CC BY
2UO'T 656.1/5: 117
YO'LOVCHI TASHISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNI QO'LLASH
Tuxtabayev Mirzoxid Axmadjanovich NamMQI, PhD, dotsent, E-mail: mirzoxidt [email protected]
Tuxliev G'ayratali Axmadalievich NamMQI, PhD, dotsent, E-mail: gavratalituxnvev@,gmail.com
Аннотация: maqolada shahar jamoat yo'lovchi transporti harakatini tashkil etish, yangi ochilgan ko'chalar uchun harakat tizimini tashkil etish bo'yicha tadqiqot va tahlillar o'tkazilgan. Jamoat transportini harakatini tashkil etishning zamonaviy innovatsion vositalardan foydalanilgan holda yo'lovchilarni tashishning ahamiyati va samarasi o'rganilgan. Namangan shahrining ayrim ko'chalari o'rganilgan tahlili keltirilgan.
Аннотация: В статье проведены исследования и анализ вопросов организации городского общественного пассажирского транспорта, организации системы движения вновь открываемых улиц. Изучена важность и эффективность пассажирских перевозок с использованием современных инновационных средств организации движения общественного транспорта. Представлен анализ некоторых улиц города Намангана.
Abstract: in the article, research and analyzes were conducted on the organization of urban public passenger transport, the organization of the traffic system for newly opened streets. The importance and effectiveness of passenger transportation using modern innovative means of organizing public transport movement has been studied. An analysis of some streets of Namangan city is presented.
Kalit so'zlar: yo'lovchi, innovatsiya, jamoat transporti, tashish, transport, yo'lovchi
tashish.
Ключевые слова: пассажир, инновация, общественный транспорт, перевозка, транспорт, пассажирский транспорт.
Key words: passenger, innovation, public transport, transportation, transport, passenger transport.
Kirish. Yo'lovchi transportining ulushi transportning asosiy qismini tashkil qiladi. Bundan tashqari, u ko'chirish, mikrohududlarning shakllanishi va rivojlanishi jarayonlariga ta'sir qiladi. Yo'lovchi transportining elementlari va ularning tizimli aloqalari ma'lum bir shahar sharoitida yo'lovchilarni tashishni ta'minlaydi va uning xususiyatlari bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ular quyidagilardan iborat: funksional, rayonlashtirish, aholining ommaviy og'irlik markazlarini o'zaro joylashtirish, rejalashtirish va hududiy. Bu xususiyatlar asosan transport yozishmalar sonini, ularning uzunligini, sarflangan vaqtini, yo'lovchi tashish deb ataladigan yo'lovchi transporti ish hajmini belgilaydi [1-4].
Shahar hududida istiqomat qiluvchi aholi sonining keskin suratlarda o'sib borishi shahar ichi yo'lovchi tashish transportiga bo'lgan ehtiyoj yildan-yilga oshin bormoqda. Bu esa o'z navbatida jamoat transportiga bo'lgan talab va uning harakatini tashkil etish masalasini dolzarb vazifalar sifatida ko'tarishga majbur qilmoqda [5-8]. Shahar ichida kunning tig'iz paytlarida tirbandlikning ortishi transport va yo'lovchi oqimining sekinlashishiga sabab bo'lib, transport vositalarini ko'proq to'xtab turishiga va natijada salt ishlash vaqti oshib zaharli gazlarni miqdori oshishiga sabab bo'lmoqda.
Ayniqsa Chorsu-Orzu yo'nalishidagi Yangi Namangan tumani orqali qatnovchi yangi avtobuslarning harakat jadvalini maqbul tashkil etish shaharning tirbandlikka olib keluvchi taksilarning sonini kamaytirishga hamda yo'lovchilarga sifatli xizmat ko'rsatishni talab etadi. Bunda yangi ATTO tizimini joriy qilinishi xizmat sifatini oshiradi va pul aylanmasini muammolarsiz nazorat qilish imkoni yaratiladi.
Xorijiy davlatlardagi jamoat transporti yo'lovchi tashish hajmining 25 foizigacha bo'lgan qismini amalga oshirib, aholiga transport xizmati ko'rsatishda muhim o'rin egallagan. Katta shaharlarda jamoat transporti muhim ahamiyatga ega. Masalan, Chikagoda 100 000 aholiga avtobuslar jamoat transporti yaxshiroq bo'lgan shaharlarga qaraganda uch baravar ko'p. Vashingtonda aholining atigi 15 foizi jamoat transportidan foydalanadi [9,10].
