda§idir». Ve ya ba§qa bir yerde türk xalqlarinin epos qehremanlarini tipoloji aspektde gozden kegiren folklor§ünasin fikrince Oguz Kagan da, Bilqami§ da, Qorabatir ve Edige de «cahan§ümul dovlet qurmaq dü§üncesile, gelen belanin qar§isini almaq istiqametinde addim atan qehremanlardir» [2, s. 62 - 63].
Alim dogru olaraq qeyd edir ki, türkün cahan dovleti qurmaq isteyi bir fakt kimi Krimtatarlarin dastan dü§üncesinde daim ya§ami§ ve geleceye ótürülmü§dür. Bu baximdan «Qorabatir» ve «Edige» dastani türkün realla§dirmaga gali^digi
dü§üncenin geleceye da§inmasinda «evezsiz» rol oynamaqdadir. Mahmud müellim ümumtürk dastan dü§üncesi kontekstinde krimtatarlarin «Edige» ve «Qorabatir» dastanlari üzerinde konkret ara§dirmalarini inki§af etdirerek növbeti -2005-ci ilde hemin ünvanda düzenlenen növbeti beynelxalq konfransda ikinci, daha geni§, gox maraqla qar§ilanan meruzesini teqdim etdi. Meruzenin metni konfransin materiallari toplusunda gap olundu. 9ser bele adlanirdi: «Edige»den «Qorabatir»a ve yaxud böyük hadiselerin qovu§ugunda yaranan dastanlar» [4].
ilk anda dü§ünürsen ki, alimin bu tedqiqati ile evvelki arasinda mövzu baximindan o qeder de böyük ferq olmaz. Lakin eserle tani§ olanda fikir deyi§ilir. Burada tedqiq obyekti (predmeti) eyni, ba§i belalar gekmi§ Krim türklerinin dastan yaradiciligi, bir az da deqiqle§dirsek, «Edige» ve «Qorabatir» dastanlari olsa da, i§in mahiyyetinin, problemin qoyulu§unun yeniliyi ve orijinalligi ile ferqlendiyinin §ahidi olursan. Burada tarixiliyin bedii faktlarda eksi meselesi ön plana gekilir. Qvvelce ba§i qovgalarda olmu§ xalqin tarixine qisaca nezer salinir. Tarixi gergekliyin dastan dü§üncesine kegmesi prosesi izlenir. M.Allahmanli böyük rus §erq§ünasi V.V. Radlovu rehmetle yad ederek, bu dastanlarin toplanib yaziya alinmasi ve ne§ri i§inde onun evezsiz xidmetlerini öne gekir. Tezadli faktdir ki, Krim türklerinin dövletgiliyine, Krim xanliginin varligina ruslar son qoymu§ (1783), xalqi öz yurd-yuvasindan perikdirib didergin salmi§dir. Lakin rusun böyük oglu V.V. Radlov «türke türkden gox xidmet edib», «bütünlükle onun qehremanligini eks etdiren» dastanlarini toplami§, birdefelik itib-batmaq tehlükesinden qurtarmi§dir [2, s. 36]. Radlov «Edige»nin dörd, «Qorabatir»in üg variantini toplayib gap etdirmi§dir. Mehz bu ve diger dastanlar, M.Allahmanlinin fikrince, epik enenedeki tarixilik ve mifoloji dü§üncenin goxqatli layini a§karlamaq ügün mümkün olan faktlari verir» (2, s. 36). Dastanlar dil faktoru kimi de müstesna ehemiyyete malikdirler. Tedqiqatda qeyd olunur ki, bezi tesvir meqamlari diline göre «Kitabi-Dede Qorqud»u xatirladir. Baxmayaraq ki, gap olunan Krimtatar dastanlari, esasen, göl, yeni noqay
dialektindedir.
Folklor§ünas dogru qeyd edir ki, «Edige» ve «Çorabatir» sirf qehremanliq dastanidir ve türk xalqlarinin «Oguz Kagan», «Kitabi-Dede Qorqud», «Manas», «Alpami§», «Ural batir» ve s. dastan silsilesinin helqeleridirler. «Çorabatir» ise krimtatarlarin «Dede Qorqud kitabi»dir [2, s. 38].
