CC BY
25ЭОЖ 347.1
ЖОГАРЫ КАУШТ1Л1К КЭЗ1 КЕЛТ1РГЕН ЗИЯН УШ1Н ЖАУАПКЕРШ1Л1К МЭСЕЛЕЛЕР1
Гулдэурен Сэт^улкызы Татебаева
М.С. НэрЫбаев атындагы KAZGUU Университетi Жеке цуцыц департаменттщ
senior lecturer, зац гылымдарыныц магистрi,
М.С. Нэртбаев атындагы KAZGUU Университеттщ докторанты,
Астана ц., Казацстан Республикасы, e-mail: [email protected]
Аннотация. Бул гылыми мацалада азаматтыц цуцыц саласындагы жогары цауттшк №3i арцылы зиян келтiру нормаларыныц цуцыц цолдану тэжiрибесiнде ЖYзеге асырылу мYмкiндiктерi сипатталган. Автор «жогары цауттшк кeзi» мен «айналасындагыларга жогары цаут тугызатын цызмет» тYсiнiктерiн талдай отырып, шетелдт жэне улттыц зацнама децгейiндегi реттелу жагдайларына квз ЖYгiртедi.
Мацалада жогары цауттшк квзтщ иестщ азаматтыц цуцыцтыц жауапкершш-гi мэселеЫ квтерiледi. «Айналасындагыларга жогары цаут тугызатын цызмет» немесе «жогары цауттшк квзi» угымдарыныц басца цуцыц салаларында цолданылу мYмкiндiгi жэне оларды айырудагы негiзгi айырмашылыцтар жэне бул тYсiнiктердi толыц зерде-леу Yшiн гылымда цалыптасцан «объект теориясы» мен «цызмет теориясын» цолдану жагдайларын царастырады.
Жогары цауттшк квздерiне цатысты сурацтарды реттейтт зацнама нормаларын тэжiрибеде дурыс цолданудыц, оныц штде бул сурац аясындагы угымдыц аппарат-тыц болмауы, орыс жэне цазац тiлiндегi мэттдердщ бiрдей тYсiнiлуiндегi циындыцтар, жогары цауттшк квздершц толыц тiзбесiнiц болмауы секiлдi проблемалыц тустары квтершеди
Fылыми мацаланыц мацсаты: жогары цауттшк m^i арцылы келтiрiлген зиянды вте- С удегi кейбiр мэселелерге гылыми тургыдан талдау жасау арцылы бул сурацты ары царай Н жетiлдiру Yшiн тужырымдар даярлау.
Казацстан Республикасыныц Конституциясыныц 1-бабыныц 1-тармагында адам жэне С оныц вмiрi, цуцыцтары мен бостандыцтары елiмiздiц ец цымбат цазынасы екешн бектсе, И бул цундылыцтарга келтiрiлген зиян шын мэтнде, ешцашан толыгымен втелмейтiндiгi, Т соныц штде азаматтыц цуцыцтагы юнэЫзджтен туындайтын жауапкершыт мэселеЫ, 3 ягни жогары цауттшк квзi арцылы зиян келтiру мэселелерi бул тацырыптыц гылыми О жагынан взектытне куэ болады. о
Ty^h свздер: жогары цауттшк квзi; айналасындагыларга жогары цаут тугызатын Т цызмет; жогары цауттшк квзт иеленушi; зиян; объект; жауапкершшт.
В
ПРОБЛЕМЫ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА ВРЕД, О
ПРИЧИНЕННЫЙ ИСТОЧНИКОМ ПОВЫШЕННОЙ ОПАСНОСТИ О
го
s<
Татебаева Гулдэурен Сэт^улкызы Н
Senior lecturer Департамента Частного права Университета KAZGUU о
имени М.С. Нарикбаева, магистр юридических наук, докторант Университета KAZGUU имени М.С. Нарикбаева, г.Астана, Республика Казахстан, e-mail: [email protected]
Аннотация. В данной научной статье описаны возможности реализации в правоприменительной практике норм причинения вреда источником повышенной опасности в сфере гражданского права. Анализируя понятия «источник повышенной опасности» и «деятельность, создающая повышенную опасность для окружающих», автор обращается к условиям регулирования на уровне зарубежного и национального законодательства.
> JZ
"U
В статье поднимается вопрос о гражданско-правовой ответственности владельца источника повышенной опасности. Возможность применения понятий «деятельность, создающая повышенную опасность для окружающих» или «источник повышенной опасности» в других отраслях права и основные различия в их различении и для более полного изучения этих понятий рассматриваются сложившиеся в науке случаи применения «теории объекта» и «теории деятельности».
Поднимаются проблемные моменты правильного применения на практике норм законодательства, регулирующих вопросы, касающиеся источников повышенной опасности, в том числе отсутствие понятийного аппарата в рамках данного вопроса, трудности в однозначном понимании текстов на русском и казахском языках, отсутствие полного перечня источников повышенной опасности.
Цель научной статьи: подготовить выводы для дальнейшего совершенствования данного вопроса путем научного анализа некоторых вопросов возмещения вреда, причиненного источником повышенной опасности.