Barcha rivojlangan mamlakatlarda jamoat transportidan keladigan daromad ziyonga qarab ketadi. Shveytsariyada jamoat transportidan keladigan real daromad 72 foizni, Buyuk Britaniyada 68 foizni, Germaniyada 60 foizni, Avstriyada 48 foizni, Fransiyada 43 foizni, Shvetsiyada 40 foizni, AQSHda 97 foizni, Italiyada 30 foizni, Niderlandiyada 22 foizni tashkil qiladi. Bu mamlakatlarda transport sohasi siyosati uning ijtimoiy ahamiyatini hisobga oladi. Past tariflar yoki imtiyozlarni belgilash jamoat transportidan, birinchi navbatda, daromadi past yo'lovchilar uchun qulay bo'lish maqsadi bilan bog'liq. Qariyalar, bolalar va nogironlar uchun imtiyozlar belgilanadi. Bu mamlakatlar budjetlariga tushumlar soliqlarning turli turlari bo'yicha shakllanadi: aylanma solig'i, mol-mulk solig'i, ish haqi solig'i, daromad solig'i, avtotransport vositalariga egalik solig'i va boshqalar. Lekin soliq tushumlarini jamoat transportini rivojlantirishga yo'naltirish shakllari turlicha bo'lib sezilarli darajada farqlanadi [11,12].
Jamoat transportini saqlash va rivojlantirish uchun asosiy mablag'lar, birinchi navbatda, davlat, viloyat va mahalliy hokimiyat organlaridan tushadi. Ularning ushbu jarayondagi ishtiroki darajasi turli omillar bilan belgilanadi: milliy an'analar, shahar zichligi, iqtisodiy imkoniyatlar, federal, mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlarning siyosati va boshqalar. Moliyalashtirish usullarida ham farqlar mavjud.
Kanada va Daniyada jamoat transportining kapital va ekspluatatsion xarajatlari faqat mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan moliyalashtiriladi (alohida hollarda davlat moliyalashtiradi). Munitsipalitet jamoat transportining foydalanish xarajatlarini qisman qoplaydigan subsidiyalar ajratadi [13,14].
Namangan shahrida aholi soni va transport oqimining keskin o'sayotganligi bir qator muammolarni hal etishni taqozo qilmoqda. Tabiiyki, avtotransport vositalari sonining oshishi yo'llarda, ayniqsa, chorrahalarda katta tirbandliklarni vujudga keltirmoqda. Bunday holatlarda yangi ko'prik va yo'l o'tkazgichlarni qurish, yo'l belgi va sfetoforlar fazasini takomillashtirish va boshqa tadbirlar hisobiga avtotransport vositalarining harakatlanishi bilan bog'liq muammolar o'z yechimini topadi [12,13].
Shaharning I.Karimov, A.Navoiy, Uychi ko'chalari va Chorsu, Isfarxon, Sardoba kabi hududlaridan o'tadigan ko'chalar kesishmasidagi chorrahada avtomobillar qatnovining zichligi hamda piyodalarning serqatnovligi sababli katta tirbandlik vujudga kelib, davlat yo'l harakati xavfsizligi xizmati xodimlarining aralashuviga qaramay tirbandlik bilan bog'liq muammolar o'z yechimini topmay qolmoqda. Mazkur muammo yuzasidan o'z vaqtida to'g'ri yechim berilishi hamda tegishli choralar amalga oshirilishi lozim.
Tadqiqotning dolzarbligi
Chorrahalardagi yo'l harakatini tashkil qilinganlik darajasi u yerdagi transport oqimining intensivligi bilan baholanadi. Transport harakati nisbatan kam bo'lgan kesishmalar tartibga solinmaydi. Tartibga solinmagan chorrahalardagi harakat yo'l belgilari va yo'l chiziqlari yordamida boshqariladi. Harakat intensivligi oshganda va aniq bir qiymatga erishganda kesishmadagi harakatni tartibga solish uchun svetofor bilan jihozlanadi.
Yo'lovchilar oqimining kattaligi, ularning yo'nalishlar bo'yicha taqsimlanishi, vaqt bo'yicha tebranishlari, yuklamalarning eng yuqori darajasi marshrut tarmog'ini asoslashda, harakatlanuvchi tarkibni, elektr ta'minoti quyi tizimlarini, shahar ichida harakatni tashkil etish qurilmalarini tanlashda hisobga olinadi.
