CC BY
58УДК343.63
АР-НАМЫС ПЕН КАД1Р ЦАСИЕТТ1, 1СКЕРЛ1К БЕДЕЛД1 К;¥КЬЩТЬЩ КОРГАУДЫЦ ЗАМАНАУИ ЭД1СТЕР1 МЕН К^КЬЩ Б¥ЗУШЫЛЫ;ТЫЦ АЛДЫН-АЛУ ШАРАЛАРЫ
Сер1к Балтабай^лы Кешербаев
М.Х. Дулати атындагы Тараз вцгрлЫуниверситетшщ ага оцытушысы, Кыргызстан халыцаралыцуниверситеттщ докторанты, юриспруденция магистр1, Тараз ц., Цазацстан Республикасы; e-mail: ks_260681@mail.ru
Аннотация. Бершген гылыми мацалада Казацстан Республикасыныц тэуелЫздт жылдарындагы адам цуцыцтарын цоргауды жетшд1ру мен демократиялыц цогам цуру жет1стжтер1, сонымен цатар, ар-намыс пен цад1р-цасиетт1, ¡скерлт беделд1 цоргауды жет1лд1руд1ц цуцыцтыц мэселелер1 жэне де осы цуцыц бузушылыцтыц алдын-алуга ар-налган б1рнеше кешенд1 здгстер мен тэсшдер, усыныстар царалады. Басца елдердщ зацна-маларымен салыстырмалы тYрде талдау жасалып, Казацстан Республикасыныц зацна-маларына цажетт1 тшстг нацты усыныстар бершед1. Карастырылып отырган мYлiктiк емес обьектшерге аныцтама бершт, ар-намыс пен цадiр цасиет, ^керлт бедел угымда-рына цатысты Казацстан зацнамасындагы орын алган соцгы езгер^терге сипаттама берiледi. Ар-намыс пен цадiр цасиетке царсы цуцыц бузушылыцтарга цатысты жан-жацты гылыми тургыдан аныцталып, зерттелуi тшс бiрнеше мэселелер мен сурацтар усынылган. Ацпараттыц технологиялардыц дамыган заманында жала жабу мен абыройлы атца юр келтiретiн цуцыц бузушылыцты шешудщ баламалы нусцасын дамытуды, кещрек цолдануды усынады. «Игi атац», <аскерлт бедел» жэне «абыройлы ат» угымдарына талдау жасалады. «Жала жабу» цуцыцбузушылыгы эшмшшк цуцыц бузу саласында жаца С бап болгандыцтан ар-намысца, цадiр цасиетке жэне юкерлж беделге эшмшшк цоргауды Ел кешендi, жан-жацты жэне гылыми тургыдан толыц цайта царастыру цажеттшт усы- и нылады. Мацалада жала жабу мен кепшшк алдында цорлау сияцты цуцыц бузушылыцта- с рыныныц алдын-алу, болдырмау жэне ескерту шаралары туралы мэселелер келтiрiлген, Т осыган цатысты бiрнеше усыныстар бершген. Мемлекеттж цызметшшер мен цуцыц Т цоргау органдары цызметшшершц ар-намыс, цадiр-цасиетiн цоргау ерекшелжтерте си- а паттама берген. ¥сынылган гылыми мацала ар-намыс жэне цадiр цасиеттi цуцыцтыц О цоргау мэселеЫне цызыгушылыц танытцан азаматтарга арналган. о
ТYйiн свздер: Ар-намыс, цадiр цасиет, ккерлт бедел, эшмшшк цуцыц бузушылыц, жала Т жабу, диффамация, адам цуцыгы, сез бостандыгы, ацпарат. Ь
В
А
Кошербаев Серик Балтабаевич
Старший преподаватель Таразского регионального университета имени М.Х. Дулати, докторант Международного университета Кыргызстан, магистр юриспруденции, г.Тараз, Республика Казахстан, е-mail: ks_260681@mail.ru
СОВРЕМЕННЫЕ МЕТОДЫ ПРАВОВОЙ ЗАЩИТЫ ЧЕСТИ, А ДОСТОИНСТВА И ДЕЛОВОЙ РЕПУТАЦИИ И МЕРЫ о
ПО ПРЕДУПРЕЖДЕНИЮ ПРАВОНАРУШЕНИЙ §
X
е о
"U 2 А JZ
"и
NJ
Аннотация. В данной научной статье рассматриваются достижения в совершен ствовании защиты прав человека и создании демократического общества за годы незави- 1 симости Республики Казахстан, а также правовые проблемы совершенствования защиты
чести и достоинства, деловой репутации. Кроме того, рассматриваются несколько комплексных методов и подходов, рекомендаций по профилактике данного правонарушения. Проводится сравнительный анализ законодательства других стран, приводятся соответствующие конкретные рекомендации, необходимые для законодательства Республики Казахстан. Рассматривается определение неимущественным объектам, характеризуются последние изменения в казахстанском законодательстве, касающиеся понятий «честь и достоинство», «деловаярепутация». Предложены несколько проблем и вопросов, которые должны быть всесторонне научно определены и исследованы в отношении правонарушений против чести и достоинства. В век развития информационных технологий предлагается развивать и шире использовать альтернативный вариант рассмотрения клеветнических и порочащих честь и достоинство правонарушений. Проводится анализ понятий «доброе имя», «деловаярепутация» и «почетное имя». Поскольку правонарушение «клевета» является новой статьей в сфере административных правонарушений, предлагается необходимость комплексного, всестороннего и полного научного пересмотра административной защиты чести, достоинства и деловой репутации. В статье рассматриваются вопросы о мерах по предотвращению и предупреждению правонарушений, таких как клевета и публичные оскорбления, а также приводится несколько рекомендаций по этому поводу. Автор охарактеризовал особенности защиты чести, достоинства государственных служащих и служащих правоохранительных органов. Представленная научная статья посвящена гражданам, заинтересованным в проблеме правовой защиты чести и достоинства.
