CC BY
15Литературоведение / Эдебиятшынаслыкъ I 97
УДК: 82.95.512.19-1:8122
Kirimov Tair Nuridinovig'
E mail: tairkerimoff@gmail.com
§airnin qalp töründe saqlangan duygular (Mehmet Nüzhetnin icadina yani baqi§)
Agiqlama: Maqalede namli qmmtatar klassik §airimiz Mehmet Nüzhetnin ömrü ve onun bugünge qadar saqlangan edebiy mirasi üzerinde bir ara§tirma yapila. Manzumeleri, hikayeleri misalinde edipnin §ahsiyetine ve felsefiy tü§üncesinin terenligine büyük diqqat ayirila. Mezkürnin öz eserleri vastasinen oquyiciga tesir etme yollari, kefleri agiqlana.
Anahtar sözleri: milliy, portret, halq, psihologiya, Mehmet, Nüzhet.
Haqiqiy qirimtatar edebiyat klassikasi ne oldugini M. Nüzhetnin eserlerini qoltuq ucunda büyük heyecanliq, endi§e ile oqudigimda farq etmege; onun icadiy laboratoriyasinda teren, ince hisseleri ile fikir ve nutuq §ekillerinin nasil canlanganini aydin körmege ba§ladim. Ziyadesinen edipnin bediy qahraman tipleri üzerindeki ciddiy <ali§malardan pek de haveslendim. O, eserde böyle bir sert §araitlerini yaratirken insannin (eser qahramaninin) tabiatini sinavlar. Ve birdebir cemiyet i<ersindeki davrani§larnin psiholojisini ögrenecek olsa, halqnin milliy gizgileri, dünyabaqi§lari üzerinden devamli seyretmeler yapar. i§te, Mehmet Nüzhetnin ilk baqi§tan sade ve mündericesi komik kibi körüngen "Selim sohta" dramatik süjetli hikayesi bunun misalidir. Bu yerde, menfiy ve qara renklerde tanitilgan medrese talebesi miyiqli-qalpaqli qirciman Selim - yim§aq tabiatli, nazik bir bay qizi Momine ile qirmizi qader yiplerini baglamaq arzusinda <e§itli dubaralarga ogray. Qoq yillardan beri a§q hayallari ile ömür ke<irgen Selim, §ahsiy psiholojik qusurliqlarindan (veya fenala§qan ekonomik durumindan) ötrü, kendi duygularini istegen qizga bildirmege cesaret bulamay. Ve bir kün sevgilisi Qip<aqli Acemet baynin oglu Qurtmuratqa ni§anlandigini e§ittik<e, a§q ate§ini öz yüreginde kömmekten ba§qa <areler körmey. Faqat, hayli vaqit ke<ip, köyde§lernin agzina tü§ken - qocasi Japon cenkinde helak oldu, kibi haberine samimiyliknen sevinirken Mominenin eki <ocuqli olganina baqmadan, onun ile bir olmaq güzel firsatini elinden qa<irmay. Ne oldu, ne olmadi, <oq beklenilgen evlilik hazirliqlari esnasinda harp meydanindan könderilgen mektüp Selimnin ömrüni büsbütün yoqqa <iqara. Mehmet Nüzhet diger öz "Bahtsiz horanta" hikayesinde de hadiselernin aqi§ini mektüp vastasi ile deni§tire zaten.