Shahar atrofi yo'nalishlari shahar ichi yo'nalishlaridagi tashishlardan ba'zi bir o'ziga xos xususiyatlari bilan farq qiladi. Shahar ichi yo'nalishlarida yo'lovchilar oqimi asosan kunning soatlari bo'yicha notekis taqsimlansa, Shahar atrofi yo'nalishlarida bunday notekislik ko'proq
haftaning kunlari bo'yicha kuzatiladi. Shahar atrofiga qatnaydigan yo'nalishlarda dam olish kunlari shaharda ta'lim olayotgan talabalarning shahar atrofida joylashgan uylariga ketishi, shaharning urbanizatsiyasini ortib ketishi oqibatida ko'pchilik shaharliklarni dam olish kunlari shahardan tashqariga qochib yoki dala hovlilarida dam olish istagi natijasida yo'lovchilar tashish hajmi katta bo'ladi.
Mamlakatimizda shahar transportini rivojlantirish uchun ekspluatatsiya va kapital xarajatlarni qoplash muammolarining keskinlashishi transport bozor sharoitida o'nlab yillar davomida faoliyat yuritib kelayotgan rivojlangan mamlakatlar tajribasini chuqur tahlil qilish va hisobga olishni taqozo etadi. Yo'lovchi tashish transportining o'ziga xos xususiyatlari va aholi turmush darajasi va shaharni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga ta'sirining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, uning ishonchli ishlashini ta'minlaydigan samarali jamoat transportini moliyalashtirish tizimini ishlab chiqish zarur. Shu bilan birga, benefitsiarlarga xizmat ko'rsatish sohasidagi yangi qonunlarni hisobga olish kerak.
Tadqiqot natijalari va muhokama
Asosiy masalani hal qilish uchun-shahar jamoat transportini rivojlantirishni moliyalashtirish manbalarini aniqlash-jamoat transporti rivojlangan mamlakatlar: Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya tajribasini hisobga olish zarur. Bu mamlakatlarda jamoat transportining yuqori darajada rivojlanganligi jamiyatning shahar ichida yangi yo'llar qurilishiga, yakka tartibdagi avtomobillar oqimining ko'payishiga salbiy munosabati bilan bog'liq. Bu mamlakatlarda jamoat transportining rivojlanishi davlat tomonidan yerning narxi va undiriladigan soliqlar miqdori bilan bog'liq. Ommaviy transport liniyasini qurish rejalashtirilgan hudud sezilarli darajada qimmatlashmoqda. Buning sababi shundaki, transport liniyasining paydo bo'lishi bilan hududda tadbirkorlik faolligi oshib, hudud birligiga to'g'ri keladigan daromadlar ortib bormoqda, bu shahar g'aznasini to'ldirishning qo'shimcha manbai bo'lib, transport tizimini yanada rivojlantirishga o'z hissasini qo'shmoqda.
G'arbda transport tizimini rivojlantirish uchun qonunchilik muhim ahamiyatga ega. Aynan u bilan investitsiyalarni jalb qilish, tariflarni belgilash, soliqqa tortishni kamaytirish, transportai rivojlantirishni rejalashtirishda mahalliy hokimiyatlarning rolini oshirish muammolari bog'liq. Masalan, yirik qurilish loyihalarini moliyalashtirishning ikkita manbasi mavjud: markaziy hukumat kapital xarajatlarning 50 foizini moliyalashtiradi. Ikkinchi manba - bu turli xil kreditlarni to'lash uchun ishlatiladigan transport solig'i [12].
Ammo transport muammolari kuchaygan davrda boshqa takliflar paydo bo'ladi. Misol uchun, Fransiyada shahar merlari jamoat transportini rivojlantirish muammosini davlat ustuvorligi darajasiga ko'tarish uchun davlat organlariga murojaat qilishdi. Davlat transport infratuzilmasini benzinga soliqni oshirish hisobiga moliyalashtirish taklif qilinmoqda [13].
Narxlar va tariflar sohasidagi siyosat bozor iqtisodiyoti sharoitida narxni mulkdor belgilaydi degan tamoyilga asoslanishi kerak. Biroq, ko'plab mamlakatlarda bo'lgani kabi, jamoat transporti mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti sohalariga sezilarli ta'sir ko'rsatadi, davlat organlari nazorati ostida qoladi va tariflar ma'muriy yo'l bilan belgilanadi.
