CC BY
1ЭОК: 331.108
¥ЙЫМНЬЩ ПЕРСОНАЛДЫ БАСЦАРУ Ц¥РЫЛЫМЫН ОЦТАЙЛАНДЫРУ
Ацдатпа. Заманауи жагдайларда табысты жумыс гстеу ушгн уйымдар экономикалъщ цызметтгц барлыц салаларында бшм мен дагдылардыц улкен элеуетгне ие болуы керек. Бул мацалада царастырылатын персоналды басцару цурылымын оцтайландыру - персоналды басцарумен байланысты шыгындар мен оныц цызметгнгц тшмдтгг арасындагы ец жацсы тецгер1мд1 цамтамасыз етуге багытталган процесс болып табылады. 1с жуз1нде уйымдагы персоналды басцару цурылымдарыныц квпшглггг оцтайлы турде жузеге асырылмайды: тэж1рибе барысында нарыцты талдау цуралдарыныц жетшмеген турлер1, 1шк1 взара эрекеттестжтердщ царама-цайшы сипатта болуы жэне басцарудыц тшмсгз турде жург1з1лу1 байцалады.
Tyümdi свздер: персонал, жумыс берушг, оцтайландыру, уйымдыц цурылым, уйымды басцару.
Оцтайландыру процес жалпы алганда ец тиiмдi шешiмдi iздеу болып табылады, ол непзшен ец аз шыгынды жумсаумен ец Yлкен нэтижеге кол жетюзуге мYмкiндiк бередь Персоналды оцтайландыру - бул персоналды баскаруга непзделген шыгындар мен оныц кызметшщ тшмдшп арасындагы жаксы тецгерiмдi камтамасыз етуге багытталган процесс. Оцтайландыру эдiстерi эртYрлi сипатта орын алуы MYMKrn - кадрлык кужаттарды баскарудагы заманауи жетютштер HR мамандары Yшiн мYмкiн болатын кептеген нускаларды усына алады.
Жалпы алганда, процесс ретшде персоналды оцтайландыру мыналарга мYмкiндiк бередi:
-Жумыс берушшщ ецбектi колдау шыгындарын азайту. Кеп жагдайда оцтайландыру процедуралары арнайы шыгындарды азайтуга багытталган. Бул максатка эртYрлi жолдармен кол жеткiзуге болады.
-^ызметкерлердщ накты бiлiктiлiгiн арттыру. Оцтайландыру процедурасы кебiнесе кызметкерлердiц бiлiктiлiгiн арттырумен жэне олардыц жумыс тиiмдiлiгiн арттырумен байланысты.
-Тшмаз кызметкерлердi аныктау. Кез келген уйымныц персонал курамы мезгiл-мезгiл жацартылып отыруы керек жэне тиiмсiз кызметкерлермен ецбек шарты токталуы кажет -мундай шаралар персоналды баскаруды оцтайландырудыц бiр белiгi ретiнде жYзеге асырылады.
¥йымдастырушылык курылымды жетiлдiру. Персоналды оцтайландыру персоналды баскару жYЙесiн айтарлыктай жецiлдетедi жэне баскарудыц кептеген аспектiлерiн шешуге мYмкiндiк береди Бул оцтайландырудыц тиiмдi аспектiлерiнiц мысалдары болып табылады. Дегенмен, персоналды баскару курылымын дурыс оцтайландыру кYтiлетiн нэтижелерге кол жетюзуге ыкпал етiп кана коймай, сонымен катар YЙымныц жалпы экономикалык керсеткiштерiне, оныц имиджiне жэне кызметкерлершщ жагдайына тиiмсiз тYPде эсер ете алуы мYмкiн екенiн ескеру кажет.
