CC BY
1УДК 334.72
ЦИФРЛАНДЫРУ АЯСЫНДА КЭС1ПОРЫНДЫ БАСЦАРУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
КУЗЕНБАЕВА ЭЛЬМИРА РАШИТОВНА
экономика гылымдарыныц магистрi, «Экономика» кафедрасыныц ага окытушысы, Л.Б.Гончаров атындагы ^азак автомобиль-жол институты
Алматы к., ^азакстан
Тушндеме: ^азгргг кезецде экономикалыц процестерд1 цифрландыру жэне ацпараттыц технологияларды цызметтщ барлыц саласына енг1зу мэселелер1 вте взект1.Зерттеудщ мацсаты - цифрландыру контексттде кэсторынды басцару ерекшелттерт аныцтау жэне кэсторынныц цифрлыц трансформация процест ЖYзеге асыру алгоритмы тужырымдау. Цифрландыру жагдайында кэсторынды басцарудыц нег1зг1 ерекшелттерг царастырылды. Мацалада кэсторынды басцарудыц жаца буыныныц тужырымдамалары аныцталып, осы инновациялыц технологияларды цолданудыц кейбгр артыцшылыцтары сипатталган.
Тушн свздер: цифрландыру, кэсторынды басцару, бизнес процес1, цифрлыц экономика, басцарудагы инновациялар.
Шргспе. Жаhандык акпараттык когамда казiргi кезецде жаца экономикалык к^рылым -цифрлы; жYЙе белсендi тYPде калыптасуда. Экономикалык процестердi цифрландыру жэне акпараттык технологияларды кызметтщ барлык саласына енуi байкалады. Кэсшорындардыц бэсекелеспк артыкшылыктарыныц кeздерiне жэне олардыц ж^мыс iстеуi мен баскаруыныц тиiмдi тужырымдамаларына жаца талаптар туындайды.
Акпараттандыру жэне цифрландыру жагдайында eнеркэсiптiк кэсторынды баскару ерекшелiктерiне катысты мэселелердiц езектшш ерекше мацызга ие. Кэсiпорын кызметш цифрлык экономиканыц жаца кагидаттарына кешу ерекшелiктерiн ескере отырып уйымдастыру, мYмкiн болатын байланысты проблемаларды болжау, сондай-ак келецсiз салдарды азайту жэне кэсшорын кызметiнiц негiзгi нэтижесiн ныгайту бойынша шешiмдер мен усыныстар эзiрлеу кажет. Айтарлыктай бэсекелестiк артыкшылыкты инновациялык технологиялар мен бизнес-процестердi оцтайландыру эдiстерiне непзделген eнеркэсiптiк кэсiпорындарда бар ресурстар мен бизнес-процестердi тиiмдi баскару жYЙесi де бере алады, олар кэсiпорында болып жаткан процестердi Yнемi жетiлдiру жэне оларды оцтайландыру аркылы баскарудыц мацызды кдоалына айналады.
Зерттеудгц мацсаты - цифрландыру контекстшде кэсiпорынды баскару ерекшелштерш аныктау жэне кэсiпорынныц цифрлык трансформация процесш жYзеге асыру алгоритмiн т^жырымдау.
Материалдар мен зерттеу эд1стер1. Алынган акпаратты зерттеу, талдау жэне жYЙелеу барысында танымныц жалпы гылыми эдiстерi колданылды: акпаратты жинау жэне ецдеу, карастырылатын мэселелер бойынша бар дереккeздердi талдау, салыстыру, жалпылау, логикалык эдютер, сонымен катар акпаратты iздеу эдiсi. Зерттеудiц акпараттык негiзiн деректер, аналитикалык есептер, рейтингтiк агенттiктердiц акпараттык-аныктамалык материалдары, халыкаралык компаниялардыц зерттеулерi к¥рады; ^азакстан Республикасыныц нормативтiк к¥кыктык актiлерi; галымдардыц, зерттеушiлер мен мамандардыц ецбектерi мен жарияланымдары, оныц iшiнде халыкаралык жэне гылыми-практикалык конференциялардыц материалдары, гылыми мерзiмдi басылымдар; когамдык доменде орналастырылган Интернет материалдары.