В пункте 1 статьи 1 Конституции Республики Казахстан закреплено, что человек и его жизнь, права и свободы являются высшей ценностью страны, то, что вред, причиненный этим ценностям, на самом деле никогда не возмещается полностью, в том числе вопрос ответственности, вытекающей из безвиновности в гражданском праве, то есть причинение вреда источником повышенной опасности, свидетельствует о научной актуальности данной темы.
Ключевые слова: источник повышенной опасности; деятельность, создающая повышенную опасность для окружающих; владелец источника повышенной опасности; вред; объект; ответственность.
PROBLEMS OF LIABILITY FOR DAMAGE CAUSED BY A SOURCE OF INCREASED DANGER
^ Guldauren Tatebayeva
Senior lecturer Department of private law, M.Narikbayev KAZGUU University, Master of Law, ^ Astorn, Republic of Kozokhston; e-mml: [email protected]
Oi
Abstract. This scientific article describes the possibilities of implementing in law enforcement s practice the norms of causing harm by a source of increased danger in the field of civil law.
Analyzing the concepts of "a source of increased danger" and "activities that create increased E danger to others", the author refers to the conditions of regulation at the level offoreign and e national legislation.
The article raises the question of the civil liability of the owner of the source of increased о danger. The possibility of applying the concepts of "activity that creates increased danger to S others" or "source of increased danger" in other branches of law and the main differences in ^ their distinction and for a more complete study of these concepts, the cases of application of ^ "object theory" and "activity theory" that have developed in science are considered.
The problematic aspects of the correct application in practice of the norms of legislation £ regulating issues related to sources ofincreased danger are raised, including the lack of a conceptual н! apparatus within the framework of this issue, difficulties in unambiguous understanding of texts in Russian and Kazakh, the lack of a complete list of sources of increased danger.
0 The purpose of the scientific article is to prepare conclusions for further improvement of this $ issue by scientific analysis of some issues of compensation for damage caused by a source of
1 increased danger.
Paragraph 1 of Article 1 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan stipulates that Ь a person and his life, rights and freedoms are the highest value of the country, that the harm ^ caused to these values, in fact, is never fully compensated, including the issue of liability arising i from innocence in civil law, that is, causing harm by a source of increased danger, testifies to the ^ scientific relevance of this topic.
Key words: a source of increased danger; an activity that poses an increased danger to others; the owner of the source of increased danger; harm; object; responsibility.
284
DOI: 10.52026/2788-5291 2022 71 4 283
Юркпе
Жогары кауштшк ^зшш тYсiнiгi 1963 жылгы 28 желтоксандагы Казак КСР Аза-маттык Кодексiнде бiр гана сейлеммен шек-телген болатын: «Кызмет айналасындагы-лар Yшiн жогары кауiптiлiкпен байланысты уйымдар мен азаматтар (кeлiк уйымдары, eнеркэсiп орындары, к¥Рылыстар, автокeлiк иелерi жэне т.б.), егер зиян дYлей ^штердш немесе жэбiрленушшш терiс пигылыныц салдарынан келтiрiлгенiн дэлелдемесе, жогары кауштшк кeздерi келтiрген зиянды етеуге мшдетп»1.
БYгiнгi тацдагы эрекеттегi Казакстан Ре-спубликасыныц Азаматтык кодексiне (бу-дан эрi - КР АК) YЩлетiн болсак, бiр гана 931-баппен жэне сол Казак КСР Азаматтык Кодексшде калыптаскан нускада eзгерiссiз кeрiнiс тапкан: кызметi айналасындагылар Yшiн жогары кауштшкпен байланысты зац-ды тулгалар мен азаматтар (адлш уйымда-ры, eнеркэсiп орындары, курылыстар, кeлiк куралдарыныц иелерi жэне т.б.), егер зиян дYлей ^штердш немесе жэбiрленушiнiц терiс пигылыныц салдарынан пайда болга-нын дэлелдемесе, жогары кауштшк кeздерi келтiрген зиянды eтеуге мiндеттi.
Зацнама нормасынан тшелей кeретiнiмiз жогары кауiптiлiк ^здершш толык тiзбесi кeрсетiлмеген, 1963 жылгы тiзiм кандай болса, елу тогыз жыл eткендегi тiзiм дэл со-лай, eзгермеген калыпта, сондыктан соттар ют карастыру барысында кызмет Yрдiсiнде пайдаланылатын заттардыц немесе eзге де объектшердш ерекше касиеттерiн ескерiп, КР АК 931-бабында кeзделмеген баска да кызметтердi жогары кауiптiлiк кeзi деп та-нуы мYмкiн.
Зиян келтiру салдарынан туындайтын жалпы жауапкершiлiкке караганда жогары кауштшк кeзi аркылы келтршен зиян Yшiн жауаптылык катацырак, себебi жэбiр-ленушшш терiс пигылы немесе дYлей кYш кана жауапкершiлiктi болгызбайды. Ай-тылгандардан байкайтынымыз, жогары кауштшк кeзi аркылы келтiрiлген зиянды eтеу мiндетi туындау Yшiн сэйкес кызметте-гi зиян келтiру факпа мен мундай кызмет пен орын алган нэтиже арасындагы себептi байланыстыц болуы жеткiлiктi. Жауапкер-шiлiктiц туындауы Yшiн кiнэнiц болуы та-лап етiлмейдi [1].