M. Allahmanli Krimtatar dastanlari baresinde elmi mülahizelerini ümumtürk epos yaradiciligi kontekstinde bir qeder de inkiçaf etdirerek, ba§qa bir samballi meqalesinde öz oxuculari -elmi ictimaiyyetle bölü§ür. «Qedim türk dastanlarinda zaman ve mekan problemi» [2, s. 72 - 94] adli meqale ile tani§ olarken ba§a dü§ürsen ki, türk dastanlarina böyük tarixi hadiseler, onlarin ba§ verdiyi çox geni§ cografi eraziler, böyük bir milletin ya§am terzi haqqinda tesevvürler, bilgiler toplumu kimi baxmaq lazimdir. Krimtatar dastanlari da istisna deyil. M.Allahmanli dogru olaraq qeyd edir ki, «dastan xalqin amalindan yogrulur, onun idealliqlarindan ortaya çixir. Türk dastan enenesinde idealliqlarin yaçamasi, onun qorunuçu var» [2, s. 73]. Türk epos dü§üncesinde zaman ve mekan anlayiçini alt qatlardan üze çixaran folklor§ünas qarda§ xalqin epik nümuneleri haqqinda düzgün qenaetler çixarir: «Edige» ve «Çorabatir» mükemmelliyi, dastan spesifikasi ile «Bilqamus», «Manas», «Kitabi-Dede Qorqud», «Alpami§», «Koroglu» tipli dastandir ve böyük zamanlara, tarixi faktlara, hadiselere i§iq tutur. Bir növ, öz çevresinde türkün agir savaçlarini, dü§men üstüne gediçlerini yaçadir» [2, s. 75].
Krimtatar xalqinin folklor irsi tekce dastanlari ile maraq dogurmur. Bu irs böyük dü§ünceni, zengin tarixi keçmiçi, çeçidli menevi deyerleri müxtelif forma ve biçimlerde eks etdirmek missiyasini daçimaqdadir. Bu xezine xalq yaradiciliginin ferqli janrlari ile xarakterize olunur. M. Allahmanlinin tedqiqatlarindan biri türk xalq §eirinin yeddi hecali növüne, konkret desek, Krimtatar «mane»lerine hesr olunmuçdur. Janrin mençeyi, onun türk xalqlarinin §ifahi poeziyasinda yeri barede behs eden müellif seleflerinin bu yönde yazdiqlarini da gündeme getirir. i. Hikmet, Э. Abid, P.V. Boratov, M.
Hekimov ve digerlerinin dü§üncelerinden nümuneler getirir. Onlari ümumile§direrek bele bir neticeye gelir ki, azerbaycanlilarin bayatilari, Kerkükde yaçayan türkmenlerin xoyratlari, Krimtatarlarin, qaqauzlarin, anadolu türklerinin ve b. yaratdigi maneler (mani) arasinda ciddi serhed qoymaq mümkünsüzdür.
Qeyd olundugu kimi, haqqinda dani§digimiz xalqin ba§i çox belalar çekmi§dir. Diderginlik heyati, itkiler, sarsintilar, felaketler, departasiyadan dogan bütün fesadlar inilti ve siziltilar misralara ötürülmü§dür. Sinelerinden qopan ahlar hezin manelere dönmü§dür. Alimin nümune getirdiyi a§agidaki dördlüklere diqqet yetirek:
«Ay dogar, ay atlanar, Bu derde kim qatlanar, Menim ahu-zarimdan Havalar buludlanar».
Yaxud:
«Qaradir qa§im menim, Kiçikdir ya§im menim, Körpelikden gülmedi, Talesiz ba§im menim» [2, s. 7].
Müqayiseli tehlil zamani qeyd olunur ki, maneler forma xüsusiyyeti, mahiyyeti etibarile Azerbaycan bayatilari ile eynidir. Hem bayatilarda, hem de manelerde «yurd, veten mehebbeti, hesret, sevgi duygulari, qeriblik motivleri ve s. meseller özünün esas ifade çalari kimi üstünlük te§kil edir. Hetta bütövlükde türk xalqlarinda bunlar o qeder yaxin görünür ki, aralarina bezen ele ciddi sedd qoymaq olmur» [2, s. 8]. Getirilen nümuneler müellifin dediklerini tam tesdiqleyir. Meselen:
Bagça tar üçün aglar, Heyva nar üçün aglar, Dün dogulan balalar Bu gün yar üçün aglar.
(Krimtatar manesi)
Baba bar üçün aglar, Heyva nariçün aglar, Ne kor zamana yetdik Dogan yar^ün aglar.
(Azerbaycan bayatisi (XVIII esr).