Ключевые слова: честь, достоинство, деловая репутация, административное правонарушение, клевета, диффамация, права человека, свобода слова, информация.
MODERN METHODS OF LEGAL PROTECTION OF HONOR, DIGNITY AND BUSINESS REPUTATION AND MEASURES FOR OFFENSE PREVENTION
Serik Baltabayevich Kosherbayev
Senior Lecturer of Taraz Regional University named after M.Kh. Dulaty, Doctoral student of International University of Kyrgyzstan, Master of Jurisprudence, Taraz city, Republic of Kazakhstan, e-mail: ks_260681@mail.ru
Аbstract. This scientific article examines the issues of improving the protection of human rights over the years of independence of the Republic of Kazakhstan, achievements in building a demo ocratic society, as well as issues of improving the legal protection of honor and dignity, busi-^ ness reputation, as well as several methods and approaches, recommendations for the prevention 'g of this offense. The comparative analysis of the legislation of other countries is carried out, the o corresponding specific recommendations necessary for the legislation of the Republic of Kazakh-It stan are given. The definition of the non-property objects under consideration is given, the des scription of the latest changes in the Kazakh legislation concerning the concepts of honor and dignity, business reputation is given. Several problems and questions are proposed that should S be comprehensively identified and scientifically investigated in relation to offenses against honor ¡2 and dignity. In the age of information technology development, it is proposed to develop and use $ more widely an alternative solution to slanderous and defamatory offenses. The author analyzes g the concepts of "goodname, "business reputation" and "honorary name". Since the offense of
< "slander" is a new article in the field of administrative offenses, the need for a comprehensive,
< comprehensive and complete scientific review of the administrative protection of honor, dignity P and business reputation is proposed. The article discusses the issues of measures for the pre-k vention and prevention of offenses, such as libel and public insults, and provides several recom-s mendations on this matter. He described the peculiarities of protecting the honor and dignity of s civil servants and law enforcement officials. The presented scientific article is devoted to citizens t interested in the legal protection of honor and dignity.
Keywords: honor, dignity, business reputation, administrative offense, libel, defamation, human rights, freedom of speech, information.
IN О IN
CL
<
CL
DOI: 10.52026/2788-5291 2021 65 2 165
«Совесть - есть закон законов» Альфонс де Ламартин, французский писатель и поэт, политический деятель.
Шргспе бвлгмг. ^азакстан Республикасы биыл езшщ ец кунды улттык мерекесi Тэу-елаздшнщ 30 жылдыгына аяк басты. Сол бiр тэуелсiз мемлекет ретiнде жарияланган ^ндерден бастап бYгiнге дейiн сез бостан-дыгы, демократия, адам жэне азамат кукыгы сиякты кукыктык мэселелердi шешуде елiмiз белсендi кызмет аткарып, элемдш стандарттарга сай болуга умтылып келедь Казакстан халкы езшщ ежелден тарихи ка-лыптаскан жерiнде iрiлi-усак мемлекетп-гiн к¥рып келедi. ТYрлi тарихи себептерден 300 жылга жуык мемлекетпк егемендь гiмiзден айырылып, тек 30 жыл бурын гана егемендiгiмiзге ие болып, саяси-кукыктык тургыдан тэуелсiз ел болдык. Ендiгi максат осы мемлекетпк тэуелсiздiriмiздi туракты етiп, мэцгшкке калдыру Yшiн кептеген iшкi-сырткы мэселелердi уакыт оздыр-май шешкенiмiз жен. Осы мэселелердщ ец мацыздыларыныц бiрi Конституциямызды негiзге ала отырып, ежелгi казак жершде адам кукыктары мен бостандыктарын, емiрi мен денсаулыгын басты байлык еткен демо-кратиялык когам куру болып табылады.
^азакстанда 2019 жылдыц аягын-да «¥лттык когамдык сешм» кецесшщ екiншi отырысында Мемлекет басшысы Касым-Жомарт Токаев «Жала жабу» ба-бын кылмыстык кодекстен алып тастау-ды усынган болатын: «^огамда бурыннан талкыланып келе жаткан жэне кызу пшр-таластар тугызган тагы да бiр мацызды мэселе жала жабу туралы Кылмыстык Ко-декстегi 130 бап. Бул сурактыц барлык нускалары мен ерекшелiктерiн талдаудыц нэтижесi бойынша Кылмыстык кодекстегi 130 бапты криминалсыздандыру туралы жэне оны Экiмшiлiк кодекске ауыстыру туралы шешiм кабылдадым» [1]. Соган сэйкес 5 шшде 2014 жылгы Казакстан Республикасыныц Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы
Кодека №°235-У КРЗ 73-3-бап, ягни, «Жала жабу» бабымен толыктырылды. Ягни, осы Кодекс бойынша «жала жабу - баска адам-ныц абыройы мен кадiр-касиетiне нуксан келтiретiн немесе оныц беделiн тYсiретiн керiнеу жалган мэлiметтер тарату» болып табылады. Аталган езгерiстер мен толыкты-рулар 10 шiлде 2020 жылдан бастап зацды кYшiне ендi1.