^ызметкерлер санын оцтайландырудыц заманауи тэсш бiр бiрiмен тыгыз байланысты эртYрлi эдiстердi толыктай орындауды камтиды. Олар белгiлi бiр уйымныц барлык ерекшелiктерiн ескере отырып, жеке эзiрленiп жэне тутастай алганда бiркатар кадамдардан куралган процедура ретiнде келесiдей сипатта болуы мYмкiн:
БЕКЗАТОВА ДИНАРА НУРЗАТОВНА
Магистратураныц 2 курс студентi
Еылыми жетекшiсi: АЛИЕВА ЖАННА ТЫНЫБЕКОВНА
э.г.к., кауымдастырылган профессор Нархоз университетi, Алматы к., ^азакстан
-Жумыс берушi тутастай алганда уйымныц узак мерзiмдi максаттарын жэне оныц алдагы кезецдеп мiндетгерiн аныктауы керек. Осыган байланысты кызметкерлер санын оцтайландыру тэртiбiне катысты койылатын талаптар да eзгерiске ушырап отырады. Мысалы, егер уйымныц казiрri кездегi максаты дагдарыстыц терiс эсерш азайту Yшiн шыгындарды барынша кыскартуды камтыса, сонымен катар болашакта бизнест дамыту жэне кецейту карастырылса, онда бул жагдайда кызметкерлердi кыскарту жаксы нуска болмас едi - оныц орнына олардыц жумыс уакытын кыскартумен байланысты шешiм кабылдауга болады.
-^олданыстагы бизнес-процестердi оцтайландыру. Персоналга назар аудармас бурын, эсiресе оны кыскарту перспективасымен уйым кызметшщ баска аспектiлерiн оцтайландыру жэне барлык процестердi кайта карау керек.
-Жаца уйымдык курылымды эзiрлеу. Персоналды оцтайландырудыц жаксы нускасы уйымдык курылымды езгерту болып табылады. Бeлiмдердi бiрiктiру немесе керiсiнше -оларды кайта куру, лауазымдарды бiрiктiру, жаца мшдеттер кою - муныц бэрi оцтайландырудыц жеке аспектiлерi болып табылады[1].
-^ажетп кызметкерлер санын аныктау. Жаца уйымдык курылымга сэйкес оцтайлы штаттык кесте де эзiрленуi кажет, оныц непзшде жеке лауазымдарды кыскартуга, куруга болады жэне дэл осы штаттык кесте бойынша кадрлар оцтайландырылатын болады.
-Персоналды оцтайландыру эдiстерiн эзiрлеу. Жумыс берушi оцтайландырудыц накты калай жYргiзiлетiнiн алдын ала аныктауы кажет жэне барлык тэуекелдердi барынша азайта отырып, оны iс жYзiнде жYзеге асыру тетiктерiн эзiрлеуi керек.
-Агымдагы процедура. Бул жагдайда жумыс берушще оцтайландыру Yшiн барлык кажеттi акпарат болуы кажет, ал процедураныц eзi тек процедуралык орындауды талап етедi [2, 402 б.].
Оцтайландыру Yшiн персонал жумысы кажет болган кезде устану керек алгоритм: стратегиялык максат пен оныц кемепмен кол жеткiзiлетiн мiндеттердi аныктау; агымдагы бизнес-процестердi талдау; жаца штаттык кестеш эзiрлеу жэне беюту; ецбекке койылатын талаптарды аныктау; кызметкерлердi кыскарту жоспарын эзiрлеу; кызметкерлердi жумыстан босату тэртiбi. Тэуекелдердi барынша азайту максатында оцтайландыру шараларын жYзеге асырмас бурын, ецбек стандарттарын накты ойластырып, уйымныц ецбек элеуетiн калай тиiмдi тYPде пайдалану керектiгiн аныктау кажет. 1с жYзiнде бул шаралар сирек колданылады. Бизнес-процестерде сонымен катар персоналды баскару курылымын оцтайландыруды кажет етпейтiн, бiрак баскару шешiмдерiне тиiмсiз тYPде эсер ететiн кептеген шю факторлар бар. Оларга мыналар жатады:
1Дагазбастылыктыц кeптiгi, кужаттаманы колмен жYргiзу кажеттiлiгi жэне т.б.