1 Гражданский Кодекс Казахской ССР от 28 декабря 1963 ген кун: 26.09.2022 ж.).
Материалдар мен эдктер
Азаматтык кукыктагы жогары кауштшк кeзi аркылы келтршген зиянды eтеу мэсе-лелерiн карастыру барысында гылыми та-нымныц келес эдiстерiн: тарихи-кукыктык, формальды-кукыктык, гылыми талдау эдь стерi колданыла отырып, жан-жакты ке-шендi зерттеу жYргiзiлдi. Сонымен катар, Казакстан Республикасыныц жэне шет елдердiц азаматтык кукык саласындагы кукыктык актiлерi мен осы саладагы шетел-дiк жэне отандык авторлардыц гылыми ец-бектерiне зерттеу жYргiзiлдi.
Талкылау жэне онын нэтижелер1
Соцгы жылдардыц тэжiрибесi ^рсе^ен-дей зиян келтру салдарынан туындайтын мiндеттемелерге жататын жогары кауштшк кeзi аркылы келтiрiлген зиян аясында шешiмiн таппаган бiршама мэселелер бар. Бул бiрiншiден отандык зацнамада жогары кауштшк ^зшш аныктамасыныц жоктыгы, азаматтык кукык бойынша барлык оку жэне гылыми эдебиеттерде бул тYсiнiктiц эрдай-ым пiкiрталас тугызатыны, азаматтык зацна-
маныц орыс жэне казак тшндеп нуска- >
ларындагы бiрiздiлiктiц жоктыгы секiлдi Т
мэселелер деп бiлемiз. И
Такырыптыц шецберi тар болганымен, >
колданылу аясы eте кец жэне сан кырлы. Т
Эрбiр адам кYнделiктi eмiр барысында то- у
лык бакылауга жатпайтын заттармен бет- А
пе-бет кездеседi (мыс., авто^л^), eмiрi мен А
денсаулыгы Yшiн жогары кауiптiлiгi бар кы- о
змет салаларында ецбек етедi (мыс., eндiрiс .о
орындары). Е
«Жогары кауiптiлiк кeзi» терминiнiц Ь
eзi КР АК-де «жогары кауштшк ^зЬ> деп >
кездессе, «Республика соттарыныц денса- >
улыкка келтршген зиянды eтеу жeнiндегi о
зацнаманы колдануыныц кейбiр мэселелерi >
туралы» Казакстан Республикасы Жогаргы О Сотыныц 1999 жылгы 9 шiлдедегi № 9
Нормативтiк каулысында (будан эрi - Нор- Ф
мативтш каулы) «катерлi орын тугызушы» о
сeзi колданылады, бул олкылык кукык кол- А
данушыларды бул институтты талкылау >
кезiнде екi ойлы пiкiрде калдырып, бул сала к
сурактарын тYсiнуде киындыктар тугызады. №
КР АК 931-бабыныц атауы «Айналасын- (
дагыларга жогары кауiп тугызатын кызмет )
2
да // и^: https://adilet.zan.kz/rus/docs/K630001000_(жYгiн- ^
CL
< Z
CL
О в X
о
m О
СП <
< СП
ь
-Q
с;
ш £
Ч О X
о <
СП
X
ь
(жогары кауштшк кeздерi) аркылы келтсрш-ген зиян Yшiн жауапкершшк» деп аталады.
«Жогары кауштшк ^здерЬ» мен «айналасындагыларга жогаргы кауш тугызатын кызмет» терминдерiн зацнама булай кара-стырганмен, бiздш ойымызша, бул термин-дер бiр-бiрiне барабар сездер емес.
Цызмет! айналасындагылар Yшiн жогары кауштшкпен байланысты зацды тулгалар мен азаматтар (кeлiк уйымдары, eнеркэсiп орындары, курылыстар, кeлiк куралда-рыныц иелерi жэне т.б.), егер зиян дYлей ^штердш немесе жэбiрленушiнiц терiс пигылыныц салдарынан пайда болганын дэлелдемесе, жогары кауштшк кeздерi кел-тiрген зиянды eтеуге мiндеттi2.
Бул ережеде зац шыгарушы жогары ка-уiптiлiк кeзi аркылы келтiрiлген зиян Yшiн жауапкершiлiк жYктелетiн тулганы айкын-дайды, ягни жогары кауштшк ^зшш иеле-нушiсi ретшде кeрсетедi.
Жогары кауiптiлiк кeзiн пайдалану-ды меншiк кукыгы, шаруашылык жYргiзу кукыгы, оралымды баскару кукыгы ретшде немесе баска да непздер бойынша (жалга алу келiсiмi бойынша, адлш куралын жYр-гiзу туралы сешмхат бойынша, кузыретп органныц жогары кауштшк ^зш тапсыру туралы eкiмi бойынша) иелену непзшде жY-зеге асыратын зацды тулганы немесе азамат-ты жогары кауiптiлiк кeзiнiц иесi деп тану керектЫ Нормативтiк каулыда ^рсетшен.