Жалпы бул кызу талкыланып келген мэселеш Казакстан Республикасыныц Туцгыш Президентi Н.Э. Назарбаев 2011 жылы 31 наурызда «^е Washington Post» газетiне жариялаган макаласында келтiрген болатын «Кукыктар мен бостандыктарды сактау мэдениетiндегi езгерютердщ жыл-дамдауы себебiнен есiп келе жаткан аза-маттык когамныц даусын бiз естимiз. Бiз, мысалга, ез ой-пшрш бiлдiру еркiндiгiне колайлы жагдай жасау жэне жагдайды Yздiк халыкаралык тэжiрибелерге сэйкестендiру Yшiн жала жабуды кылмыстык емес, азамат-тык жауапкершiлiк факпс етемiз» [2].
Жала жабуды кылмыстык кукык бузушылыктар катарынан алып тастаган елдер катарында Украина2, Тэж1кстан3, Кыргызстан4 т.б. бар. Бiрак та, Тэжшстанда тек Республика Президентi мен ¥лт Кешбас-шысыныц ар-намысы мен кадiр касиетi гана кылмыстык жауапкершшкпен коргалган.
Карастырылып отырган мэселенщ непзп аныктамалары Казакстан Республикасыныц зацнамаларында бершген, ягни, «Ар-намыс дегенiмiз - азаматтыц рухани жэне элеу-меттiк сапасыныц биiктiгi, когам багасы». «Абырой дегенiмiз - ез рухани байлыгын, рухани санасын, когамдагы мацыздылыгын, орнын адамныц езiнiц iштей багалауы». «Жумыскерлш атак (казiргi кезде iскерлiк бедел деп айтылып жYр) деген - адамныц юкерлш (ендiрiстiк мамандылык) бедел-дерше когам пiкiрi бойынша дурыс берш-__ген бага». 5
1 Цазацстан Республикасыныц Экгмшглгк цщыц бузушылъщ туралы Кодексг 2014 жылгы 5 штде № 235-У КРЗ, http:// adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235/k14235_.htm (жугтген кун 15.02.2021 ж.)
2 Украина Кылмыстык, Кодексг 5 сэугр 2001 жыл, № 2341-Шhttps://online.zakon.kz/document/?docid=30418109#sub_ id=1460000 (жугтген кун 17.03.2021 ж.)
3 Тэжгкстан Республикасыныц Кылмыстык; Кодека 21 мамыр 1998 жыл № 574 https://online.zakon.kz/document/?doc_ id=30397325#sub_id=1300000 (жугтген кун 17.03.2021 ж.)
4 КыргызРеспубликсыныцКылмыстыкКодексг 2 ацпан 2017жыл№19 https://online.zakon.kz/document/?docid=34350840 (жуггнген кун 17.03.2021 ж.)
5 К°зщстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 1992 жылгы 18 желтоцсандагы «Сот тэжiрибесiнде азаматтардыц жэне зацды тулгалардыц ар-намысы мен абыройын жэне iскерлiк беделдттн цоргау жвнiндегi зацдыглыцты цолдану туралы» нормативтж №6 цаулысы, http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P92000006S_ (жугтген кун 17.03.2021 ж.)
Н
X
ы А
о х о Д А
сг
В
СП А
>
го О го О
X
е о
"О
2 А
С
"О
к> о к>
гм о гм
IX
< IX
О в х
о
со О
СП <
< СП
ь .0
ш £
ч О X
0 <
т
1
х
ь
Негiзгi белiмi. Ресей Федерациясында «Жаба жабу» кукык бузушылыгына Кылмыстык кодекспен де (128.1. бабы «Жала жабу»6, Эюмшшк кукык бузушылык туралы Кодекспен де (5.61.1. бабы «Жала жабу»)-7жауапкершiлiк карастырылган. Сондыктан, «Жала жабу» бабын кукык бузушылыктар катарынан мYлдем алып тастап, жауап-кершiлiк колданылмау туралы, «осы бап аркылы Казакстандагы сез бостандыгына кысым жасалуда» деп шу шыгарушы кейбiр букаралык акпарат к¥ралдары екшдершщ пiкiрлерi бекер. Казакстанныц езшщ ши-рек гасырлык егемендi мемлекеттiлiгiнде Жала жабуды кылмыстык жауапкершшк-тен эюмшшк жауапкершiлiкке ауыстыру-дыц езi сез бостандыгына деген алгашкы кадамдардыц жасалганын бiлдiредi. Егер де Жала жабуды мYлдем криминалсыздандыра-тын болса, адам мен азаматтыц ар-намысы пен кадiр-касиетiн, абыройы мен беделiн кукыктык тургыдан коргау калай жYзеге асырылады? Ар-намыс пен кадiр-касиеттi тек Азаматтык Кодекспен коргау аркылы калатын болса, халык арасында бiр бiрiне жала жауып, акшасы кеп азаматтар айыппул телеп жауапкершшктен кутылып кете бе-ретш болса, бул мэселеде бейберекетсiздiк орын алуы мYмкiн. Ал мемлекеттщ мшдетп кукыктык мемлекет куру екендiгi Консти-туцияда керсетiлген. Барлык катынастар кукыкпен реттелуi тиiс .
Жалпы, «Жала жабуды» кукык бузушылыктар катарынан арылту кебiнесе букаралык акпарат куралдарыныц журна-листерiне кажет сиякты. Соттасып жаткан-дардыц 70-80 пайызы осы БАК екшдерь Эйткенi, тэжiрибесi аз, жас журналистердщ де артык кететш жерлерi бар, сот шешiм шыгармай жатып, дэлелденбей жатып, алгашкы болып хабар тарату Yшiн, рейтинг жинау Yшiн шындыкка жанаспайтын акпа-раттарды таратып жатады.
Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы Ресей Федерациясыныц Кодексiнде 5.62. бап «Дискриминация» Yшiн экiмшiлiк жау-апкершiлiк туындайды. Бул да бiр адамныц абыройы, ар-намысы мен кадiр-касиетiне нуксан келтiретiн кукык бузушылыктан коргайтын бап деп есептеймiн. Эйткенi тулганы белектеу, кемсiту, алалау оныц кадiр касиетiне залал келтiруi мYмкiн.
Эюмшшк кукык бузушылык туралы iстер бойынша iс жYргiзу кезiнде iске ка-
6 «Уголовный кодекс Российской Федерации» от 13.06.1996 N 63-Ф3, http://www.consultant.ru/document/cons_doc_ ЫШ_10699/ (жу.гтген кун 15.02.2021 ж.)
7 Кодекс Российской Федерации об административных правонарушениях» от 30.12.2001 N195-ФЗ, http://www.consultant. ru/document/consdoc_LAW 34661/ (жYгiнген кун 15.02.2021 ж.)
Ар-намыс дегенiмiз азаматка оныц мо-ральдш, рухани жэне жэне езге де каси-еттершщ непзшде когам тарапынан бага беру, мойындау, тану болып табылады. Ал, кадiр-касиет дегенiмiз адамныц ез кун-дылыгын, ез касиеттерi мен кабшеттерш сезiнуi, ягни тулганыц езiн-езi багалауы, езiнiц когамдагы алатын орнын тYсiнуi. Алайда, егер де ар намыс пен кадiр-касиет тек азаматка катысты гана колданылатын болса, iскерлiк бедел термиш азаматка да, зацды тулгага катысты колданылады. 1скер-лiк бедел дегенiмiз тулганыц кандай да бiр кэсiпке катысты кабiлетi, кэсiби юкерлЫ туралы ой-пiкiрлер.
Жала жабу Эюмшшк кукык бузушылык туралы Кодекске жацадан енген бап болган-дыктан ар-намыска, кадiр касиетке жэне юкерлш беделге экiмшiлiк коргауды кешен-д^ жан-жакты жэне гылыми тургыдан толык кайта карастыру кажет. Мысалыга, осы бап бойынша эюмшшк кукык бузушылыктыц курамы кандай болады? Ар-намыс пен кадiр касиеттi экiмшiлiк, азаматтык жэне кылмыстык тургыдан коргаудыц кандай ерекшелiктерi болуы мYмкiн? Кукыктыц керсетiлген салаларында карастырылатын мэселе бiр тYсiнiк пе элде эр тYрлi тYсiнiк болуы мYмкiн бе? Сондай-ак, кадiр касиет пен ар-намыска нуксан келтiрiлген жагдай-да мемлекеттiк органдарга шагымданбай дауды шешудiц кандай тетiктерi бар, оларды жетiлдiру жолдары кандай?
Экiмшiлiк кукык бузушылыктагы жала жабудыц курамын (обьект, субьект) накты аныктап алу кажет. Казакстан Республика-сыныц зацнамаларында зацды тулганыц, мемлекеттщ немесе улттыц ар-намысы, кадiр-касиетi туралы тYсiнiк жок. Зацды тулганыц ар-намысы мен кадiр касиет калай коргалады, ол тек юкерлш беделмен гана реттеле ма? Жэне де ец басты мэселе-лердiц бiрi осы ар-намыс пен кадiр касиетке нуксан келтiретiн эрекеттердi жасауга итер-мелейтiн себептер ретшде ненi айтуга бола-ды? Олардыц алдын алу Yшiн кандай шара-лар колдану керек? Жала жабу факпа орын алганнан кейiн тулгада кандай салдарлар орын алу мYмкiн? ж.т.б. кептеген сурактар бар. Бул сурактардыц барлыгына бiр гана макала келемшде талдау жасау мYмкiн емес, сондыктан ары карай да кешендi гылыми са-раптамалык жумыстар жYргiзiлуi керек.
тысушы адамныц ар-намысын корлайтын немесе кадiр-касиетiн кематетш шешiмдер мен iс-эрекеттерге тыйым салынады, жеке емiрi туралы мэлiметтердi, сол сиякты адам купия сактау кажет деп санайтын жеке жэне юкерлш сипаттагы мэлiметтердi жинауга, пайдалануга жэне таратуга жол бершмейтш-дiгi КР Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы жогарыда аталган Кодекстiц 15 бабында келтiрiлген.
Казакстанныц соттык тэжiрибесiнде су-дьялар iстi карау барысында жауапкердщ немесе кYдiктiнiц жариялаган акпаратыныц рас не етсрш екенiн аныктауга кеп кещл белiнiп жатады, иэ бул мацызды. Бiрак та, бiздiц казакстандык зацнама бойынша егер таратылган акпарат рас болса айыпталушы жауапка тартылмайды. Бiрак та, КР Консти-туциясыныц 18-бабыныц 1 тармагында «Эр-юмнщ жеке емiрiне кол сугылмауына, езшщ жэне отбасыныц купиясы болуына, ар-на-мысы мен абыройлы атыныц коргалуы-на кукыгы бар» делiнген. Сонымен катар, 2 тармагында «Эркiм езшщ жеке салымда-ры мен жинаган каражатыныц, жазыскан хаттарыныц, телефон аркылы сейлескен сез-дерiнiц, почта, телеграф аркылы жэне баска жолдармен алыскан хабарларыныц купи-ялылыгы сакталуына кукыгы бар»8. Егер де жарияланган акпараттар жалган болса гана акпаратты жариялаушы жауапкершiлiкке тартылуы мYмкiн. Бiрак та, мундай iстерде бiр тулганыц екiншi бiреуге жала жабу ни-етiнiц болганын дэлелдеу жэне аныктау эл-декайда мацызды жэне судьялар мен кукык коргау органдары осыган кебiрек мэн беруi керек.