Soliq siyosati sohasida imtiyozli soliq rejimini joriy etish maqsadga muvofiq: yo'lovchilarni shahar va shahar atrofi kommunikatsiyalarida (taksilardan tashqari) tashishdan olinadigan foydani soliqqa tortmaslik; 5 yil ichida avtotransport vositalariga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash bo'yicha 3 tadan ortiq bo'lmagan postga ega yangi tashkil etilgan korxonalarning foydasi. Muayyan muddatga to'liq yoki qisman ozod qilish shaklida er solig'i va ijara to'lovlari bo'yicha imtiyozlarni belgilash.
Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo'llarini saqlash uchun budjetdan tashqari maqsadli jamg'armalarni - hududiy yo'l fondlarini, shuningdek, kichik biznesni qo'llab-quvvatlash fondini yaratish kerak.
Transportning barcha turlarini, shu jumladan avtomobil transportini va yo'l xo'jaligini yagona davlat boshqaruvi tizimini ta'minlash maqsadida ular xususiylashtirilmaydi, shu jumladan
ochiq aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirilmaydi: yo'l harakati nazorati va harakat xavfsizligini ta'minlash korxonalari va obyektlari; shu jumladan, turli transport turlarining aloqa va infratuzilma obyektlari.
Avtomobil transporti tashkilotlarini korporativlashtirish va xususiylashtirish ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmada davlat tashuvchisi maqomini saqlab qolish zaruratidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Xususiylashtirish quyidagilarni o'z ichiga olishi kerak: yagona transport texnologiyasini va boshqa tashuvchilarning infratuzilma obyektlaridan teng foydalanish imkoniyatini ta'minlash; tegishli litsenziyalar mavjud bo'lganda yuk va yo'lovchilarni tashish; litsenziyalash vaqtida qayd etilgan narxlar va tariflarni qo'llash; harakat xavfsizligi talablarini bajarish.
Shaharlar aholisi uchun transport xizmatlari sifatini baholashning eng muhim mezonlaridan biri bu jo'nab ketish joyidan kelish joyigacha bo'lgan masofa uchun sarflangan umumiy vaqtdir [13]. Bundan tashqari, transport vositasining yo'nalishdan chiqish koeffitsienti, quvvatdan foydalanish koeffitsienti, vaqtdan foydalanish koeffitsienti, aloqa tezligi, intensivligi va tezligidan foydalangan holda aholiga transport xizmatlari sifatini baholash mumkin.
Shu bilan birga yo'nalishlarni tahlil qilish davomida yo'nalishdagi yo'lovchi oqimidan kelib chiqqan holda, yo'nalishga kerak bo'ladigan avtotransport sonini, sutka soatlari bo'yicha yo'lovchilar oqimini aniqlanadi. Yo'lovchi tashish hajmidan kelib chiqib avtobus sig'imi grafik-analitik usulga muvofiq tanlanadi.
Namangan shahrida 22 ta to'xtash bekatlari bo'lgan uzunligi 12,8 km ni tashkil etgan 13-sonli "1-kichik tuman-Chorsu" shahar avtobus yo'nalishini o'rganildi. Mazkur yo'nalishda oraliq to'xtash bekatlari bo'yicha va sutka soatlari bo'yicha yo'lovchilar oqimini taqsimlanish diagrammasi tuzildi. Yo'lovchi oqimining taqsimlash diagrammasi avtobuslarning yo'nalishdagi yukini va yo'nalish uzunligi bilan tavsiflanadi. Aksariyat avtobus yo'nalishlarida yo'lovchilar oqimi eng ko'p yo'nalishlarning o'rta qismida bo'ladi va oxirgi bekatlardan uzoqlashgan sari yo'lovchi oqimi kamayadi [2].
O'rganilayotgan yo'nalishda esa quyidagi bekatlarda 1-chorsu, 5-kollej, 13-akademik litsey, 14-Do'stlik buyum bozori, 15-avtovokzal, 19-Sardoba buyum bozori va 22-Chorsu bekatlarida yo'lovchi oqimining ko'pligini, bu aholining diqqatga sazovor joylari (kasalxonalar, yirik savdo markazlari, ta'lim muassasalari va bozorlari) joylashuvi bilan bog'liqligini ko'rsatadi. O'rganilayotgan yo'nalishning harakatlanish davomiyligi to'g'risida ma'lumotlar yig'ildi va qayta ishlandi.