Гылыми эдебиеттерге CYЙенсек, жогары кауштшк ^зшш иеленушiсiн угыну Yшiн Yш кeзкарасты бeлiп кeрсетсек болады. Бiрiншi кeзкарас бойынша, кандай да бiр кукыктык негiз аркылы жогары кауштшк ^зшш эксплуатациясын жYзеге асыратын тулга иеленушi болып табылады.
Екiншi ^зкарас бойынша иеленушi ретiнде кандай да бiр кукыктык негiз аркылы жогары кауштшк ^зш иеленетiн тулга бо-лады.
Соцгы, Yшiншi кeзкарас бойынша жогары кауштшк ^зшш иеленушiсiн угынуды оны пайдаланудыц кандай да бiр кукыктык негiздiц кYшi аркылы жYзеге асыруга экелiп саяды.
Заттыц эксплуатациясын жYзеге асыру -затты иелену немесе оны пайдаланумен ба-
рабар емес [2, 134-б.].
Сот тэжiрибесiндегi ец жш кездесетiн мысал жогары кауштшк ^зшш эрекетi -автокeлiктiц козгалысына токталайык. Егер козгалыс эрекеттiц мысалы болса, онда ав-токeлiк тшелей жогары кауiптiлiк кeзi болып табылуы тиiс. Алайда автокeлiк кызмет емес, азаматтык кукыктыц объектiсi болып табылады. Сондьщтан жогары кауiптiлiк кeзi болып автокeлiк емес, оныц эксплуата-циясы (жYзеге асырылуы) табылады. Ягни, мундай кeздiц эрекетi эксплуатациялана-тын автокeлiктiц козгалысы, ягни ол жYр-гiзушiнiц баскаруындагы жумыс жасайтын авто^л^ш козгалысымен де, оныц eздiгi-нен козгалуымен де шартталуы мYмкiн.
Ресей Федерациясыныц зацнамасына сай бiр орында козгалыссыз турган авто^л^-тiц есшн жолаушыныц ашуы аркылы eтiп бара жаткан жаяу жYргiншiге келтiрiлген зиян жалпы негiздер бойынша eтеледi3. Будан шыгатын корытынды автокeлiктiц есiгiн ашу (жабу) автокeлiктiц эксплуата-циясы угымына кiрмейдi. Зиян тек козгалы-стагы автокeлiкпен гана емес, жумыс жасап турган козгалткышы бар, бiр орында турган авто^л^ен шыгарылган пайдаланылган газдар аркылы да келтiрiлуi мYмкiн. Бул жагдайда адамныц пайдаланылган газдар-мен улануын автокeлiктi эксплуатациялау нэтижесiнде келтиршен зиян ретiнде кара-стыра аламыз ба, элде бiздiц алдымызда экс-плуатацияланган автокeлiкпен емес, жогары кауштшк кeзi - жумыс жасап турган козгал-ткыш (механизм) аркылы зиян келтсру орын алып тур ма?
Зиян бензиншц жануы салдарынан кел-тiрiлсе ше? Бул жагдайда да авто^л^ш есiгiнiц ашылуы сиякты КР АК 931-бабын колдана аламыз ба?
Буган бiздiц зацнамамыздагы жогары ка-уiптiлiк кeзiнен кел^ршген зиян сурактарын тYсiндiретiн Нормативтiк каулы жауап берiп, катерлi орын тугызушылардыц кимылынан келтiрiлген зиян Yшiн оларды арнайы мак-сатпен пайдалану кезшде жэне зиянды си-паттарыныц eзiнен-eзi пайда болуы кезiнде де жауапкершшк туындайтынын (мысалы, автокeлiктiц eзiнен-eзi жYрiп кетуi салдарынан келтiрiлген зиян)4 тYсiндiредi.
2 Цазацстан Республикасыныц азаматтыц кодека (ерекше 6eniM) Цазацстан Республикасыныц 1999 жылгы 1 шiлдедегi №409 Кодека // URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K990000409_ (жугянген kyh: 26.09.2022 ж.).
3 Постановление Пленума Верховного Суда Российской Федерации от 26 января 2010 г. № 1 «О применении судами гражданского законодательства, регулирующего отношения по обязательствам вследствие причинения вреда жизни или здоровью гражданина» // URL: http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_96790/ (жYгiнген кун: 26.09.2022 ж.).
4 «Республика соттарыныц денсаулыцца келтiрiлген зиянды втеу жвнiндегi зацнаманы цолдануыныц кейбiр мэселелерi туралы» Цазацстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 1999 жылгы 9 штдедег1 № 9 Нормативтж цаулысы // URL: https:// adilet.zan.kz/kaz/docs/P99000009S (жYгiнген KYн: 26.09.2022 ж.).