Meraqlisi §u ki, "Selim sohta" eseri süjetinin yüksek kerginligi noqtasinda menim kibi bir duyguli oquyici olursa, evvel en a§agi sifatlarinda kösterilgen sohtani estetik cihetten nazik bediy simasinda qabul etmek hazir. Yani müellif, onun ruhiy a§agiligi, a^aqligi ve nefishorliginda masüm, hüsn gizgilerini ara§tirip <iqara. Böyleliknen, Selimni bamba§qa ampluada bizge yuttura. Velhasil, mühitnin vira §iddetle§ken zamaninda perde arqasindan müellifnin özü sahnaga <iqa. Ve bahs olungan zarfni a<ip, mündericesini oqumaq mesuliyetini boynuna ala:
"Gece dü§ümde, kündüz esimde, ba§imnin taci, gönlümnin ilaci, derdimnin dermani, quvangimnin fermani, baggamnin gülü, dalimnin bülbüli, cerde izim2, kökte yildizim... Momine hanima goq-goq selamlar idüp, hatir-i §erifni istifsar iderim3. Ve yine, kürpe qozularim Ay§emen Esmanin közgüklerinden öpüp, menim bu qavgadan sag-selamet üyge qaytup barmaqligim igün
1 Kirimov Tair Nuridinovig, Do< Dr. Qirim Mühendislik ve Pedagoji Üniversiteti, Qirimtatar edebiyati ve gazetaciligi bölümi (Aqmescit).
2 yerde izim. - T.K.
3 hal hatir §ereflerinizni sorarim. - T.K.
Tanriden gece-kunduz dua idup istemenizni irca etemen1. (Men olsem de, qalsam da eger) bu ki§i sizge barganday bosa eger, menim bir qabat urbamni2 oga kiydiriniz, biz onunman bek yaqin dost bolganimizdan, biribirimizge resimlerimizni de beriçtik. Baqiy selâm, qara yazili Qurtmurat..."3.
Asilinda esernin tam metni ve misalge ketirilgen mektup parçasi arasindaki til, ïislïip farqligi da meraqli. Lingvistik qatmerler vastasi ve hatta nesirnin §iiriyetke keçmek ani ile yazici oz teren duygularinin yuceligini kostermeknen me§gul. Her halda, mezkurnin icadinda edebiy turlerin biribirinen qari§masi tek degildir. Bu yerde, "Fende apte" manzum hikâyesini hatirlamaq da yeterli4. Ve nihayet, bahs olungan mektup satirlarinda ise, siq-siq qullanilgan intonasyon alâmetleri bediy qahramannin co§qunligini, eçine beslegen sevgisinden nefesi tutulganini, ba§i dongenini ifadeley. Bundan gayri, polisindeton denilgen stilistik figurasi Ottomar Anshutznin Electro Tahiscopi kibi tasavvurimizni kerçekle§tire, canlandira. Tipqi muhabbet coçqunligini edipnin felâketli qaderini açiqlagan lirik çiirlerinde rastketirebilemiz. Ornek içun, §air omur arqadaçinin olumi munasebetinen yazgan bir agittir:
"Altindayim, elmazim, açqan gulum, Benlik, barliq, bagimda bir bulbulim..."-
kibi acci satirlari ile baçlangan "Qiriq qalbimnin qaygisi" çiirinde torlangan kozlerimiz ogunde vedalaçma levhasi canlana. Bu yerde, bir-eki tatar mollanin oqugan "Bismillâhi ve alâ milleti Resulillâh'5 duasi ile birlikte qabir çuqurina enip, cansiz vucudini bïiyïik muqaytliqnen qollarina almaga hazirlangan qocasini koremiz. Onun sevgili zevcesine son kere aytqan mulâyim ve tasali sozçuklerini duymaqtan canimiz, cigerimiz kuymekte. Tenqitçi Eçref Çemizadenin çaliçmalarinda birinci beyiti kosterilmegen §iiri ve çairimiznin elyazmalari esasinda gayridan basilgan çiirlerden bu varyanti mutecessiz (meraqlangan) araçtirmacilar içun pek qiymetlidir. "Tabut tartup teninni topraq tutti, Ca§ caninni cutuq cer calmap cutti
Uçtin artiq, elimden olum aldi... Qiriq qalbim qararup, qarap qaldi.
Koz kormegen keçede, konul kirli, Tu§unceler, tasalar turli-turli.