«Цифрлык экономика» багдарламасыныц тужырымдамасы акпараттык технологияларга, электрондык кызметтерге, сондай-ак деректердiц Yлкен кeлемiне жэне оларды беру, ецдеу, сактау, баскару, талдау жэне болжамдык кeрсеткiштердi калыптастырудыц жаца технологияларына непзделген.
Багдарлама шецбершде к;аз1рп жагдайда мемлекет, когам жэне уйымдар алдында турган келесi непзп проблемаларды аныктауга болады [1, 32-43 б.]:
• жаца экономикалык курылымды реттейтiн нормативтш-кукыктык базаныц болмауы немесе оньщ казiргi даму кезещнде болып жаткан технологиялык eзгерiстерге сэйкес келмеуц
• жаца технологиялардыц, экономикалы; катынастардыц объектiлерi мен субъектшершщ пайда болуы, капитал нысанына айналган деректер келемшщ жылдам eсуi;
• кузыретп кадрларды дайындау децгешнщ жеткiлiксiздiгi, адами капиталдыц тапшылыгы;
• деректердщ Yлкен кeлемi акпаратты тасымалдау, ецдеу жэне сактау кезiнде акпараттык кауiпсiздiктi камтамасыз етумен байланысты акпаратты; агындардыц Yлкен санын жэне тэуекелдердi тудырады;
• инфракурылымды модернизациялауды талап ететiн жаца «соцгы» технологиялар мен колданбалы шешiмдердiц пайда болуы.
Акпараттандыру кызметтiц барлык тYрлерiнiц тиiмдiлiгiн арттыру, ецбек жагдайлары мен халыктыц eмiр CYPУ сапасын жаксарту максатында акпараттык жYЙелер мен технологияларды жаппай енгiзуге негiзделген. Акпараттандыру элеуметпк-экономикалык жэне гылыми-техникалык салалардагы эртYрлi типтеп акпараттык процестердi камтиды. «Акпараттандыру» аныктамасы «цифрландырумен» салыстырганда кецiрек санат болып табылады. «Цифрландыру» угымы соцгы жылдары Yлкен кeлемдегi деректермен жумыс ютеуге арналган цифрлык технологиялардыц кецiнен колданылуына, оларды визуализациялау мYмкiндiгiне, жаца техникалык куралдар мен багдарламалык шешiмдердiц пайда болуына жэне таралуына байланысты жш колданыла бастады.
Жаца цифрлык экономикалык тэртiптегi кэсiпорынды баскару сырткы ортадагы eзгерiстерге белсендi тYPде жауап беру^ барлык бизнес-процестердiц ашыктыгы мен курылымын ескеруi, бiлiмдi баскарудыц жэне персоналды ынталандырудыц тиiмдi жYЙесiн колдануы, сонымен катар цифрландыру аясында кэсiпорынныц ерекшелштерш ескеруi керек.
Кэсiпорын кызметiне енпзшген кезде цифрлык технологиялар бiркатар артыцшылыцтарды камтамасыз етед^ олардыц iшiнде eндiрiстiк процестiц сипаттамаларын белсендi eзгерту аркылы eндiрiс икемдiлiгiн арттыру жэне eндiрiлетiн eнiмнiц eмiрлiк циклiнiц кезецдерiнiц акпараттык интеграциясын камтамасыз ету [2, 7-18б.].
Цифрлык трансформация инновацияларды енгiзу жэне бизнес Yлгiлерiн заманауи цифрлык экономика жагдайларына бейiмдеу аркылы кэсiпорынныц бизнес-процестерш сапалы жаксартуды камтамасыз етедi.
Дегенмен, eндiрiстiц колданылатын цифрлык технологияларга тэуелдшгшщ артып келе жатканын атап eткен жeн. Цифрлык технологияларга жогары талаптар кою жэне бiрiктiрiлген цифрлык жYЙелердiц iстен шыгуынан болатын ыктимал залалды ескеру кажет, eйткенi бул кэсшорынныц eндiрiстiк процестерiн баскарудыц дэстYрлi Yлгiсiмен салыстырганда мацыздырак болады.
Энеркэсiптiк eндiрiс жогары технологиялы eндiрiстердiц басым болуымен каркынды дамып келедi. Жаца eндiрiс технологиялары пайда болып, дамып жэне енгiзiлуде.