Кукык субъектлершш к;ызмет мен жогары кауштшк K63Ï арасындагы байланысты аны;гаганда 6ip субъектшщ кызметшц шецбершде бiрнеше жогары кауштшк K63Ï туындауы MYMKiH. Курылыс салу жумы-старымен айналысатын уйым бiрнеше объ-ектiде курылыс жYргiзуi mymk^, олардыц эркайсысы жогары кауштшк K63Ï болып та-нылады. Оган коса, бул уйым ез жумыста-рын iске асыру Yшiн бiрнеше келш курал-дарын колданады (жYк аударгыш машина, трактор, кран жэне т.б.), булардьщ эркайсы-сы да жогары кауштшк Ke3i болып келедi
[3].
ЖYзеге асырылуы адамныц оны толык бакылауга алуына келмейтiндiктен зиян келтретш катерлi орын тугызатын кез кел-ген эрекеттер, сондай-ак осындай сипат-тагы eндiрiстiк, шаруашылык жэне баска да багыттагы заттар мен езге объектiлердi пайдалану, тасымалдау, сактау женшдеп кызмет жогары кауiптiлiк Ke3i болып таны-лады. Ягни жогары кауштшк кeзi мэселе-лерiн карастырудагы «кызмет теориясын» М.М.Агарков, О.С.Иоффе, Б.С.Антимонов колдаган болатын.
Ягни будан шыгатын корытынды, заттар eздiгiнен жогары кауiптiлiк кeзi емес. Ан-тимонов Б.С. жогары кауштшк ^зш кез келген жагдайда эрекет немесе эрекеттердш жиынтыгы деп карастырды, алайда объек-тшц eзiнiц мундай болу мYмкiндiгiн кара-стырмады [4, 48-б.].
«Кызмет теориясына» карсы «объект те-ориясы» бар, бул жерде материалдык ны-сандагы зат оны пайдалану пайдаланбауы-на байланыссыз жогары кауштшк кeзi деп танылуы тшс. Бул теорияныц жактаушысы ретiнде О.А. Красавчиков «кызмет теориясын» сынай келе, машиналар мен меха-низмдердш эрекетiн физика, химия жэне eзге де жаратылыстану гылымдарыныц зацдарыныц непзшде тiкелей кызмет етуi деп карастырды, ал адамныц кызмет болса эртYрлi элеуметтк алгышарттармен байланысты, жэне соцында барлык механизмдер адамныц еркше багынышты, eйткенi олар адам санасы мен кызметiнiц жемiсi [5, 36-б.]. Алайда автор жогары кауiптiлiк ^зш аныктаган кезде адам кызметiнiц мацызын жокка шыгармайды, бiрак «зат» тYрiндегi объектiге кeбiрек мэн бередi.
КР АК 931-бабына сэйкес жогары кауштшк кeзi аркылы келтiрiлген зиянды eтеу мiндетi казiргi азаматтык зацнамага
сай жогары кауiптiлiк кeзiн иеленушi зацды тулгага немесе азаматка жYктеледi. Деген-мен, тiкелей зиян келтiрушi мен иеленушi бiр тулга ретшде болмай калатын жагдайлар кездеседi, эрекетт зиян келтiрушi жасаса да, жауапкершшк иеленушiге жYктелуi мYмкiн. Бул жерден пайдалануды кiм жYзеге асы-рганына карамастан объектiнiц eзiне деген кукыктардыц болуына жауапкершiлiктiц тэуелдi екенiн кeремiз, сондыктан «объект теориясы» бiзге жакынырак.
Тагы бiр мысал, егер жасанды интеллект-тi жогары кауiптiлiк кeзi ретiнде карастыр-сак, оныц иеленушiсi, ягни жасанды интеллект юмшц атынан эрекет еггi, сол тулга жауапкершшкке тартылады [6, 386-б.].
Осылайша жогары кауiптiлiк кeзiнiц бел-гiлерi ретiнде: адамныц бакылауына толык кeнбейтiндiгi, айналасындагыларга жогаргы кауiп тугызудыц мYмкiндiгi, адам кызметiн жYзеге асыру шецбершде зиян келтiруiн келтiремiз. Мундай белгiлердi В.М. Болди-нов та усынды, алайда ол «обьект теориясы-ныц» жактаушысы ретiнде мiндегтi объект ретшде адам кызметшц аясында зиян кел-тiру белгiсiн карастырмады [7, 189-б.].