Жала жабу мен диффамацияныц, ягни, адамныц абыройын тегетш, бiрак шынайы акпарат тарату ара-жшн ажырату керек. Бiздiц зацнамаларга диффамация тYсiнiгiн енгiзiп, адамныц жеке шынайы акпаратта-рын жариялаудан коргайтын арнайы бап кажет. Эйткенi эр адамныц шынайы болса да кепшшкке жариялагысы келмейтiн, езiнде купия устагысы келетiн жеке акпарат, мэлiметтерi болуы мYмкiн, ал оны екiншi тулга кепшiлiкке жариялап жiберсе адам ез кукыгын калай коргауга болады? Егер жарияланган акпаратар мен мэлiметтер шынайы болса онда адам ез кукыгын коргай алмай-ды деген сез, сот шешiмi акпартты жариялап ж1берген тулга мYДдесiне карай шешiледi
немесе жэбiрленушiнiц арызы мYлдем ка-растырылмауына алып келуi мYмкiн. Оны 1992 жылгы 18 желтоксан №6 «Сот тэжри-бесшде азаматтардыц жэне зацды тулгалар-дыц ар-намысы мен абыройын жэне юкерл1к беделдшгш коргау женшдеп зацдылыкты колдану туралы» Казакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц нормативтш каулысы-ныц 11 тармагынан керуге болады «Егерде талапкерге кiр келтiрдi деген мэлiмдеменi сот шындыкка жаткызса, сондай-ак егерде таратылган мэлiмдеме оган кiр келтiрмейтiн болса, ондай терюке шыгару туралы талап-ты канагаттандыруга болмайды»9.
Мунда тагы да бiр мэселе туындайтын сиякты - адамныц акпарат тарату, сез бостан-дыгы, мемлекеттiк органдарга жYгiну сиякты конституциялык кукыгын баска адамга эдейi, касакана зиян келтiру, оны сынга алу, оган жала жабу эрекетшен ажырату, ерекше-леу керек. Накты айтканда ниетiн дэлелдеу керек.
Жеке тулгалардыц ар-намысы мен кадiр-касиетiне нуксан келтiретiн кукык бузушылыктар кебiнесе кызмет бабында жэне сайлау науканы кезшде кызганыш, кере алмау, аяктан шалу аркылы жш кезде-седi.
КР Азаматтык Кодексiнiц 115-бабыныц 3 тармагында Азаматтык кукык объек-тшершщ турлер1 ретiнде «Ип атак» угымы енпзшген. Бiрак та, сол игi атак тек азаматтык кукыкпен гана коргалатын сиякты. Жалпы «игi атак» деген термин ар-намыс, кадiр касиет жэне iскерлiк беделден ерек-шелш бар угым. «Игi атак» пен «юкерлш бе-дел» угымдары бiр-бiрiне уксас болганымен субъектiсi жагынан айырмашылыктары бар. Iскерлiк бедел тек зацды тулгада гана болса, игi атак жеке жэне зацды тулгада катарынан болады. Сондыктан, «игi атакты» коргайтын арнайы Эюмшшк кукык бузушылык Кодексше бап кажет. «Игi атак» жогарыда КР Конституциясыныц 18 бабыныц 1 тар-магында «абыройлы ат» деген терминнщ баламасы болып табылады.
«Абыройлы ат немесе еам, ар-намыс пен кадiр-касиет сиякты езшде объективтi жэне субъективтi жактарды бiрiктiредi. Бул жагдайда абыройлы аттыц субъективт жагыныц белiнуi оны коргау кукыгын жYзе-ге асыру Yшiн ете мацызды мэнге ие. Эйт-кеш диффамация туралы дауларды шешкен
8 Казацстан Республикасыныц Конституциям 30 тамыз 1995 жыл, http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_ (жYгiнген кун 15.02.2021 ж.)
9 1992 жылгы 18 желтоцсан №6 «Сот тэжiрибесiнде азаматтардыц жэне зацды тулгалардыц ар-намысы мен абыройын жэне ккерлж беделдтгт цоргау женiндегi зацдылыцты цолдану туралы» Казацстан Республикасы Жогаргы Сотыныц нормативтж цаулысы, http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P92000006S_ (жYгiнген кун 15.02.2021 ж.)
Н
X
Т
ы А
о х
о о
А
сг
В
СП А
>
го О го О
X
е о
"О А
С
"О
к> о к>
IN О IN
CL
< z
CL
О
e
X
о
m О
tn <
< tn
ь
-Q
LU £
о
X
о <
en
X
ь
кезде, соттар абыройлы еамшщ кез-келген адамга тиесiлi болуынан гана емес, сонымен 6ipre оныц eMÏp жолыныц накты жагдайла-рына CYЙене отырып, талапкердщ «абыройлы» атын да багалауы керек» [3].
Соцгы жылдары бiздщ елде кылмыстык дауларды шешудщ баламалы эдiстерiне кeбiрек кещл бeлiнуде - бул медиаторлар. Менщ ойымша, егер бул институттар то-лык куатында жумыс iстейтiн болса, бiздiц eмiрiмiздщ кептеген салаларында шие-ленiстер мен даулар азайып, елдеп элеу-меттiк-психологиялык ахуалды жаксартуда оц eзгерiстер орын алар едi. Жалпы бiздiц ата-бабаларымыздыц колданган кукыктык эдютер мен тэсiлдерiн кайта жацгырту туралы Н.Назарбаевтыц «Рухани жацгыру» багдарламасы Казакстанныц 30 жылдык тэуелсiздiгiндегi мацызды кадамдардыц бiрi болып табылады.