Mahmud Allahmanlinin «Krimtatar edebiyyati» kitabinda folklorla yanaçi, qardaç xalqin yetirmeleri olan, türkün edebiyyati, medeniyyeti ve elminin keçiyinde durmuç, inkiçaf etdirerek bir boy qaldirmiç insanlardan behs eden meqaleler de yer almiçdir. «Sofi Mexmed Geray xan Kamil», «Bekir Çobanzade böyüklüyü ve yaxud da böyük taleyin böyük görüntüleri», «Bekir Çobanzade poeziyasi», «Hüseyn §amil Toxtarqazi», «Böyük ideallara köklü idris Asanin» ve «Krimname»nin müellifi §akir Selim» meqaleleri müellifin geni§ diapazonlu alim tefekkürüne malik olmasindan xeber verir.
Sofi Mexmed Geray xan Kamilin çeirlerini nezerden keçiren, ara-sira nümuneler gösteren müellif yazir ki, çairin çeirleri XVIII yüz ilin tipik nümuneleridi. Bu çeirler temiz sevgi hisslerini ifade edir. «Dilin sadeliyi, fikrin selisliyi o dövr edebiyyatdaki ümumi menzere haqqinda tesevvür yaradir. Bir istiqametde <^sli ve Kerem», «A§iq Qerib», «Abbas ve Gülgez», «Qul Mahmud» dastanlarindaki dü§ünceye yaxindirsa, diger istiqametde §ah ismayil Xetai, Mehemmed Эmani, Molla Penah Vaqif çeirleri ile oxçarliqda nezere çarpir» [2, s. 97].
Haqqinda yazilan meqalelerde aci tale ya§ami§ böyük alim, böyük vetendaç Bekir Çobanzade haqqinda xüsusi ehtiram ve hessasliqla daniçilir. Ke§meke§li heyatinin mühüm bir hissesi Azerbaycanla - Baki ile bagli olan, türkologiya sahesinde ilk professor Bekir Çobanzade o çexsiyyetlerdendir ki, «onlar öz fealiyyetleri ile tekce mensub oldugu xalqa deyil, bütövlükde beçer medeniyyetine, onun zenginleçmesine xidmet edibler» [2, s. 101].
M. Allahmanli yazir ki, B. Çobanzadenin yaradiciliq fealiyyetini bir neçe istiqametde araçdirmaq zerureti var. O, bele de edir. Birinci meqalede müellif Çobanzade fenomeninin verdiyi töhfelerin böyük ekseriyyetine i§iq salir. B.Çobanzade ilk növbede ictimai-siyasi xadimdir. «Erken yaçlarindan Krim Milli firqesinde diger ziyalilar kimi ideoloq rolunda çaliçan», sonra ise burjua ideoloqu kimi teqib olunan Bekir S. Agamalioglunun te§ebbüsü ile 1924-cü ilde Bakiya gelmiçdir. Hebs olunub güllelene qeder (13.09.1937) Azerbaycanin
paytaxtinda fealiyyet göstermi§, teqib ve hücumlarin növbeti daldgasindan burada da yaxasini qurtara bilmemiçdir. istintaq zamani verdiyi ifadelerinin birinde o demiçdir ki, «men indiye qeder 150 eser yazmiçam, onun 100-ü Azerbaycan dilinin, edebiyyatinin müxtelif problemleri ile baglidir» [2, s. 103].
B.Çobanzadenin alimlik fealiyyetini gözden keçiren Mahmud müellim onun böyük türkoloq-dilçi alim oldugunu öne çekir, çoxsayli eserlerinin adini sadalayir. ikincisi, edebiyatin ayri-ayri dövrleri ve nezeri problemleri ile bagli eserlerinin adini çekir ve onlara münasibet bildirir. Alimin fealiyyetinin üçüncü istiqameti kimi onun xalq edebiyyatinin tedqiqi sahesinde gördüyü i§ler qabardilir. Bu yöndeki tedqiqatlari daha geni§ tehlil eden meqale müellifi görkemli alimin pedaqoji fealiyyetini de unutmur. 15 illik elmi-pedaqoji fealiyyeti erzinde neçe-neçe taninmiç alimin yetiçmesinde xüsusi rol oynadigini diqqete çekir.