Жогары кауiптiлiк кeзiнiц бiртутас
аныктамасыныц жоктыгы жогары кауiптiлiк
кeзi аркылы келтршген зиянныц орнын
толтыру сурактары бойынша бiрыцFай сот
тэжiрибесiн калыптастыруFа да кедергi жа- q
сауда. К
«ЖоFары кауiптiлiк кeзi» тYсiнiгiнiц s
мазмунын карастыру кезiнде КР АК 931-ба- q
быныц эрекет ету аясына жататын, оларды У
жYзеге асыру зиян келтiруге экелш сокты- А
руы мYмкiн кызмет турлершщ тiзiмi кан- А
шалыкты кец екендiгi туралы сурак туын- о
дайтыны даусыз. «ЖоFары кауштшк ^зЬ> .g
терминiн зацнама тек азаматтык кукык ая- Е
сында Fана колданбайды, бул термин КР Ь
кылмыстык кодексiнде де кездесед^ атап ай- В
тсак, 204-бап - отпен немесе кауiптiлiгi жоFа- И
ры eзге де ^здермен абайсыз жумыс iстеу р
аркылы жасалFан не ауыр зардаптарFа экеп В
соккан немесе аса iрi залал келтiрген бeтен- О
шц мYлкiн абайсызда жою немесе бYлдiру; И
341-бап -YЙ мацындаFы, саяжай мен бау-бак- ф
ша учаскелершдеп аFаштар мен буталардан р
баска, орман корына кiретiн жэне юрмейтш Ц
аFаштар мен буталарды отты немесе eзге де s
кауштшп жоFары кeздердi укыпсыз колда- к
ну салдарынан жою немесе закымдау; 462- =§
бап - кару-жаракпен, ок-дэрiлермен, радио- (
активтi материалдармен, жарылFыш немесе —
2
IX
< IX
О в х
о
со О
СП <
< СП
ь .0
ш £
ч О X
0 <
т
1
аИналасындагыларга аса кауш тенд1рет1н езге де заттармен жэне нэрселермен жумыс ютеу кагидаларын бузу5.
КеИде жогары кауштшк кез1 аркылы келтсршетш зиян институтыныц эрекет ету аясына жогары кауштшк кызмет аркылы зиян келт1рудш табигатымен уксас, алаИ-да езшдш жеке ерекшелштерге ие кукык бузушылыктарды да жаткызып жатады. Бул жерде коршаган ортага зиян келтсру туралы сез козгалып тур. В.В. Абрамов гидротех-никалык курылыстарды жогары кауштшк кез1 деп аныктап, олардыц меншш иелер1 мен оларды юке асыратын уИымдарга коршаган орта мен тургындарга келт1рген зиян Yшiн РесеИ Федерациясыныц Азаматтык Кодексшш 1079-бабына сэИкес кiнэсiздiк жауапкершшк жYктелетiндiгi женiнде ко-рытындыга келген [8, 129-б.].
Эрине, коршаган ортага келтсршген зиян етелуге жатады. АлаИда, бiздiц оИымызша, бул жерде жогары кауштшк кезi аркылы келтiрiлген зиянды етеуден туындаИтын мшдеттемешц белгiлерi жок. АИналасын-дагыларга жогары кауiп тугызатын кызмет аркылы зиян келтсру кезiнде накты бiр тулганыц мYлiктiк жагдаИы немесе азаматтыц емiрi мен денсаулыгы козгалады; коршаган ортага зиян келтсру кезiнде бiртутас алгандагы когамныц мYДдесi ескерiледi. Бул дегенiмiз накты бiр тулганыц мYлкiне кел-тiрiлген (немесе азаматтыц емiрi мен денса-улыгына келтiрiлген) зиянныц орнын толты-ру туралы талап коршаган ортага келтсршген зиянды етеу туралы талаппен тецбе-тец емес. Химиялык кэсiпорынныц улы затта-рыныц ауага шыгарындыларынан накты бiр азаматка да, ауаныц озон кабатына да зиян келтiрiлуi мYмкiн, ягни бул дегенiмiз сэИкес талаптарды коюга мYмкiндiк бередi. МундаИ жагдаИда бiр гана фактiлiк эрекет - зиянды заттарды ауага тастаудыц орын алганына карамастан, азаматтыц денсаулыгына кел-тiрiлген зиянныц орнын толтыру жэне ауа-ныц озон кабатыныц ластануы салдарынан келтсршен зиянды етеу максаты Yшiн химиялык кэсiпорынныц кызмет эр тYрлi кукык бузушылык ретшде саралануы мYмкiн: КР АК боИынша жогары кауiптiлiк кезi аркылы келтсру боИынша сараланса, Казакстан Республикасыныц экологиялык кодексi боИынша - коршаган ортаны коргау саласын-дагы бузушылык ретшде саралануы мYмкiн6.
КР АК 931-бабын дэлме-дэл тYсiндiру жогары кауштшк кезш угынуга да, «аИналасын-дагыларга жогары кауiп тугызатын кызмет» жэне «жогары кауштшк кезЬ> угымдары-ныц аракатынасына да зац шыгарушыныц эр тYрлi кезкарасы туралы корытындыга келуге болады, бул кукыктык эдебиеттер-де де бiрнеше рет талкыланган. Неге екенi белгiсiз, бул факт жогары кауштшк кезi ретiнде материалдык объектiлердi емес, кы-зметп карастыратын сот тэжiрибесi сиякты М.А. Рожкованыц да назарынан тыс калган. Соцында М.А. Рожкова жогары кауiптiлiк кезш «адамныц бакылауындагы, бiрак оган тэн касиеттерге баИланысты толык бакы-ланбаИтын, коршаган ортага зиян келтiрудiц жогары децгешндеп мYмкiндiкке ие бола-тын материалдык объект» [9, 92-б.] ретшде аИкындаИды.