Xulosa. Marshrutning yakuniy va oraliq punktlarining nomlari vertikal ravishda yoziladi, avtobusning nazorat punktlaridan o'tgan vaqti (soat, daqiqa) har bir reys uchun gorizontal ravishda ko'rsatiladi. Yakuniy nuqtalarga qo'shimcha ravishda, oraliq to'xtash joylarida 2-3 nazorat punktini belgilanishi kerak. Marshrut uzunligini, marshrut masofalarini, to'xtashlar sonini, texnik tezlikni va oraliq va oxirgi bekatlarda to'xtab qolish vaqtini bilgan holda, har bir reys uchun yurish vaqtini va nazorat punktiga kelishni oson aniqlash imkoni yaratiladi.
ADABIYOTLAR
1. Хакимов Р. и др. Переход на электротранспорт и пути развития." //Energetika sohasini rivojlantirishda muqobil energiya manbalarining roli" mavzusida vazirlik miqyosidagi ilmiy-amaliy tenferensiya ishtirakchilarining ilmiy ma" ruza materiallari kiritilgan. NamMQI. -2022. - Т. 2. - С. 351-354.
2. Tukhtabayev M. A., Nuriddinov A. D., Tumanbayeva B. I. Transport and pedestrian traffic at intersection of j. manguberdi and go „zal narrow streets/Scientific and technical journal of NamIET/NamMTI ilmiy-texnika jurnali //Наманган: НамМТИ. - 2021. - Т. 6. - №. 3. - С. 221-228.
3. Аббасов, А. Усовершенствование дорожной инфраструктуры в городе Намангана = Improvement of road infrastructure in the city of Namangan // Развитие логистики и
управления цепями поставок: материалы III Международной научно-практической студенческой конференции в Белорусском национальном техническом университете. -Минск : БНТУ, 2023. - С. 332-337.
4. To'xtaboyev, M. A., Tumanbayeva B. "Chorrahadagi transport va piyoda harakatlanishini o 'rganish. Транспорт и логистика: Цифровые технологии в развитии транспортно-транзитного потенциала республики: Сборник материалов Республиканской научно-технической конференции." (2021): 1069-1073.
5. Akhmadjanovich M. T. X. et al. Namangan shahrining navoi va qo 'qon chorrahasidagi tirbandlik //Механика и технология. - 2022. - Т. 2. - №. 7. - С. 87-92.
6. To'xtaboyev, M., X. Xakimov R. Ataxanov. "Chorrahalardagi tirbandlikni oldini olish. Транспорт и логистика: Цифровые технологии в развитии транспортно-транзитного потенциала республики: Сборник материалов Республиканской научно-технической конференции." (2021): 1065-1069.
7. Nozimov A. N. et al. Yo 'lovchi tashishda geoinformatsion tizimlarni qo 'llash //Строительство и образование. - 2023. - Т. 3. - №. 5. - С. 82-86.
8. Хакимов Р. К., Тухтабаев М. А. Факторы, влияющие на пассажиропоток городского пассажирского транспорта //Экономика и социум. - 2023. - №. 4-1 (107). - С. 1148-1153.
9. Нормирзаев А. Р., Туманбоева Б. Namangan shahar jamoat yo 'lovchi transporti faoliyatining mavjud holati va rivojlantirish yo 'llari //Ta'lim va rivojlanish tahlili onlayn ilmiy jurnali. - 2022. - Т. 2. - №. 7. - С. 143-149.
10. ^rmircaev A. R. va b. Yo 'lovchi tashishda innovatsion texnologiyalarni qo 'llash //Ta'lim va rivojlanish tahlili onlayn ilmiy jurnali. - 2022. - Т. 2. - №. 8. - С. 78-84.
11. Тургунов З. Х., Тухтабаев М. А. Создание системы брутто-контракта в развитии городского общественного транспорта (на примере г. Намангана) //Экономика и социум. -2023. - №. 4-1 (107). - С. 1138-1142.
12. Тургунов И. Б. и др. Применение геоинформационных технологий в системе междугородного пассажирского транспорта //Экономика и социум. - 2023. - №. 4-1 (107). - С. 1143-1147.
13. Raximberdiyevich N. A. et al. Farg 'ona halqa yo 'lida i. karimov va kosonsoy ko 'chalari bilan kesishgan chorrahalardagi tirbandlikni oldini olish //Механика и технология. -2022. - Т. 3. - №. 8. - С. 113-119.
Normirzaev A. R., Tumanboeva B. Transportda intelektual tizimlarni qo 'llash //Ta'lim va rivojlanish tahlili onlayn ilmiy jurnali. - 2022. - Т. 2. - №. 7. - С. 150-157.