КYн сайын естш жаткан эр тYрлi дауларды адрш, азаматтар арасындагы тусшюпе-ушiлiктердi бейбiт жолмен шешуге шакы-ргым келедi. Менiц ойымша, бiреу сiздi ренж1ткен болса, сiз бiрден сотка жYгiнбе-уiцiз керек. Барлык дауларда шешiм таба бiлу, кeп жагдайды акыл-ой тургысынан багалау, тараптар Yшiн сот iсiне катысудан гeрi элдекайда жецiл жэне тиiмдi болаты-нына сенiмдiмiн. Казак халкы кашанда са-бырлылык, тeзiмдiлiк жэне шыдамдылык таныткан емес пе.
Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексiнде «Ар-намысты, кадiр-касиеттi iскерлiк беделдi коргау» туралы бап бар10. Онда, азамат немесе уйым eз беделiне нук-сан келтiредi деп тапкан акпаратты терiске шыгару, моральдык жэне eзге шыгындар-ды eндiру талабы бекiтiлген. Ягни, бул Ка-закстанда eз абыройы мен кадiр-касиетiне нуксан келген жагдайда тулга екi Кодекспен eз кукыгын коргай алады деген сeз.
«Iскерлiк бедел элеуметпк кубылыс ретiнде оц немесе терю болуы мYмкiн. Сонымен бiрге, iскерлiк бедел кукыктык са-нат ретiнде eзiндiк ерекшелiктерi бар жэне бiздiц ойымызша, элеуметтiк кубылыс ретш-дегi iскерлiк бедел тYсiнiгiмен толык сэйкес келе алмайды. Жок iскерлiк беделдi коргауга болмайды, мысалы, егер тулга кандай да бiр кэсiби кызметпен айналысып жYрмесе немесе бурын айналыспаса» [4].
Казакстан Республикасы Кылмыстык Ко-дексЫц 131-бабы Корлау, ягни, баска адамныц абыройы мен кадiр-касиетiн эдепаз тYPде кемсiту кылмыстык жауапкершiлiкке экелш согады11. Мундагы «эдепсiз тYPде кемату» деген угым талдауды кажет етедь
Бурынгы КР Кылмыстык Кодексiнiц 130-бабы («Жала жабу») бойынша тYзету жумыстары, 500 АЕК дейiн айыппул салу, бостандыгын шектеу немесе Yш жылга дешн бас бостандыгынан айыру сиякты ка-тац жазалар карастырылган болатын12. Ал казiргi Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы Кодексте жауапкершiлiк санкциясы бiрша-ма жецiлдетiлген. Бул кылмыстык кукык бузушылыктарды гуманизациялау туралы кагидага сэйкес келедь
Жеке тулганыц ар-намысы мен кадiр каси-етiне карсы эрекеттерге баруга ыкпал ететiн факторлардыц катарына ец алдымен отба-сындагы тэрбиенщ дурыс берiлмеуi, жастар арасында кукыктык сана мен кукыктык мэдениеттi арттыратын iс-шаралардыц аз-дыгы, жумыста эрштестер арасындагы MYД-делер кактыгысыныц орын алуы, отбасын-да урыс-керiстiц ^п болуы, имандылык, eнегелiк жэне моральдык тэрбие берудеп кемшiлiктер, осы багыттарда мемлекеттiк арнайы уйымдастырушылык жумыстардыц элсiздiгi, букаралык акпарат куралдары мен телекоммуникациялар желiлерiндегi зор-лык-зомбылык пен каталдыктыц кец тара-луы ж.т.б. жатады.
Аталган кукык бузушылыкты жасай-тын субьектiнiц бейнелiк сипаты ретiнде кукыктык санасы мен мэдениет тeмен, ата-ана камкорлыгынсыз eскен, отбасылык тэрбие алмаган, тек жеке басыныц камын ойлайтын, эмоционалды тураксыз, кызга-ныш пен кeре алмаушылык касиет бар, ар-уяты мен адамгершiлiгi жок, шыдамсыз, тeзiмсiз, eз мYДдесiн канагаттандыруда басканыц кадiр-касиетiне карамайтын тулга деп санауга болады.
Жеке тулганыц ар-намысы мен кадiр-ка-сиетiне карсы кукык бузушылыктыц тиiмдi алдын - алу Yшiн келесi багыттарда жумы-стар жасалуы кажет: адамга карсы кез-кел-ген зорлык-зомбылык пен кысым ^рсете-уге, дeрекiлiк жасамауга байланысты, баска тулганыц абыройы мен ар-уятын, кадiр-ка-сиетi мен намысын курметтеу рухында
10 КазащстанРеспубликасыныц Азаматтыц кодека 1994 жылгы 27 желтоцсан №268-XIII Зацы 143^i бап, https:// adilet.zan.kz/kaz/docs/K940001000_ (жугтген кун 15.02.2021 ж.)
11 Казащстан Республикасыныц Кылмыстыщ кодека 2014 жылгы 3 шiлдедегi № 226-VКРЗ, http://adilet.zan.kz/kaz/docs/ K1400000226 (жугтген кун 15.02.2021 ж.)
12 Казащстан Республикасыныц Кылмыстыщ Кодека 1997 жылгы 16 шiлдедегi №167 Зацы(кYшi жойылган), https:// adilet.zan.kz/kaz/docs/K970000167_ (жYгiнген кYн 15.02.2021 ж.)