«Bekir Çobanzadenin poeziyasi» ise ayrica bir meqalede tedqiq obyektine çevrilmi§dir [2, s. 105 - 113]. Meqalede sübut olunur ki, «B. Çobanzade sözün heqiqi menasinda istedadli §air idi» [10, s. 108]. O, §eirlerinde türke §anli keçmiçe boylanib, gelecekde de §erefle ya§amagi, azadliq ugrunda çarpi§magi tövsiye edir: Toylarda, bayramlarda tatar qizlari, Bir gün sevinmeyen dan ulduzlari. Gül derib taxsinlar sinelerine, Yurd e§qi tez dolsun üreklerine.
Ölek onlarin azadligi üçün, Tatari taxtina çixartmaq üçün. Ya yurdu qoruyub sürerik ömür, Ya da yurd ugrunda olariq kömür [5, s. 49].
M. Allahmanli bu misralari sinesi yarali Vetenimizin cenubunda nigaran ya§ami§ böyük §ehriyarin «Azerbaycan» §eiri ile müqayise edir.
Ürek agridan odur ki, qirmizi imperiyanin terkibine qatilmi§ bütün türk xalqlarinin heyatinda oldugu kimi, Krimtatarlarin da §ifahi ve yazili edebiyyat örnekleri tamliqla zamanimiza qeder gelib çatmayib. Ba§qa amillerle yana§i, en ciddi sebeb bütöv bir xalqin repressiya qurbani olmasidir.
Tэdqiqatlarlnda bu acini yaçayan Mahmud Allahmanli yazir ki, türk эdэbiyyatl, mэdэniyyэti Пэ bagli yüz эllidэn artiq эsэr yazmi§ «^э^г Çobanzadэ ilэ Ы^э эsэrlэri dэ gedэr-gэlmэzэ göndэrildi. Bu bir nümunэdi. Эski çaglarin mэdэniyyэt faktlari da hansisa mэrhэlэdэ müxtэlif sэpkili vэziyyэti yaçayib» [2, s. 145].
Qeyd etmiçdik ki, M.AIIahmanli ozan-a§iq sэnэtinin taninmi§ tэdqiqatçllarlndandlr. Onun elmi эsэrlэrinin böyük bir hissэsi bu qэdim sэnэtin mэn§эyi, inkiçaf mэrhэlэlэri, ümumtürk mэdэniyyэti çevrэsindэ yeri vэ ayri-ayri nümayэndэlэrinin yaradiciliqlarina hэsr olunmuçdur. Alimin bir projektor kimi i§iq salib, hэyat vэ yaradiciliginin qaranliq tэrэflэrini aydinlatdigi türk dünyasinin ünlü el sэnэtkarlarlndan olan Krimtatar xalqinin nümayэndэsi, эsasэn, XVII yüzillikdэ ya§ayib-yaratmi§ A§iq Ömэrdir (1621 -17O7). Krimda (GözIэvэ §э1эп) dünyaya göz açmi§, orada da gözterini эbэdi yummu§, 86 illik zэngin vэ ke§mэke§li hэyat yolu keçmiç A§iq Ömэr qarda§ türk elterini - Qafqazi vэ Anadolunu addim-addim dola§mi§, el §эпШэг^э içtirak etmi§, çoxlari ilэ qabaq-qэn§эr §eirte§mi§, yenэ dэ öz dogma vэtэninэ dönmü§dür. Alimin özünün dэ qeyd etdiyi kimi, «yunanlarin Hömeri, özbэklэrin Э.Nэvaisi, farslarin Firdovsisi, azэrbaycanlllarln N.Gэncэvi, M.Füzulisi qэdэr mэ§hur olan» Krimtatar эdэbiyyatlnln bu görkэmli §эxsiyyэtinin l^yat vэ yaradiciligi vaxtinda yaziya alinmadigi üçün avtobioqrafiyasinin yazilmasi bir qэdэr çэtinlik töredir» [6, s. 7]. Bu i§dэ onun kömэyinэ çatan daha çox ustadin §eirlэrindэ söylэdiklэridir.