Mezarina mingenler miyavquçlar, Tek, tik tenge tuyula tik tavu§lar...".
Misalge ketirilgen parçada çoq tekrarlagan tutuqlar (sozuqlar) bir ses oyuni kibi tanilmaq mïimkïin. Amma, aldimizda çairnin ozuni tasavvurlasaq, bu seslerni ifadelegen - qurugan agzinda, morarlagan dudaqlarinda can azabini, qara nefretini, ofke patlamasini, umutsizligini bile kormek ihtimali bar. Çiirde alliteratsiyalar ve assonanslarnin mantiqli surette lehçe sozleninen nasil guzel baglanganini baqiniz!.. Bu yerde, mimika ve jestlerden gayri insannin fiziolojik durumini açiqlagan sesli belgilerni rastketirmek mumkun.
Meselâ, ten titremeleri, kozyaçlari tulnin bogazinda tuyumlengen sozlerini, hayqirmalarni ta qalp torunden açiqlaylar:
" Talpinaman tentirep6, ten tarliqta, Mirildanup, monsirep mezarliqta.
1 rica etem. - T.K.
2 bir qat urbamni. - T.K.
3 ismail Gasprali adina milliy qirimtatar kutuphanesinin elyazmalar bolugi. M. Nuzhet fondu. - Dosye 1. - S. 156-157.
4 Mehmet Nuzhet. Qirimnin çol ayatindan: Saylama eserler ciyintigi. - Simf.: Dolâ, 240 s. - S. 159-164.
5 Yuce Allagin ismi ile Resullahin dini uzerine komemiz. - T.K.
6 çabalanam, qiynalam titrep. - T.K.
^MTepaTypoBefleHMe / Э1це6мнтwblнаспblкt I 99
Qabiriñni qarmalap qaltirayman, Canga cetti cangizliq, dep cilayman"1.
§u arada inqiläpgi §airimiz C. Kermengikliniñ leksik anaforasi sayesinde qullanilgan fonetik tekrarlanmalari aqlima kele. Onuñ "Sevin, ey, §anli millet!" §iirinde vatan hainlerini cezalamaq igün meydanda toplangan i§giler böyle tasvir etile: "Biraq! Biraz damarinda dolaban qan qurusun, Biraq! Biraz zindanlarda kemikleri gürüsün. Biraq! Biraz sürgünlerde bizim kibi yürüsün, Biraq! Biraz közlerinde hasret qani bürüsün.. "2.
í§te, bu ta§qin satirlarindan öz mecalsiz qurbanini qanga pargalamaga hazirlangan bir sürü deh§etli b0rülerniñ irildamalarini duyganimiz kibi ola. Bu meraqli olayni evvel "Cemil Kermengikliniñ bediy mirasi" degen kitapta (2007) daha terence agiqlagandim. Söz kelimi, eki müellifni tabiylik birle§tire. Birisinde milliyetgilik ise, digerisinde halqgiliq tabiyligidir. Mehmet Nüzhetniñ icadinda rastkelingen bediy janrlar, formalar, anekdotik epizodlar i§te halqin hayatindan alingandir. Meselä, bular qirimtatar milliy yirlarimizniñ §ekline beñzegen be§likler, beyitler ("igki qurbani", "Batir cigit", "Qarilgag"); masal, ertege maqaminen oqulmaq igün yazilgan tenbihler ("Tilenci qart", "Kirpi ve durna", "Oñmaz bike"); k0ylülerniñ eskirgen moral prensiplerini qamgilap külgen gibirtmalar, fiqralar ("Qi§ta neler añilir?", "Haq rahmet eylesin!", "Vaaz") ve ilh. Vesilesiyle daha bir qafiyeli parga:
"Bir zamanda bek aytuvli bir bayniñ Olgan büyük taqdirinen Hudayniñ, Dar-dünyada mal degenden bir qizi, Läkin soqur eken onuñ bir közü. Hoca, mektep, oquv, yazi körmegen, Bay olgan soñ, oquyim dep, yürmegen..."3.