Ары караИ М.А. Рожкова тастыц кула-уы мысалын келтiредi, алаИда бiздiц оИымызша езi келтiрген жогары кауштшк кезi курылымына еш сэИкес келмеИдг егер мун-даИ жагдаИ кешкiннiц салдарынан туындаса бул кубылыспен келтiрiлген зиян кездеИ-сок, ягни боИ бермеИтiн кYштiц эсерiнен туындаган деп карастырылады; егер тастыц кулауы кэсiпорынныц паИдалы казбаларды ендiру максатында жарылыс жумыстарын жYргiзу себептерiнен паИда болса, онда кел-тiрiлген зиян жогары кауштшк кезш паИда-лану нэтижесшде келтiрiлген зиян ретшде карастырылуы тиiс [9, 92-б.]. Дегенмен де тастыц кулауы кезшде зиянды жарылгыш заттар емес, тастар келтiредi, демек, «коршаган ортага зиян келт1рудш жогары децгеИ-iндегi мYмкiндiкке ие болатын материалдык объект» курылымы усынылган жагдаИга баИланысты эрекет ете алмаИды.
КР АК 931-бабы жогары кауштшк кезi ретiнде «кызмет» пен «объекпш» гана та-нып, осылаИша оныц Yшiншi белгiсi - езше тэн арнаИы касиеттi ескермеИдi. Объектшш касиеттерi паИда (оны паИдаланудыц бакы-ланган YPДiсi барысында) немесе зиян (оган бакылау жYргiзудi жогалткан жагдаИда) экелуi мYмкiн. Бiздiц оИымызша, «кызмет» жэне «заттыц касиетi» объектiнi сипаттаган-дыктан жэне онсыз бар бола алмаИтын-дыктан, онда жогары кауiптiлiк кезi ретшде дэл сол объект екендш аИкын.
Адамныц катысуынсыз объект езшш паИдалы касиеттерiн керсете алмаИды, кауiптi
иЕЬ: https://adilet.zan.kz/kaz/
зс 5 Казацстан Республикасыныц Кытмыстыц кодека 2014 жылгы 3 штдедея № 226-VКРЗ/ С docs/K1400000226#z1686 (жуггнген кун: 26.09.2022 ж.). т 6 Казахстан Республикасыныц экология кодека Казахстан Республикасыныц 2021 жылгы 2 цацтардагы № 400-У1 КрЗ Кодека // иЕЬ: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K2100000400 (жYгiнген кун: 26.09.2022 ж.).
де бола алмайды. Демек, жогары кауштшк K63i ретiнде объектiнi танып, 6i3 оган тэн касиеттердi де мойындаймыз: пайдалану Yрдiсiнде (кызметте) ез касиеттерш керсету мYмкiндiгi [10].
Корытынды
Жогарыда айтылгандардан керетiнiмiз, бул кубылыстыц барлык мэнш керсететiн жогары кауiптiлiк кезшщ бiртутас аныкта-масы калыптастырылмаган. Ыздщ ойымыз-ша, жогары кауiптiлiк ^3i ретiндегi объек-тшщ тiкелей езшщ сипатына байланысты болса керек, мысалы, жануарлар адам кыз-метiнен тэуелаз эрдайым жогары кауiптiлiк кезшщ дербес объекта болады, ейткенi алгашынан жануарлардьщ мшез-кулкын то-лык бакылауда устау мYмкiн емес.
«Жогары кауiптiлiк кезЬ> категориясы багалау сипатына ие, ал эр тYрлi жагдайды саралау соттыц устанымынан жэне судья-ныц субъективт пiкiрiне тэуелдi, муныц негiзiне эрине тараптармен усынылган дэлелдемелер де, жогары кауштшк кезiне не жататындыгы женшдеп судьяныц езш-дiк жеке ойы да жатуы мYмкiн. Нормативтiк каулыныц 5-тармагында калыптастырылган жогары кауiптiлiк кезшщ белгшерше ка-
тысты олардыц объективтi карастырылуы ^мэн тудырады: бiр судьяга жерде жаткан тырма адамныц бакылауына жатпайтындай керiнуi мYмкiн, ал келесi судья Yшiн бiрне-ше нормативтердщ сакталуын талап ететш химиялык зауыттыц жумысы адам тара-пынан жан-жакты, катац бакылаудыц мысалы болуы мYмкiн. Сонымен катар мэнi бой-ынша бул белriлердi карастыру нэтижесiнде олардыц анык еместiгi аныкталды, бул де-генiмiз оларды максат бойынша накты кол-дану мYмкiн емес.
^орытындылай келе, бiздiц ойымызша, такырып аясында орын алган бiрнеше мэсе-лелердi талкылап, мынадай байламга келдiк: эрекеттегi зацнамага «айналасындагы-ларга жогары кауiп тугызатын кызмет» жэне «жогары кауiптiлiк кезЬ> терминдерiнiц аныктамасын енгiзу кажет;
кукык колданушылардыц бул институт-ты колдану барысындагы бiрiздiлiктi калып-тастыру Yшiн жогары кауiптiлiк кездерiнiц тзбесш заман талабына сай барынша кецей-ту керек;
Нормативтш каулыныц 5-9 жэне 19-тар-мактарындагы «катерлi орын тугызушы» сездерш «жогары кауiптiлiк кезЬ> терминiне алмастыру кажет.