Dövrünün mэ§hur söz ustadlarindan olan A§iq Ömэrin yaradiciligi, bэzi mэqalэlэr, эsэrlэrinin пэ§ппэ yazilmiç ön sözter nэzэrэ alinmazsa ilk dэfэ Mahmud Allahmanli tэrэf¡ndэn monoqrafik tэrzdэ tэdqiq olunmuçdur (Bax: M. Allahmanli. «A§iq Ömэrin yaradiciligi». Baki, ADPU-nun пэ§п, 2OO8). Monoqrafiyanin elmi redaktoru эmэkdar elm xadimi, professor Pa§a Эfэndiyevdir. Kitab «Bir ustad taniyiram» baçliqli «Ön söz»lэ açilir. Alim burada ustadin dünya sэnэtkarlarl içэrisindэ yerini vэ çэkisini müэyyэnlэ§dirmэyэ çaliçir. «A§iq Ömэr» kimi sэnэtkarlar yaçayib-yaratdigi mэkanla mэhdudla§mlr», - deyэn müэllif Avropa
alimi M. Barrisin Mövlane Celaleddin Rumi haqqinda dediklerine söykenerek yazir ki, öz fitri istedadi ve senet qüdreti ile cahanin böyük senetkarlari sirasinda dayanan A§iq Ömer kimileri ûçûn «ruhunun, dü§üncesinin gedib çatdigi yerler mekana çevrilir» [6, s. 3]...
Ön sözden sonra folklor§ünas «A§iq Ömer yaradiciliginin tedqiq problemleri»ni nezerden keçirir. Senetkarin menbelerdeki heyat ve yaradiciligi haqqinda çox olmayan bilgiler ümumile§dirilir ve müellif öz qenaetlerini de elave etdikden sonra ortaya maraqli bioqrafik material qoylmuç olur. Qlbette ki, burada en böyük yardimçi açigin öz yaradiciligidir.
A§igin klassik ve xalq §eiri üslubunda yazdigi §eirlerini «evezsiz yaradiciliq fakti» sayan Mahmud müellim senetkarin yaradiciliginin türk ve §erq xalqlari edebiyyati kontekstinde bir açar rolunu oynadigini qeyd edir. Çünki senetkarin zengin irsi mövzularin aktualligi, qoyulan problemlerin zenginliyi ve onlarin bedii helli cehetleri ile seçilir. Ustadin yaradiciligi forma ve mezmun xüsusiyyetleri ile de rengareng olmaqla bir çox istiqametleri ehate edir. Tedqiqatda dogru olaraq A§iq Ömer önce el senetkari, a§iq kimi tedqiq olunur. A§iq (ozan) tarixler süresi «xalqin döyünen üreyi, dü§ünen beyni» olmuçdur. Bu menada A§iq Ömer ilk növbede türk a§iq yaradiciliginin Krimtatar mühitinin en böyük nümayendesi kimi diqqeti çekir.
Türk mühitinde a§iq «el anasi», xalqin müellimi hesab edilmiçdir. Bu menada A§iq Ömerin yaradiciligi bir menevi-exlaqi toplu hesab oluna biler. Bu sebebdendir ki, M. Allahmanli A§iq Ömeri «menevi dü§üncemizin iftixari olan senetkar», «ozanlar ozani Dede Qorqud, Miskin Abdal, Qurbani, Tufarqanli Abbas, Xeste Qasim, Mola Cüme, Dede Qlesger tipli a§iq (ozan) hesab edir. Onu haqq a§igi kimi uca meqama qaldiran, milli iftixara çeviren, §übhesiz ki, ustadin fitri istedadi, ilahiden aldigi pay olmuçdur. A§iq Ömerin haqq a§igi olmasini sübut etmek çox zehmet teleb etmir. Uzun çeken (8 il) seferden sonra §eherine qayidan a§igi tanimirlar. O, hemi§e çalib-oxudugu mekana gelir. Divardaki sazi çalmaq istediyini söyleyir. Razi olmurlar ki, burada ancaq A§iq Ömer çalib-oxuya biler. O, tekid edir. Sazi
diltendirib, möcüzэli oxumadan sonra haqq açigini taniyirlar. Tэdqiqatçl M. Allahmanli эhvalatl türk dastan эnэnэsindэ yer alan anoloji motivarte müqayisэ edir. Sonra isэ ustadin yaradiciligindan nümunэlэr vermэklэ fikrini tэsdiq edir.
«Gözэl bir canana könül dü§ürdüm,
Aldi mэni qaçlarinin arasi.
Hüsnü camalindan aglim çaçirdim,
Yaradan tanriya qaldi çarasi» [6, s. 37] -
ülvi, tэmiz hisste^n törэyэn bu nümunэni yaradici tэfэkkürün istedad fakti sayan M. Allahmanli bu qoçmanin sonuncu bэndindэ ifadэ olunan poetik mahiyyэti daha da qabardir:
«A§iq Ömэr der e§qэ yanaram,
içib e§qin §эrablnl qanaram.