2. Бiр тапсырманы бiрнеше кызметкердiц орындауы.
3. Бiр кызметкердiц бiр уакытта екi бастыкка багынуы.
4. Белгш бiр бeлiмшенiц жеке курамыныц кызметше карамастан туындайтын жагымсыз факторлардыц эсерь Мысалы, кeршi бeлiмшенiц кужаттарды тапсыру мерзiмiн кешiктiруi.
5. Уакыт нормасын талдау. ^ызметкерге жумыс кeлемiн аяктау Yшiн кажеттi уакытты аныктау керек. Жумыс уакытын юм жэне калай калданатынын тYсiнiп, эрбiр маманныц тшмдшп туралы корытынды жасауга бодады.
6. ¥йымдагы жумыс кYшiн оцтайландыру Yшiн бeлiмше жумысын жаксарту бойынша кызметкерлердщ усыныстары да тиiмдi болуы мYмкiн.
7. Бiр кызметкерге бiр типт тапсырмалар беру. Бул мамандарды ^нделшт жумыстан босатып, ецбек eнiмдiлiгiн арттырады. Баскаша айтканда, бул монотонды жумыспен айналысатын кызметкерлердiц жумысын оцтайландыру болады [3, б. 87-94].
Кез келген уйымныц персоналыныц жумысын оцтайландыру кезшде кажет схема стандартты болып табылады:
1. Белгш бiр бeлiммен орындалатын жумыстардыц тiзiмiн курастыру. Толыгырак талдау Yшiн эрбiр жеке лауазымныц мiндеттерiн косу нэтижесiнде эрбiр бeлiм кызметкерiнiц функцияларыныц тiзiмi жасалады.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
2. ^узыреттшк пен тшмдшкп багалау. 3p6ip кызметкердщ ешмдшгшщ максатка сэйкестiгiн салыстыру кажет. Осы аркылы белгiлi 6ip жумыс белшшц ез мiндеттерiн орындамайтыны аньщталуы mymkïh. Алайда, тэж1рибе керсеткендей, бершген тапсырмаларды орындамау барлык бeлiм мамандарына тэн жагдай болып табылады. Бул жагдайда кызметкерлердщ жумысын оцтайландыру олардыц жауапкершшпне негурлым жауапты жэне жылдам орындай алатын эрiптестер арасында белуден турады.
4 Корпоративтгк рухтыц ешмдшкке эсерi. Жумыс ортасы бизнес-процестерге эсер ететш сeзсiз. ¥жымдагы кез келген шиелешс бYкiл уйымныц кызметiне терю эсер ете алады.
¥йымды; курылымды оцтайландыру - бул уйым курылымын, оныц нарыкпен езара эрекеттесуiн кабылданган стратегиялар шецберiнде уйымныц максаттарына барынша тиiмдi кол жеткiзуге ыкпал ететш жагдайга келтiру [5, б. 329].
Жалпы, уйымда курылымдык eзгерiстердiц кажеттшп нарыктык конъюнктурада елеулi eзгерiстер болган кезде, максаттарды кайта аныктау жэне стратегияларды тYзету кезiнде, уйым дамудыц белгiлi бiр сатыларына жеткенде, бар курылым одан эрi eсудi тежегенде туындайды.
Бул жагдай менеджерлер арасында жеткшкт баскару тэжiрибесiнiц объективтi болмауымен, нарыкпен езара эрекеттесу эдiстерiнiц практикалык тшмдшп туралы бiлiмнiц жеткiлiксiз болуымен жэне экономикалык жагдайдыц тез eзгеруiмен тYсiндiрiледi. Оцтайлы емес курылым кeбiнесе пайда экелуге жэне уйымныц узак мерзiмдi кызметсг камтамасыз етуге кабiлеттi болмайды.