Bu "Soqur közden saadet" adli §iir ise, biz evvel bilgen sohta ve onuñ evlenme macerasiniñ ba§qa bir devamidir. Masal maqami ile sözge ba§lagan §air tahsilnen i§i-gücü olmagan bay qiziniñ tuhaf ömründen bahs ete. Ve cehalet istirabini gekken fuqare köylülerni yürekten acigani kibi, oquvniñ qadrini bilmegen zenginlerge kin, nefret besley. Böylece, ya§i 30'dan a§qan bekär qiziniñ yari cahilligi bir soqur k0züniñ girkinligi ile qar§ila§tirilir. Cahillik soqurligi yalñiz aydin ve qasevetsiz kelecegini arzulagan barliqsiz, oñsuz bir Sefer sohtaga yara§ir anca. Bu hayat olayini M. Nüzhet böyle satirlar ile yekünleyerek, öz fiqra uydurma ustaligini köstere: "Kiyev etip ketirgenler Seferni, Seadetke tez qavu§qan bu "erni". Qapaganlar aq§am qizniñ evine, Kirgen kiyev, pek sevine-sevine. Izin almay, qiziñ sorap özünden, Pek yürekten öpe soqur közünden. - Vay! Sav soyun 0pseñiz, ev! - degen qiz. Sohta degen: "Bu menimgün bir yildiz! Olmagaydi eger seniñ bu k0züñ, Aram ediñ hep bir maga sen 0züñ...".
§iirniñ soñki satirlari ne qadar keskin, zekä ve acayip, degilmi?!. Bu yerde, estetik ve etik degerlikleriniñ kontrastlari sayesindeki acci hayat hikäyesi §airden ise, Sefer-Selim sohtaniñ eski sevgiliden intiqam almaq vesilesi de haydi bizden olsun. Faqat, dügün gecesi can agirtisinen qar§ilangan kelinniñ simasi nasil kederli, muñlu olganini lafsiz añlamaq mümkün. §airimizniñ portretler gallereyasini közden kegirdigimiz zaman dersin ki, bular me§hur Leonardo da Vinci'niñ
1 Mehmet Nüzhet. Qirimniñ gol ayatindan: Saylama eserler ciyintigi. - Simf.: Dolä, 240 s. - S. 98.
2 Kermengikli C. Sevin, ey §anli millet! // Terciman. - 1917. - Mart 16.
3 Mehmet Nüzhet. Qirimniñ göl ayatindan: Saylama eserler ciyintigi. - Simf.: Dolä, 240 s. - S. 39.
resim çizme talimatlarina esaslanip yazilgandir1. Bahs olungani kibi, Mehmet Nüzhet duygularga ve olarnin ifadelenme §ekillerine diqqat ayirirken cehaletnin simalarini yaqindan tanimaq içûn baçi töben, boynu qisiq tilenci qart çobannen qonuça; qalin qursaqli, yelkesi tavli hilekâr mollasinen tartiça; üstü carti, çirayi qaçiq sarguç bir çiftçige de omuz bere. Bu canli resimler arasinda §öyle de bar ki, üzerinde edebiyat tenqidi ustalari davalaçir. Böyleliknen, "Avci" ve "Avciga" çiirleri misalinde avciliqnin özelliklerini muzakere etken Çamil Alâdin ile Çakir Selim tatar avcinin qiyafetinde ve davraniçlarinda