Qiblэm haqdir, yönüm sэnэ duraram,
Mehrabimdir iki qa§in arasi ^пэ orada)».
A§iq Ömэr sözün hэqiqi mэnaslnda e§qin §эrablnl içэn sэnэtkarlardandl. «Haqq a§igi olmada isэ e§qin §эrablnl içmэk vэ ondan sonra haqq vergis^ yüklэnmэ var» [6, s. 38].
Monoqrafiyada A§iq Ömэr yaradiciligi ortaq türk §eir эnэnэsindэ bir mэrhэlэ hesab olunur. Türkün böyüklüyündэn, zэngin dünyagörü§ündэn, bэdii sözünün qüdrэtindэn intimar tapan bu эпэпэ yaçadigi tarix boyu zaman-zaman özünü büruzэ verэrэk Эhmэd Yэsэvidэn, Yunis Эmrэdэn, Xэtaidэn, Vaqifdэn üzü Ьэп daçinmaqdadir. «ElэKrlmtatar эdэbiyyatlnl, onun yazili vэ §ifahi mэdэniyyэtini, ayri-ayri sэnэtkarlarln yaradiciligini izlэdikdэ bu hal aydinliqla görünür. A§iq Ömэrlэ bagli, onu deyim ki, bu ustadla §ah Xэtai, Qurbani, Miskin Abdal, Mola Vэli Vidadi, A§iq Valeh, Dэdэ Ali, Dэdэ Эlэsgэr arasinda möhkэm bagliliq görünür» [6, s. 60]. Onu э^э edэk ki, bu bagliliq genetik mahiyyэtэ söykэnэn dü§üncэ yaxinliginda özünü daha aydin büruzэ verir.
Qeyd olundu ki, A§iq Ömэr hэr §eydэn qabaq, bir a§iq, bir el §airi kimi mэ§hurdur. Folklor§ünas M.Allahmanlinin da эsas mэqsэdi mэsэlэnin bu tэrэfini tэdqiq etmэkdir. O, A§iq Ömэrin klassik ^rq §eiri üslubunda (§эklindэ) yazmi§ oldugu
çoxsayli çeirterini dэ diqqэtdэn kэnar qoymamiç, onlarin bir çoxunu nэzэri hazirliqli эdэbiyyat§ünas sэri§tэsilэ tэhlil etmi§dir. Alim kitabin «A§iq Ömэr klassik эdэbiyyatln görkэmli nümayэndэsi kimi» adli fэslindэ yazir ki, «Onun (A§iq Ömэrin - Q.U.) klassik üslubda yazdigi §eirlэri §эrq poeziyasina kifayэt qэdэr bэlэdliyini aydinliqla ifadэ edir» [6, s. 81] vэ «bu nümunэlэr heç dэ fikir yükü vэ sэnэtkarllq baximindan heca vэznindэ yazilan §eirlэrdэn geri qalmir» [6, s. 82].
§airin qэzэllэrini oxuyarkэn onlarda Xaqani, Nizami, Füzuli kimi §airbrin poetik ruhunun tэsiri duyulur. Sэnэtkarln:
«Gözэlliyi alэmdэ mэ§hur olan dilbэrmi bu?
Lэblэri bal, di§bri saf inci, ya cövhэrmi bu?»
misralari Нэ ba§layan, bэdii sual üzэrindэ qurulan §eiri Xaqani §irvaninin «Geœni xur§idэ tor oldu, mэgэr zülfi nigardir bu?» -mэtlэli qэzэli, A§iq Ömэrin:
«Canimi canan istэrsэ minnэt canima,
Can nэdir ki, qurban etmэyim cananima»
qэzэlini Füzulinin mэ§hur «Canini cananina vermэkdir mэraml a§§iqin, vermэyэn can etiraf etmэk gэrэk nöqsanina» - misralari, ebœ dэ A§iq Ömэrin mэhэbbэt mövzusunda yazilmi§ digэr §eirlэri Nizaminin, Sэdi §irazinin vэ ba§qa §эrq klassikbrinin poeziya nümunэlэri ilэ müqayisэdэ ara§dirilir vэ tэhlil olunur.
«Dünyaya mэhэbbэt gözü ilэ baxan A§iq Ömэrin yaradiciliginda mэhэbbэt aparici ye^ durur. M.Allahmanli qeyd edir ki, bu, sэnэtkarln istэr qэzэllэrindэ, istэrsэ dэ heca vэznindэ yazdigi qo§ma vэ gэraylllarda da aydinca görünür.