Шындыгында, оцтайландыру уйымныц нарыкты талдау эдютерш тYзетедi, жаца тYрлерiн енпзед^ iшкi езара эрекеттесулердегi кайшылыктар мен кайталануларды жояды, курылымныц жетiлмегендiгiнен туындайтын проблемаларды шешедi. Баскарудыц жетiлмегендiгiнен туындайтын проблемаларды тYзетуге болатын дэрежеде уйымдык курылымды оцтайландыру аркылы шешуге болады.
Жагдайга байланысты уйымдык курылымды оцтайландырудыц эсер^ мысалы, келесщей болуы мYмкiн:
- тиiмсiз шыгындарды азайту;
- персоналды кайта топтастыруарылу;
- туракты кызметкерлермен езара эрекеттесу эдiстерiн жетiлдiру;
- жаца кызметкерлермен жумыс ютеу тиiмдiлiгiн арттыру [6, б. 167].
¥йымдык курылымды оцтайландырудыц тиiмсiз эсерi жаца жагдайдан бас тартуга байланысты жогары кабiлеттi кызметкерлердiц жумыстан шыгуы болуы мYмкiн. Кейбiр жагдайларда уйымдык курылымды оцтайландыру шшара болуы мYмкiн: уйымныц барлык езара эрекеттесуi эсер етпейд^ тек бiр бeлiгi гана (эдетте сату немесе маркетинг). Кебшесе уйымныц барлык функционалдык багыттары мен жYЙелерi eзгерiстерге ушырайды - содан кешн кайта курылымдау жYзеге асырылады.
¥йымдык курылымды оцтайландыруды эдетте уйым сырткы кецес беру кeмегiмен жYзеге асырады. Муныц келесi негiзгi себептерi бар:
- оцтайландыруды жYзеге асыру Yшiн жагдайды сырттан объективтi багалау кажет;
- нарыкты талдаудыц, акпаратты жинаудыц, баскарудыц эртYрлi эдiстерiнiц практикалык тшмдшп уйымга белгiсiз сипатта болуы мYмкiн, егер бул эдiстер бурын колданылмаган болса. ^ажетп акпаратты практикалык кецесш^е берiледi;
- уйымныц уйымдык курылымын оцтайландыру бойынша жумыс кeлемi ете мацызды. ¥йым менеджерiнiц толык оцтайландыруы кыска мерзiмде жYзеге асыруы мYмкiн емес. ¥йым курылымыныц оцтайлы екендшн жэне оны езгерту кажеттшн аныктау эдетте кYPделi болып табылады.
¥йым кызметiнiц бiр тYрi персоналды баскарудыц жогары сапалы жYЙесiн куру болып табылады. Баска уйым ресурстарынан айырмашылыгы адам ресурстары назар аударуды жэне ерекше жагдайды кажет етедi. Жалдамалы кызметкерлер жумыска орналаскан кезде де, оны орындаган кезде де ездерше усынылатын шарттардан бас тарта алады, ецбек жагдайларын
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
eзгертудi талап ете алады. Нэтижесшде кадрларды тарту Yшiн де, узак уакыт бойы устап туру Yшiн де белгш 6ip тэсiлдер кажет болып табылады [7, б. 93-97].