milliy alâmetlerni, psiholojik kerçeklerni açiqlamaga tiriçalar2. Bularnin yaninda coq yildan beri Qirim müelliflernin kitaplarini öz resimlerinen yaraçtirgan zemaneviy ressam Zarema Trasinova çairimiznin "Nogaynin adagi", "Çairnin uyqusi", "Aman, §u aqaylar!", "Bastiriqqa", "Tilenci qart", "Ôçek", "Bahtsiz horanta" ve diger eserlerde rastkelingen edebiy tiplerni qalemge alir. Ve mazilerde qalgan ôçekçi Fatmalarnin, talihsiz Safiyelernin, ekiyüzlü Menseyitlernin, irgat çobanlarnin, mahpus çairlernin kederlerini gayridan hafizamizda tazelegen kibi ola. Anlaçilganina köre, §air tek tek seçken simalarni farqli, yani ti§ ve iç noqtayi nazardan açiqlamaga seve. O, eserde ba§ qahramaninin agzindan, yoqsa birdebir olaynin çahidi sifatinda söylenirken, çuuraltimizga tesir bere. Bu güzel unsur M. Nüzhetnin oquyicilar ögünde can siqici bir ahlâqçi körünmemek içûn yardim ete. Müellifnin "Millet" gazetasinda basqan "Ôkûnç", "Bir sarguçin agzindan", "Bir tatarin figani" kibi çiirleri de bunun açiq örnegidir. Bahs olundigi kibi, çairnin icadinda nasihat çiirleri çoq rastkelinir. Lâkin, bularda tabiatinca kibirli insanogluni usandiracaq tazirlerni pek az taparsiniz. Çair, aksine halqnin gûnâhlarini boynuna alip, acci kôzyaçlar içinde tövbelerde, itiraflarda bulunir. "Agladim" çiiri de ayni maqaminda yazilgandir: "Alem-i islâmi ba§tan ba§a seyran iderken, Ey-vah! Sürü-sürü mazlumlari3 körüp agladim! Saireler marifette cihani hayran iderken, Közleri bagli müslümanlari körüp agladim.
Emlâki gasp idilmiç4, huquqi payimal olmu§5, Haqsiz çignenmi§ masum canlari körüp agladim! Mesut aileler §err adüvve duçar olup6, Suv kibi tökülmi§ al qanlari körüp agladim!
Vucutlar berbat olmu§, qalmami§ hayattan eser, Çehreleri solmu§ insanlari körüp agladim! Nedir dostluq, nedir dü§manliq bilen pek az qalmi§, Kör nefsine qurban olanlari körüp agladim!
Qardaçinin müthi§ derdine dermanlar arayup, Hücumlara maruz qalanlari7 körüp agladim! Bu hali felâket içtimalden ibret almayan8, Insan §eklindeki hayvanlari körüp agladim!"9.
1 Леонардо да Винчи. Об искусстве / пер. с итал.: А.А. Губера, В.К. Шилейко. - М.: Рипол классик; СПб.: Пальмира, 2017. - 319 с.
2 Selimov §. §amil Aladin, <ariq ve <aqi haqqinda // Qirimname-II. - Aqm.: Tarpan, 2008. -176 s. - S. 80-85; Mehmet Nüzhet. Qirimnin <öl ayatindan: Saylama eserler ciyintigi. - Simf.: Dola, 240 s. - S. 41-42.