Qeyd edэk ki, ustad sэnэtkarln dini-fэlsэfi ruhda qo§dugu §eirlэri dэ tэdqiqatçlnln diqqэtindэn kэnarda qalmami§dir. Bэllidir ki, orta эsr a§iq poeziyasinin mühüm bir hissэsini dini sэpkili §eirlэr tэ§kil edirdi. Cahannamэ, vücudnamэ, müamma vэ deyi§mэlэrэ dini motivar daxil edilirdi. A§iq Ömэr yaradiciligi da dini mövzulardan yan keçmэmi§dir. Monoqrafiyanin uygun bölmэsindэ müэllif A§iq Ömэrin bu ruhda söylэnmi§ §eirbrini tэhlil masasina çixarir. Burada hэm klassik, hэm dэ a§iq §eiri
terzinde qo§ulmu§ poetik nümuneler tehlil faktina çevrilir.
Tedqiqatin elmi ve praktiki meziyyetlerini artiran cehetlerden biri de budur ki, krimtatarlarin ustad senetkari A§iq Ömerin yaradiciligi ortaq türk §eir eneneleri müstevisinde Azerbaycan açiqlarinin poetik dü§ünceleri ile müqayiseli kontekstde teqdim olunur. Alim faktlar esasinda gösterir ki, Krim a§iq mühiti, bilavasite
A§iq Ömer yaradiciligi ve Azerbaycan a§iq mektebi bir-biri ile qarçiliqli tesirde bulunmu§, forma ve mezmun baximindan biri digerinden qidalanmiçdir. Alim bütün bunlari danilmaz faktlarla, getirilen çoxsayli ve tutarli nümunelerle isbat edir. Hazirda folklor§ünas Azerbaycan folklor irsinin qaynaqlari kimi türk xalqlarinin, o cümleden krimtatarlarin milli-menevi deyerlerini tedqiq etmekde davam edir.
ddsbiyyat:
1. Krimtatar dastanlari / tert. i.Qasimov. - Baki, «Nurlan», 2003.
2. Mahmud Allahmanli. Krimtatar edebiyyati (problemler, mülahizeler) / M. Allahmanli. -Baki, ADPU-nun ne§ri, 2007.
3. Ortaq türk keçmiçinden ortaq türk geleceyine // II Uluslararasi konfransin materiallari. -Baki, 2004, - S. 242 - 249.
4. Ortaq türk keçmiçinden ortaq türk geleceyine // III Uluslararasi konfransin materiallari. -Baki, 2005. - S. 271 - 281.
5. Derdli-agrili qardaçlariniz / tert. i.Qasimov. - Baki, «Vektor», 2005.
6. Mahmud Allahmanli. A§iq Ömerin yaradiciligi / M. Allahmanli. - Baki, ADPU-nun ne§ri, 2008.
7. Mahmud Allahmanli. A§iq Valehin senet dünyasi / M. Allahmanli. - Baki, ADPi-nin ne§ri, 1991.
8. Mahmud Allahmanli. §amanla ozan arasinda / M. Allahmanli. - Baki, Azerbaycan Dövlet Kitab Palatasi, 1996.
9. Mahmud Allahmanli. Ozan, a§iq ve a§iq / M. Allahmanli. - Baki, «Agridag», 1997.
10. Mahmud Allahmanli. Türk dastan yaradiciligi / M. Allahmanli. - Baki, «Agridag», 1998.
11. Mahmud Allahmanli. Din, teriqet ve a§iq / M. Allahmanli. - Baki, «§ur», 1999.
12. Mahmud Allahmanli. Aglin ve yadda§in dedikleri / M. Allahmanli. - Baki, «Agridag», 2000.
13. Mahmud Allahmanli. §aman, ozan ve a§iq / M. Allahmanli. - Baki, «Agridag», 2002.
14. Mahmud Allahmanli. 9debi dü§ünceler / M. Allahmanli. - Baki, «Avropa», 2005.
15. Mahmud Allahmanli. 9debi dü§ünceler / M. Allahmanli. - Baki, «Avropa», 2006.
16. A§iq Ömer. I ve II kitablar / А. Ömer. - Da§kend, Qafur Qulam adina edebiyyat ve senet ne§riyyati, 1988; 1990.