Бiрнеше тэсшдер бар:
- курылымдык тэсiл - билш иерархиясынан, элеуеттi басшылардан келедi жэне бюрократиялык иерархиялык курылымга непзделген болып табылады;
- функционалдык тэсш - уйымныц кызметiне кажеттi функциялардан туындайды. ¥йымныц уйымдык курылымы функциялар бeлiмшелер арасында бeлiнетiндей етiп курылады. Эрбiр бeлiм eзiнiц функцияларыныц бiреуiн гана орындайды, ал эрбiр кызметп бiр гана бeлiм орындайды - калыпты ецбек бeлiнiсi. Бул тэсш курылымдык бeлiмшелердi калыптастырудыц функционалдык моделi бар желiлiк уйымдык курылымга непзделген болып табылады;
- процесспк тэсiл - уйымныц кызметше кажетп процестерден туындайды. ¥йымдастыру курылымы эрбiр процесс барынша бiр бeлiммен шектелетiн етiп курылады. Бул жагдайда бiр бeлiм бiрнеше функцияларды орындай алады;
- жобалык тэсiл - уйым жYзеге асыруга кажеттi жобалардан туындайды. ¥йымныц курылымы эрбiр жоба бiр бeлiмде жYзеге асырылатындай етiп курылады.. ¥йымныц кызмет бул жагдайда жYзеге асырылатын жобалардыц жиынтыгы ретiнде карастырылады, олардыц эркайсысыныц басы мен соцы бекiтiледi. Эрбiр жобага ецбек, каржы жэне т.б ресурстар бeлiнедi, оларды жоба жетекшiсi баскарады;
- стратегиялык тэсiл - уйым стратегиясынан туындайды. ¥йымдык курылым уйымныц максатына, миссиясына жэне мшдеттерше барынша сэйкес келетiндей етiп курылады. Сонымен катар, кабылданган стратегияга байланысты ол сызыктык, матрицалык, бeлiмдiк жэне желшк тYрлердiц бiрi болып калыптасуы мYмкiн. Стратегиялык тэсiл уйымныц максатына жетудi камтамасыз ету Yшiн уйым стратегиясына негурлым сэйкес келетiн курылымды аныктайды [8].
Осылайша, стратегиялык тэсш уйымдык курылымды калыптастырудыц ец тиiмдi жэне сонымен катар кYPделi тэсш болып табылады.
¥йым мамандары тиiмдi тYPде колдана алатын оцтайландыру сценарийлерг
1) уйымдык-штаттык курылымдагы кателердi тYзету;
2) баскару функцияларын орталыктандыру немесе орталыксыздандыру;
3) жекелеген бизнес-процестердi аутсорсингке беру;
4) бeлiмдердi бiрiктiру немесе кайта уйымдастыру, лауазымдарды бiрiктiру;
5) персонал санын кыскарту;
6) барлык колда бар кукыктык тетiктердi пайдалану:
- жарты ^н жумысы;
- кызметкерлердщ бiлiктiлiгiн арттыру;
- тагылымдамадан eту багдарламалары [3, б. 87-94].
Персонал казiргi замангы уйымныц тиiмдi стратегиясын калыптастырудыц мацызды курамдас бeлiгi болып табылады, ал персоналды баскару уйымды баскарудыц жалпы жYЙесiнiц бeлiгi ретiнде карастырылады. Персоналды баскару секiлдi кeпжакты кYPделi процестщ eзiндiк ерекшелiктерi мен зацдылыктары бар жэне ол элеуметпк саясатты калыптастыруга, кызметкерлер мен жумыс берушшер арасында элеуметтiк серштеспк пен сенiмдi куруга багытталган. ^аз1рп уакытта персоналды баскару eз кызметшщ тшмдшгш арттыруга мYДделi кез келген уйымныц мацызды баскару мэселелершщ бiрi болып табылады. Персоналды баскару жYЙесiнiц кeмегiмен кадрлармен жумыс iстеу эдiстерi жетiлдiрiлiп, шет мемлекеттердiц де, отандык гылымныц да тэжiрибесi енгiзiлуде. Fылыми-техникалык прогрестiц казiргi даму кезецiнде адам факторыныц мацызы зор. Мемлекеттегi казiргi тураксыз элеуметтiк-экономикалык жагдайды ескере отырып, ол кез келген уйымныц бэсекелестермен ^ресудеп негiзгi стратегиялык ресурсы жэне кез келген уйымныц табысты жумыс ютеушщ шешушi шарты болып табылады. Персоналды баскару жYЙесiн жетiлдiру
мэселесшщ eзектiлiгi нарыктык инфракурылымныц дамуымен, орындалатын жумыс сипаты мен жумыс мазмуныныц eзгеpyiмен байланысты [9, с.79].