3 Zulüm altinda bulungan, haqlarindan mahrum olganlar. - T.K.
4 Mülkleri elden tartilip alingan. - T.K.
5 Haqqi, huquqi taptalgan, yoq etilgen. - T.K.
6 Bahtli aileler fena dü§manlarnin qoluna tü§üp. - T.K.
7 Hücum altinda qalganlar. - T.K.
8 Her tarafni sargan felaketli halindan örnek almagan. - T.K.
9 Qelebizade Mehmet Nüzhet. Agladim! // Millet. 1917. - № 56. - Sent. 4.
Литературоведение / Эдебиятшынаслыкъ I 1C1
Yuqaridaki dörtlükler keçken asir degil, bugün yazilgani kibi zannetilmek mümkün. Ki, müsülmanlarniñ hal-hazirki vaziyeti aynidir: haqlari taptalgan, mal-mülkleri tartilip alingan, aileleri bahittan ayirilgan, vatanlari dü§manlarga satilgan. Felâketler furtunasiniñ ortasinda bulungan §air soyda§lariniñ diqqatini çekmek, olarniñ hisselerini qozgalamaq niyetinen aglamaga ba§lay. Aglayaraq etrafini sarip algan halqina hitaben iman ve ahlâqnm degerliklerinden, cehalet ve nefsiniñ qaranligindan bahs eter. Bu psiholoji cihetten kü^ü bir tesiretme stratejilerini §air medreselerde oqutulgan hutbe derslerinden ögrengendir. Anca, biyograflari bergen haberine köre, Mehmet Nüzhet balaliq, gençlik çaglarinda Kezlev, Bagçasaray medreselerinde tahsil aldi. Talihi üzerinde bir eki söz aytacaq olsaq, mezkürniñ qisqa hayatini (19BB-1934) çoq gayiplar ve qarsanbalar teçkil ete. Meselâ, çocuqliginda anasindan öksüz qalmasi ve daha soñra birinci e§i ile evlâdlnlñ apansiz vefatlari. Özü de milliy gayeviy prensiplerine sadiqligindan dolayi, defalarca hapshanelerge tü§er. Nihayet, agir hastalanip Kök-Köz hastahanesinde öle eken.
Eyi ki, merhumniñ mirasqa qaldirgan elyazma ve matbu eserleri saqlandi. Bular milliy edebiyatimizni zenginleçtirmeknen birlikte tenqitçilik ilmimizniñ yañi mertebege köterilmege bir hayirli vesilesi ola.
Киримов Таир Нуридинович
Психологические элементы в творчестве Мемета Нузета
Аннотация: в статье рассматривается жизнь и литературное наследие видного деятеля крымскотатарской литературы довоенного времени Мемета Нузета. На примере серии художественных произведений делается анализ личности поэта, его философского мышления. Выявляются авторские методы психологического воздействия на подсознание читателей.
Ключевые слова: литература, портрет, психология, народ, Мемет Нузет.
Kirimov Tair Nuridinovig
The psychological elements of Mehmet Nuzhet's writing creation
Abstract: The article considers the life and the literary heritage of the prominent figure of the Crimean Tatar literature of the pre-war period, Memet Nuzet. On the example of a series of artistic works (poems and stories), the analysis of the poet's personality, his philosophical thinking is carried out. The author's methods and ways of psychological influence on the subconscious of readers are revealed.
Keywords: literature, portrait, psychology, people, Mehmet Nuzhet.
Edebiyat:
1. Bekirov C. Memet Nüzet (1888-1934) // Nesillerden nesillerge miras. - Aqm.: Leme§ko K.A., 2012. - 160 s.
2. Cemal Kurnaz, Halil Qeltik. Hanlik dönemi Kirim §airleri hakkinda bazi tespit ve degerlendirmeler // Türk Kültürü ve Haci Bekta§ Veli Ara§tirma Dergisi, 2009. - Sayi 51. - S. 275294.
3. Kerimov i. 19 asirnin sonu ve 20 asirnin ba§inda qirimtatar bediy sözünin evrimi. - Aqm.: Qirimdevoquvpedne§ir, 1998. - 184 s. - S. 167-174.
4. Kerimov i. Eki asir arasinda (XIX-XX): Resimli buklet. - Simf.: "Qirimdevoquvpedne§ir", 1997. - 21 foto.
5. Kerimov i. Medeniy esnas: 1920-1938 (qirimtatar tili, edebiyati ve medeniyetinden destegi). -Simf.: Tavriya, 1997. - 496 s. - S. 47-48.
6. Kerimov i. Qirimtatar tili, edebiyati, folklori, tasili, tarihi, medeniyeti ve tehnik ilimleri ile bagli bibliografik kôstergiç (1618-1944). - Simf.: OAO "Simferopolskaya gorodskaya tipografiya", 2009. - 324 s.