Цифрлык трансформация стратегиясын жYзеге асыру YДерiсiндегi сала кeшбасшыларыныц катарына банк секторы мен каржылык кызметтер, 1Т саласын жэне багдарламалык камтамасыз етудi эзiрлеу, сондай-ак eнеркэсiптiк eндiрiс кiредi. Цифрландыру ец нашар дамып жаткан салалар - бизнеске кызмет кeрсету секторы (кызмет кeрсету жэне колдау), ойын-сауык индустриясы жэне курылыс.
Сарапшылардыц багалауы бойынша ^азакстан Республикасында цифрлык трансформацияга кедергi келтiретiн факторлардыц iшiнде мыналарды атап eтуге болады: курылган стратегияныц жоктыгы, бiлiктi кадрлардыц тапшылыгы, кэсшорын кызметкерлерi арасында кузыреттер мен бшмдердщ тeмен децгейi, жаца жэне бар технологиялар мен деректердщ интеграцияланбауы, икемдi емес немесе баяу процестер, есюрген технологиялар,
IT жэне бизнес арасында тыгыз байланыстьщ болмауы, дайындыксыздык езгерютер Yшiн, жеткiлiксiз каржыландыру, устанымдык нускаулар, ыктимал тэуекелдер.
Энеркэсштш кэсшорынныц туракты дамуын камтамасыз ету Yшiн баскарудыц инновациялы; теориялары мен эдютемелерш колдану кажет. Кэсiпорында болып жаткан процестер басшылыктан, процесс иелершен жэне бизнес-процестердi жYзеге асыруды камтамасыз ететш кызметкерлерден Yнемi назар аударуды талап етедi. Процестердi жетiлдiру жэне оцтайландыру процесiнде процестiк тэсiлдi жYзеге асыру нэтижесiнде кол жеткiзiлген тшмдшк пен табыс децгейiн сактау кажет.
Кэсшорынныц цифрлык тYрлендiру процесiн жYзеге асыру Yшiн автор келесi алгоритмдi пайдалануды усынады:
1. уйымныц кызметше жэне агымдагы бизнес-процестерге диагностика жYргiзуге кабiлеттi кузыретп сарапшы жумыс тобын куру;
2. кэсiпорын кызметiне езшдш сараптама жYргiзу жэне кэсiпорынныц жэне ендiрiстiк бизнес-процестердiц цифрландыру децгейi, колданылатын цифрлык ендiрiстiц багдарламалык курамдас белiктерi туралы бастапкы деректердiц жиынын калыптастыру;
3. цифрландыру децгейiн (цифрлык жетшу) жэне кэсiпорынныц акпараттык кауiпсiздiк децгешн багалау;
4. кедергiлердi аныктау, цифрлык технологияларды енгiзудiц басым багыттарын аныктау, тэуекелдердi багалау;
5. тацдалган басым багыттагы кэсiпорынды цифрландыру бойынша колданыстагы немесе жаца тужырымдамаларды эзiрлеудi талдау;
6. цифрлык технологияларды енпзу бойынша жол картасын калыптастыру;
7. кэсшорынныц кызметшде цифрлык технологияларды колданудыц жэне енпзудщ экономикалык орындылыгы, тиiмдiлiгi туралы уйым басшысы децгейiнде шешiм кабылдау, iске асырудыц жол картасын бекпу;
8. цифрлык технологияларды енгiзу бойынша жол картасын юке асыру;
9. тузетулер енгiзу максатында iске асыру нэтижелерi мен кэсiпорын кызметiнiц непзп керсетюштерш бакылау жэне талдау;
10. оц динамика болса, масштабтау мэселелерш карастыру.
Жол картасын калыптастыру кезшде материалдык-техникалык элеует децгейiн жэне оны жацгырту кажеттiлiгiн, сондай-ак кэсiпорынныц кадрлык элеуетiнiц децгейi жэне уйым кызметкерлершщ бiлiктiлiгi мен мотивация децгейiн арттыру кажет.