Yйым казipгi заманда заманауи технологиялармен табысты жэне тиiмдi жумыс iстеyi Yшiн кызметкеpлеpдiц жумысын накты уйымдастыру кажет. Барлык кызметкерлер оpындалFан жумыстыц нэтижесiнде олардан не алFысы келетшш тYсiнyi Yшiн жумыс орнын толык, утымды пайдаланып жэне эр кызметкердщ алдына накты койылFан максаттар мен мiндеттеpдi тYсiнyi керек. Жумыс орны кызметкеpдiц жоFаpы eнiмдi жумысы Yшiн барынша колайлы болуы керек, ал жумыс iшiнде стресске тым кeп ушырамауы Yшiн кызметкеpдiц уакыты мен кYшi жеткiлiктi децгейде болуы кажет. Оцтайландыруды жYзеге асыру кезшде уйым басшылары кызметiнiц максаты мен кут1лет1н нэтижесiнiц аpасындаFы сэйкестiктi талдауы кажет. Шешiм кабылдау кезiнде ^pi эсер болмас Yшiн барлык тэyекелдеpдi аныктау керек. Yйым персоналыныц оцтайлы курылымы кызметкерлерге eздеpiнiц ецбек элеуетш барынша тиiмдi тYPде колданyFа мYмкiндiк беpедi.
1. Кэсiпоpын персоналын баскару: тужырымдама, уйым, жYЙе [Электрондык ресурс] URL: https://sprintinvest.ru/upravlenie-personalom-predpriyatiya-ponyatie-organizaciya-sistema (мру ^ш: 20.12.2024 ж.)
2. Лайкер, Дж. Дао Тойота: Элемдш жетекшi компанияны баскарудыц 14 каFидасы. - М.: Alpina Business Books, 2005 - 402 б.
3. Ильченко, C.B., Андpющенко, Н.Ш. ДаFдаpыс жаFдайында компанияныц персонал курылымын оцтайландыру // Бизнес жэне дизайна шолу. - 2023. -№ 2 (30). - Б. 87-94.
4. Норкина, О.С. Жаца eнiмдеpдi шь^аруды экономикалык баFалаy: магистратурада окитын студенттерге аpналFан «Инженерлш экономика» пэш бойынша эдiстемелiк нускаулар. Бизнестi уйымдастыру (машина жасау) (машина жасау баFыты) жэне жоFаpы технологиялык eндipiстеpдi инновациялык дамыту (жоFаpы технологиялык eндipiстеpдi уйымдастыру жэне баскару дирекциясы). - Екатеринбург: УрФУ, 2013. - 50 б.
5. Лапыгин, Ю.Н. Yйымдастыpy теориясы жэне уйымдык мiнез-кyлык: оку куралы. жэрдемакы. - М.: ИФРÄ-M, 2011. - 329 б.
6. Игнатьева, Ä.B., Максимцов, М.М. Баскару жYЙелеpiн зерттеу: оку куралы. университеттерге аpналFан нускаулык. - М.: УHИ-ТИ-ДАHÄ, 2010. - 167 б.
7. Афлетyнова, Г.Е. Персоналды баскару жYЙесi // Экономиканыц инфракурылымдык секторлары: проблемалары мен даму перспективалары. - 2015 ж. -№ 8. - Б. 93-97
8. Оздщ кэсiпоpыныцыздыц мYмкiн болатын максималды тиiмдiлiгi. БipыцFай ынтымактастык жYЙесi - ECSR [Электрондык ресурс] URL: https://corpsys.ru/Articles/Structure/OrgStrStr.aspx (кол жетюзу кYнi: 20.12.2024).
9. Федисова, Ä.C. Кэсшорында персоналды баскару тшмдшгш арттыру. - Екатеринбург
ЭДЕБИЕТ
2017. - 79 б.