7. Küne§ten bir parça: qirimtatar §iiriyeti antologiyasi (XIII-XX asirlar) / Haz.: M. Miro§niçenko, Y. Qandim. - K.: Ukrayinada ya§agan milliy azliqlar tillerindeki edebiyatlar boyunca ihtisasla§tirilgan Ba§ redaktsiyasi, 2003. - 786 s. - S. 226.
8. Mehmet Karaarslan. Bekir Çobanzade'den Mehmet Nüzhet'e Kirim §iirinde be§ko§ma ve türk §iirinde be§ko§malar / Elektronik ceryani: http://ilmiyqirim.blogspot.com...
9. Mehmet Nüzhet. Qirimnin çôl hayatindan: saylama eserler ciyintigi/ Haz.: N.S. Seytâgyayev. -Simf.: Dolya, 2003. - 240 s.
10. Nial Memet Nuzet qizi. Babaçigimni hatirlap. - Simf.: QCi "Qirimdevoquvpedne§ir", 2015. - 120 s.
11. Qandim Yu. Memet Nuzetnin söz elmazlari / Yuqu yoqtir közlerde. - Simf.: Tarpan, 2009. -192 s. - S. 22-32.
12. Qurtnezir Z. Qirimtatar edipleri: Bibliografik kôstergiç. - Aqm.: Tavriya, 224 s.
13. Selimov Ç. Çamil Alâdin, çariq ve çaqi haqqinda // Qirimname-II: Tamçilar. - Aqm.: Tarpan, 2008. - 176 s. - S. 80-85.
14. Çemizade E. Es, tatli yel, talgin, talgin / Edebiy ve tenqidiy maqaleler. - Simf.: Dolya, 2000. - 248 s. - S. 37-83.
15. Барт Р. Фрагменты любовной речи. - М.: Ад Маргинем Пресс, 2015. - 320 с.
16. Борев Ю. Комическое или о том, как смех казнит несовершенство мира, очищает и обновляет человека и утверждает радость бытия. - М.: «Искусство», 1970. - 268 с.
17. Вазари Д. Жизнеописания наиболее знаменитых живописцев, ваятелей и зодчих. Полное издание в одном томе / Пер. с итал. А.Г. Габричевского, А.И. Венедиктова. - М.: «Изд-во Альфа-Книга», 2017. - 1278 с.
18. Иванов Д. Специфика перфомативно-кинетической имиджевой подсистемы синтетической языковой личности в пространстве поэтического рок-текста // Вестник КГУ им. Н.А. Некрасова. - 2015. - № 3. - С. 170-173.
19. Киримов Т. Творческое наследие Джемиля Керменчикли (первая треть XX века). -Монография. - Симф.: Оджакъ, 2007. - 164 с.
20. Крейдлин Г. Мужчины и женщины в невербальной коммуникации. - М.: Языка сло-вянской культуры, 2005. - 224 с.
21. Леонардо да Винчи / Пер. с итал. А.А. Губера, В.К. Шилейко. - М.: РИПОЛ классик; СПб.: ООО «Издательство «Пальмира», 2017. - 391 с.
22. Невзглядова Е. Интонационная теория стиха. - СПб.: Нестор-История, 2015. - 160 с.
23. Потебня А. Психология поэтического и прозаического мышления. - В кн.: Семиотика и авангард: антология / Ред.-сост. Ю.С. Степанов и др. Под. общ. ред. Ю.С. Степанова. - М.: Академический Проект; Культура, 2006. - 1168 с. - С. 177-197.
24. Урсу Д. Деятели крымскотатарской культуры (1921-1944): Библиографический словарь. - Симф.: Доля, 1999. - 240 с.
25. Успенский Б. Семиотика искусства: поэтика композиции; семиотика иконы; статьи об искусстве. - М.: Школа «Языки русской культуры», 1995. - 360 с.
26. Экман П. Психология эмоций. - СПб.: Питер, 2018. - 448 с.