Цифрлык экономиканыц заманауи курылымы кэсiпорынды баскарудыц жаца буын концепцияларыныц дамуымен сипатталады, оныц iшiнде: жасанды интеллект, робототехника, дрондар, 3D-принтерлер, заттар интернетi (Internet of Things, IoT), блокчейн инновациялары жэне оныц мYмкiндiктерiн пайдаланатын технологиялар. кецейтiлген жэне виртуалды шындык. Жаца тужырымдамаларды колдану бизнеске бэсекелеспк артыкшылык бередi. Негiзгi функцияларына байланысты технологияларды 3 топка белуге болады [3]:
• деректердi енпзу (IoT, дрондар);
• деректердi ецдеу (жасанды интеллект, блокчейн);
• шыгыс деректерi (робототехника, 3D-принтерлер, кецейтiлген жэне виртуалды шындык).
Кэсшорынныц цифрлык тYрлендiру процесшщ алгоритмiн жYзеге асыру кезшде тацдалган басым багытка байланысты кэсшорынды баскаруда келесi заманауи тужырымдамаларды колдануды усына аламыз. Мысалы, IoT-технологияларын пайдалану уйымныц бизнес-процестерiн тYрлендiредi жэне ендiрiстi дайындау уакытын жэне ендiрiстiк цикл узактыгын кыскарту аркылы операциялык тшмдшкт айтарлыктай арттырады; пайдалану шыгындарын азайту жэне энергия тиiмдiлiгiн арттыру; жабдыктыц токтап калуыныц саны мен узактыгын кыскарту, оныц жYктеме децгейiн арттыру; шыгарылатын енiмнiц сапасын арттыру.
Блокчейн технологияларын пайдалану кэсшорынньщ немесе ¥йымныц каржылык операциялар жэне материалдык жэне материалдык емес активтермен операциялар саласындагы жумысын жаксартуга, сондай-ак аякталган транзакцияларды (сырткы жэне iшкi) бакылау жэне тсркеу аркылы баскару жYЙесiн езгертуге мYмкiндiк бередi.
DLMS пайдалану кэсiпорынныц кызметш жYЙелейдi, к¥жат айналымын азайтады жэне олардыц ж^мысын накты уакыт режимшде бакылау аркылы бизнес-процестердi оцтайландыруга мYмкiндiк бередi. Кэсiпорынныц оц iскерлiк беделш калыптастыру Yшiн орталыктандырылмаган деректердi сактау жYЙелерi барган сайын колданылуда.
Корытындылар. Осылайша, баскаруда заманауи технологияларды колдану туралы шешiм бYкiл кэсiпорынныц кызметше эсер ететiнiн жэне онымен байланысты тэуекелдердi ескеру кажет екенiн атап етуге болады. ^ажетп нэтижеге кол жетюзу перспективалы технологияларды, олардыц оц жэне терю жактарын м^кият жоспарлау жэне жан-жакты зерделеу аркылы гана мYмкiн болады, сонымен катар цифрландыру жагдайында кэсторынды баскару ерекшелштерт де ескеру кажет. Сандык акпараттык технологияларды колдану аркылы икемдi ¥йымдык к¥рылымдарды к¥ру мYмкiн.
Цифрландыру дэуiрiндегi енеркэсттш кэсiпорынды баскару ¥йым басшысына менеджмент, персоналды баскару, 1Т-технологиялар саласындагы кэаби бiлiмге, дагды мен дагдыга койылатын талаптарды кояды.
Кэсiпорынныц цифрлык тYрлендiру процесiн жYзеге асыру Yшiн автор ¥сынган алгоритм бейiмделгiш жэне цифрлык кэсторынга кешуге мYмкiндiк бередi, б¥л да мэдени езгерiстермен жэне «цифрлык ойлауга» кешумен байланысты. Баскарудыц барлык децгейлершде еркiн езара эрекеттестiк пен езгерютерге дайын болуга негiзделген экономикалык дамудыц казiргi кезецiнiц артыкшылыктарын жYзеге асыруга мYмкiндiк беретiн кэсiпорынныц элеуметпк-мэдени ортасын к¥ру бойынша Yлкен ж¥мыс жYргiзу кажет.
ЭДЕБИЕТ
1. Ковальчук Ю.А., Степнов И.М. Цифровая экономика: трансформация промышленных предприятий // Инновации в менеджменте, 2017, № 11, с. 32-43.
2. Амелин С.В., Щетинина И.В. Организация производства в условиях цифровой экономики // Организатор производства. 2018. Т.26. № 4. с. 7-18.
3. Программа «Цифровой Казахстан» [Электронный ресурс] // digitalkz.kz/