отбасы мен оку орындарында кукыктык тэрбиелердi Ke6ipeK беру, барлык жумыс орындарында кызметпк ар-намыс кодек-CTepiH кабылдап, мYДделер кактыгысыныц орын алмауы максатында оларды тYсiндiру бойынша iс-шаралар жYргiзу, барлык бука-ралык акпарат куралдарында адамгершiлiк, имандылык, моральдык, eнегелiк эдеп нор-маларын тYсiндiру, керсету, жарнамалау.
Сондай-ак, жеке тулганыц ар-намысы мен кадiр касиетше карсы кукык бузушылыктардыц алдын-алуда келесi усыныстар тшмдш-гiн кeрсетуi мYмкiн:
Мемлекеттщ тiкелей отбасы институтына деген максатты арнайы кукыктык бiлiмдердi белсендiру бойынша жумыстарды жYргiзуi.
Ата-баба дэстYрiнен калган жастарды адамгершiлiкке, имандылыкка, eнегелiкке тэрбиелейтiн аксакалдар кецесшщ жумы-сын белсендiру, оларды букаралык акпарат куралдарында жариялау.
Егер мемлекеттщ осы саладагы сая-си-кукыктык жумысы туракты жYретiн болса алдагы болашакта адамныц ар-на-мысы мен кадiр касиетше карсы кукык бузушылыктардыц саны темендер едi деген Yмiт бар.
Халык арасында ар-намыс пен кадiр-ка-сиетп сотка бармай-ак, келiсiм аркылы шешу жYЙесiн кецiрек насихаттау кажет. Ол Yшiн дауды шешудiц накты эдiстерi мен тэсiлдерiн, куралдары мен жолдарын тусш-дiруден туратын нускаулыктар мен усы-ныстар эзiрлеу кажет. Онда ар-намыс пен кадiр касиетке карсы кукык бузушылыгы-ныц калай курбаны болмау, аталган кукык бузушылык кандай жагдайда туындайды, одан калай сактануга болады т.б. кецестер-ден туруы тиiс. Ол нускаулыкты элеуметтiк желшерде, букаралык акпарат куралдарында, Yгiт-насихат жумыстарында таратуга болады, сонымен катар, эр мекемелерде Ар-намыс Кодекстерiн кабылдап, оган да осы нускаулыктарды енпзу кажет.
Сонымен катар, айыпталушыга сот Yкiмiмен салынып жаткан миллиондаган айппулдарды да жариялап отырса, ар-на-мыс пен кадiр касиетке карсы кукык бузушылыктардыц саны азаяр ед^ азаматтар ойына келген, жалган, шындыкка жанаспай-тын сeздердi жариялаудан тиылар едь
Ресей Федерациясында «1шю iстер ор-гандары кызметкерлерiнiц ар-намысы мен кадiр-касиетiн, iскерлiк беделiн коргау бойынша эдютемелш нускаулык» бар13. Эйткенi, когамда заманауи технологиялардыц дамуы мен элеуметлк желiлердiц кец таралып енуi-не байланысты жэне халык арасында бло-герлер мен азаматтык саяси белсендшердщ пайда болуына байланысты тулгалардыц, эсiресе мемлекетпк кызметшiлердiц, билiк eкiлдерiнiц ар-намысы мен кадiр касиетiн коргау мэселесi eзектi болуда. Кукык коргау органдары, мемлекетпк билiк органдары-ныц кызметшiлерi ^пшшк халыкпен жу-мыс iстейтiн, жария орган болгандыктан, сонымен катар, кейбiр жагдайда eз кыз-метiнде «жазалаушылык» кызмет аткаратын болгандыктан халык тарапынан кeп сынга ушырап жатады. Эйткеш кeпшiлiк халыкка ешкашанда жагу мYмкiн емес, мiндеттi тур-де сынаушылар, кемсiтушiлер, ар-намыска тиетiн сeздер мен фото бейнелер жариялай-тын тулгалар табылып жатады. Мысалыга, eз кызметш аткару Yшiн келген полиция кы-зметкерi, сот орындаушылары азаматтарды эюмшшк жауапкершiлiкке тартып, кYш кол-данып жататын жагдайлар болады. Оларга карсылык кeрсетiп, ренiштерiн бiлдiрiп басшылыкка, баска мемлекетпк органдарга арызданып, элеуметтiк желшерге эдепсiз Е сeздермен суретiн жариялап, букаралык j акпарат куралдарына шындыкка жанаспай- К тын макалалар жариялап, халык арасында s жалган акпараттар таратып жатады. Кейде jjj бул эрекеттер кiнэсiз болса да кызметкер- У лердiц жумыстан шыгып калуына, халык ал- А дында уятка калуына, зацмен кудалануына, А тэрпппк жазага тартылуына экелiп согып о жатады. Бiзде Казакстан Республикасында g кукык коргау органдары кызметшшершщ Е ар-намыс жэне кадiр-касиетi Казакстан Ь Республикасы Президентiнiц 2015 жылгы В 29 желтоксандагы №153 Жарлыгымен И бектлген «Казакстан Республикасы мем- р лекеттiк кызметшiлерiнiц эдеп кодексiмен» В (Мемлекетпк кызметшшердщ кызметтiк О эдеп кагидалары)14 реттеледi. . 2014 жылы и «Нур Отан» партиясыныц усынган 2015- ф 2025 жылдарга арналган Сыбайлас жемкор- р лыкка карсы ю-кимыл бойынша багдарла- Ц маныц жобасында кукык коргау органдары и кызметшiлерiне арналган жеке Ар-намыс к кодексiн кабылдау усынылган болатын. №
NJ
6
)
2
Корытынды бeлiмi. Ар-намыс мен кадiр касиетке, iскерлiк беделге нуксан келген тулганыц сотка арыздану мен оныц юшщ каралуы сурактары туралы даулы мэселелер бар болгандыктан, оны ар карай белек гылы-ми жэне теориялык-тэжiрибелiк тургыдан карастыру кажет деп есептеймiн.