ЭДЕБИЕТТЕР
Н
X
1. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (Особенная часть, И главы 45-62) (Ответственные редакторы: Сулейменов М.К., Басин Ю.Г.). - [Электронды С ресурс]. - Юру режимг: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1024873&pos=258;23#p Т os=258;23
2. Соломин С.К., Соломина Н.Г. Понятие владельца источника повышенной опасности
//Закон №10, 2015. - С.132-137. О
3. Соломин С.К., Соломина Н.Г. К вопросу о понятии источника повышенной опасно- О сти. - [Электронды ресурс]. - К1ру режим1: https://wiselawyer.ru/poleznoe/72417-voprosu- q ponyatii-istochnika-povyshennoj-opasnosti Л
4. Антимонов Б.С. Гражданская ответственность за вред, причиненный источником q повышенной опасности. /Б.С. Антимонов. -М.: Юриздат, 1952. - 300 с. >
5. Красавчиков О.А. Возмещение вреда, причиненного источником повышенной опасно- П сти. / О.А. Красавчиков. - М.: Изд-во «Юридическая литература», 1996.-200 с. >
6. Cerka, P., Grigiene, J., & Sirbikyte, G. (2015). Liability for damages caused by artificial g intelligence. Computer Law & Security Review, 31(3), 376-389. doi:10.1016/j.clsr.2015.03.008 >
7. Болдинов В.М. Ответственность за причинение вреда источником повышенной опас- Н ности. /В.М. Болдинов - СПб.: Изд-во «Юридический центр Пресс», 2002. -372 с. О
8. Абрамов В.В. Проблемы возмещения вреда, причиненного в результате нарушения А законодательства о безопасности гидротехнических сооружений //Научно-практический И экономико-правовой журнал «Бизнес, менеджмент и право». 2010. № 10. - С. 126-132. р
9. Рожкова М.А. Об источнике повышенной опасности //Вестник ВАС РФ. 2002. №. 2. № С. 88-100. (
10. Сагрунян В.М. Источник повышенной опасности: новый подход в его понимании // 1 Право и образование. 2009. № 8. - [Электронды ресурс]. - К1ру режим1: http://oktiabrsky. 00 blg.sudrf.ru/modules.php?did=13&name=press_dep&op=4. 2
REFERENCES
1. Kommentarij k Grazhdanskomu kodeksu Respubliki Kazahstan (Osobennaja chast', glavy 45-62) (Otvetstvennye redaktory: Sulejmenov M.K., Basin Ju.G.). - [Jelektrondy resurs]. - Kiru rezhimi: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1024873&pos=258;23#pos=258;23
2. Solomin S.K., Solomina N.G. Ponjatie vladel'ca istochnikapovyshennoj opasnosti //Zakon №10, 2015. - S.132-137.
3. Solomin S.K., Solomina N.G. K voprosu o ponjatii istochnika povyshennoj opasnosti. -[Jelektrondy resurs]. - Kiru rezhimi: https://wiselawyer.ru/poleznoe/72417-voprosu-ponyatii-istochnika-povyshennoj-opasnosti
4. AntimonovB.S. Grazhdanskaja otvetstvennost'za vred, prichinennyj istochnikompovyshennoj opasnosti. /B.S. Antimonov. -M.: Jurizdat, 1952. - 300 s.
5. Krasavchikov O.A. Vozmeshhenie vreda, prichinennogo istochnikom povyshennoj opasnosti. / O.A. Krasavchikov. - M.: Izd-vo «Juridicheskaja literatura», 1996.-200 s.
6. Cerka, P., Grigiene, J., & Sirbikyte, G. (2015). Liability for damages caused by artificial intelligence. Computer Law & Security Review, 31(3), 376-389. doi:10.1016/j.clsr.2015.03.008
7. Boldinov V.M. Otvetstvennost' za prichinenie vreda istochnikom povyshennoj opasnosti. / V.M. Boldinov - SPb.: Izd-vo «Juridicheskij centr Press», 2002. -372 s.
8. Abramov V.V. Problemy vozmeshhenija vreda, prichinennogo v rezul'tate narushenija zakonodatel'stva o bezopasnosti gidrotehnicheskih sooruzhenij // Nauchno-prakticheskij jekonomiko-pravovoj zhurnal «Biznes, menedzhment ipravo». 2010. № 10. S. 126-132.
9. Rozhkova M.A. Ob istochnike povyshennoj opasnosti // Vestnik VAS RF. 2002. №. 2. S. 88100.
10. Sagrunjan V.M. Istochnik povyshennoj opasnosti: novyj podhod v ego ponimanii // Pravo i obrazovanie. 2009. № 8. - [Jelektrondy resurs]. - Kiru rezhimi: http://oktiabrsky.blg.sudrf.ru/ modules.php?did=13&name=press_dep&op=4.
IN IN O IN
Ol
CL
<
s
X