КР Эюмшшк кукык бузушылык сала-сында ар-намыс пен кадiр-касиеттi коргауга катысты дауларды шешуде медиациялык тэсiлдi колдану усынылады.
Сонымен катар, макалада кeрсетiлген жала жабу кукык бузушылыгыныц алдын-а-лу Yшiн усынылган эдiс-тэсiлдердi, ягни, отбасында, оку орындарында жеке адамныц абыройы мен кадiр-касиетiшц кундылыгы туралы ю-шаралар кешенiн уйымдастыру керек.
Букаралык акпарат куралдарыныц жауап-кершiлiгiн арттыру, ол Yшiн дэлелденбеген, накты аныкталмаган акпараттарды жарияла-уга шектеу кою.
Жеке тулгалардыц шынайы, бiрак та, eзiндiк жеке купияларын жариялап жiбе-рудi кукыктык тургыдан коргаудыц зацдык тетiктерiн жетiлдiру кажет.
Ар-намыс пен кадiр касиетке карсы кукык бузушылыктарыныц калай курбаны болмау,
аталган кукык бузушылык кандай жагдайда туындайды, олардан калай сактануга бола-ды, оларды шешудщ жолдары кандай т.б. кецестерден туратын элеуметпк-кукыктык нускаулыктар эзiрленуi керек.
0зiмiздщ саяси мемлекетпк билiгiмiз ез колымызга тшп, дамыган отыз ел катары-на юру жолында казак ултыныц басты мак-сат-мiндетi рухани-мэдени кундылыктары-ныц бастауын ашып, оны урпактар бойына ащре отырып, еркениет белесiне кетершп, адам мен азамат Yшiн колайлы жагдай ор-ныктыратын ашык азаматтык когам куру.
Мемлекетiмiзде егемендiк алгалы берi елеулi саяси-кукыктык, элеуметпк-экономикалык реформалар жYргiзiлуде. Кукыктык реформалардыц басты макса-ты ел тургындарына кызмет ету, зацдык iс шараларга халыктыц езiн катыстыру, сол аркылы халыктыц кукыктык мэдениеп мен сауаттылыгын арттыру. Елiмiзде iске асатын мемлекеттiк-кукыктык реформалар аясында осы багытты устануымыз керек.
Мемлекетпк тэуелсiздiгiнiц 30 жылдык асуында турган Казакстан Республикасы де-мократиялык талаптарга жэне Конституция кагидаларына сай кызмет ете беретшдшне Yмiт мол.
in О in
ЭДЕБИЕТТЕР
s& 1. Тоцаев К,. «¥лттыц цогамдыц сетм» кецестщ ек1нш1 отырысында свйлеген свз1,
™ 20 желтоцсан 2019; https://www.akorda.kz/kz/speeches/internal_political_affairs/in_speeches_
^ and_addresses/memleket-basshysy-k-tokaevtyn-ulttyk-kogamdyk-senim-kenesinin-ekinshi-
s otyrysynda-soilegen-sozi (жYгiнген ^н 15.02.2021 ж.)
2. Назарбаев Н. Устойчивый прогресс Казахстана на пути к демократии,
g https://inosmi.ru/middle_asia/20110401/167967745.html (жYгiнген ^н 15.02.2021 ж.)
е 3. Черников О.Ю. Защита доброго имени: проблемы терминологии, Юр Клуб: Вирту-
s альный клуб юристов, http://www.yurclub.ru/ (жYгiнген ^н 15.02.2021 ж.)
о 4. Ильясова К.М. Понятие, правовая природа и защита деловой репутации по законода-
о тельству Республики Казахстан: некоторые актуальные вопросы //Вестник Института
ci законодательства и правовой информации РК №1 (59), - 2020. - С. 71-80 (жYгiнген ^н
15.02.2021 ж.)
REFERENCES
< m
ь
-Q
с;
ш
g: 1. To^aevК,. «¥lttyц цosamdyц senim» ke^sin^ ekinshi otyrysynda sejlegen sezi, 20 zhelto^an g 2019; https://www.akorda.kz/kz/speeches/internal_political_affairs/in_speeches_and_addresses/
< memleket-basshysy-k-tokaevtyn-ulttyk-kogamdyk-senim-kenesinin-ekinshi-otyrysynda-soilegen-
< sozi; (жYгiнген kyh 15.02.2021 ж.)
2. Nazarbaev N. Ustojchivyj progress Kazahstana na puti k demokratii, ^ https://inosmi.ru/middle_asia/20110401/167967745.html (жYгiнген kyh 15.02.2021 ж.) ^ 3. Chernikov O.Ju. Zashhita dobrogo imeni: problemy terminologii; http://www.yurclub.ru/ ^ (жYгiнген kyh 15.02.2021 ж.)
^ 4. Il'jasova K.M. Ponjatie, pravovaja priroda i zashhita delovoj reputacii po zakonodatel 'st-m vu Respubliki Kazahstan: nekotorye aktual'nye voprosy // Vestnik Instituta zakonodatel 'stva ipravovoj informacii RK №1 (59), - 2020. - С. 71-80 (жYгiнген kyh 15.02.2021 ж.)
