CC BY
120
10 00 00 ИЛМҲОИ ФИЛОЛОГИЯ 10 00 00 ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ 10 00 00 PHILOLOGICAL SCIENCES
10 01 03 ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10 01 03 LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 8Т1 ББК 83.3(0)3
ВЕЖАГИҲОИ КОРБУРДИ АНВОЪИ АВЗОНИ ҒАЗАЛ ДАР «ДЕВОН»- И БЕДИЛ
ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ РАЗНОВИДНОСТЕЙ РАЗМЕРОВ ГАЗЕЛИ В «ДИВАНЕ» БЕДИЛЯ
THE PECULIARITIES OF USAGE IN REGARD TO GAZEL METRES VARIETIES IN BEDILS «DIVAN»
Нуров Нуралӣ, н.и.ф., мудири кафедраи адабиёти классикии тоҷики Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи акад. Б.Ғафуров (Тоҷикистон, Хуҷанд)
Нуров Нурали, к.ф.н., заведующий кафедрой таджикской классической литературы Худжандского государственного университета им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Nurov Nurali, candidate of philological sciences, chief of the department of classic Tajik literature under Khujand State University named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: nurali74@mail.ru
Ключевые слова: «Диван» Бедиля, газель, поэтические размеры, размер комил, структурная эволюция газели, древнеиндийский эпос «Махабхарата», литературные связи
Статья посвящена анализу особенностей использования поэтических размеров в «Диване» Бедиля. Подчеркивается, что, по сведениям большинства средневековых источников, в частности его ученика Хушгу, который жил в течение ряда лет в доме поэта, Бедиль, кроме арабского, персидского и родного индийского (бенгали), владел санскритом и знал наизусть древнеиндийский эпос «Махабхарата». На основе анализа газелей Бедиля, написанных метром комил, делается вывод о влиянии древнеиндийских поэтических форм на творчество поэта. Особое внимание уделяется поэтическим опытам Бедиля в использовании малоупотребительных в персидско-таджикской поэзии размеров, в том числе шестнадцатистопных комиля, мутадорика, мутакориба и раджаза.
40
Nurov N. The Peculiarities of Usage in Regard to Gazel Metres Varieties in Bedil's «Divan»
Key words: Bedil's «divan», gazel, poetical metres, “Komil” metre, structural evolution of
gazel, ancient Indian epos «Makhabharata», literary ties
The article dwells on the analysis in reference to the peculiarities of poetical metres usage in Bedil's «Divan». The author lays an emphasis upon the fact adduced in the majority of mediaeval sources that alongside with Arabic, Persian and Indian mother-tongue (Bengali) Bedil had a good command in Sanskrit and knew by heart the ancient Indian epos «Makhabharata»; the fact being mentioned also by Bedil's pupil Hushya who lived in the poet's house for a number of years. Proceeding from the analysis of Bedil's gazels written with komil metre, the author makes a conclusion about the influence of ancient Indian poetical forms upon the poet's creation. Special attention is paid to Bedil's poetical experiments in using scantily occurred metres in the Persian-Tajikpoetry, here refer: sixteen-feet komil, mutadorik, mutakorib and radjaz
Мирзо Абдулқодири Бедил дар таърихи адабиёти форсу тоҷик дар шумори он шоироне қарор дорад, ки сурудаҳои аз назари сабку мӯҳтаво мавриди эътироф ва истиқболи аҳли сухан қарор гирифта, ба унвони ибтикороти ҳунарӣ муаррифй шудааст. Ҳамин иқдом ба зуҳури ибтикор дар қаламрави шеър нуфузи шоистаи шоирро дар ин арса таъмин намудаанд. Дар баробари ин, «Девон»-и Абулмаонӣ низ дар силки девонҳои аз нигоҳи теъдод бонуфуз ба шумор меравад, ки шумораи газалиёти он бештар аз 2800 адад муқаррар шудааст. Тазаккури фузунии шумори ашъори шоир пеш аз ҳама бад- он хотир аст, ки касрати таркиби Девони шоир ба танаввуъ ва фузунии авзон ва буҳури корбурдӣ дар газалиёти Абулмаонӣ боис омадааст. Шумори абёти “Девон”-и Бедил бо назардошти қасоид, рубоиёт, мухаммасот маълум месозад, ки теъдоди умумии он аз панҷоҳ ҳазор байт убур мекунад ва Абдулмаъонӣ дар силки камтарин суханварони соҳибдевони адабиёти форсу тоҷик қарор дорад, ки соҳиби чунин давовини ҳаҷим ҳастанд.
Таваҷҷӯҳ ба таъйин ва тақрири буҳур ва авзони «Девон»-и Бедил ҳанӯз дар айёми зиндагонии худи шоир огоз ёфтааст. Дар тазкираи «Сафинаи Хушгӯ», ки таълифи он дар замони худи Бедил иттифоқ афтодааст, нахустин бор сухан аз ибтикори Абулмаъонӣ дар танаввуи корбурди авзон рафта ва ҳатто муаллифи ин тазкира мӯътақид шудааст, ки «сивои нуздаҳ баҳри арӯз баҳри бистумро эҷод намуд ва дар он баҳр газалҳо саранҷом дод. Хушгӯ барои намуна ба ихтирои Бедил чаҳор байтро тазаккур дода, ки яке аз онҳо ин аст:
Чӣ бувад сару кори галатсабақон?
Дари илму амал ба фасона задан
Зи гурури далоили бехабарӣ
ҳама тири хато ба нишона задан. (8, с. 125)
Аммо устод Бобобек Раҳимӣ бар ин назар аст, ки сурудаҳои мазкури Бедил аз 19 баҳри арӯз берун нестанд ва ин абёт дар баҳри мутадорики шонздаҳрукна гуфта шудаанд ва чунонки маълум аст, дар ин вазн пеш аз Бедил низ шоирон шеър гуфтаанд.(7, с. 66).
Оморшиносии авзони шеърии «Девон»-и Бедил ва масоили марбут ба равишҳои корбурдии буҳури мухталиф аз ҷониби чанд тан аз муҳаққиқони ватаниву хориҷӣ мавриди пажӯҳиш қарор ёфтааст. Аз ҷумла, пажӯҳишгарони эронӣ Ҳабиб Ҷади-дулисломии Қалъанав ва Насрини Шафоии Киштгар дар мақолае зери унвони «Мусиқии берунии “Девон”- и Бедили Деҳлавӣ» мушаххасан ба ин мавзӯъ пардохта, муҳимтарин авзони корбурдии шоирро муқаррар намудаанд. Ба асоси ҳисоби ин муҳаққиқон дар Девони Бедили Деҳлавӣ, ки аз 2859 газал иборат мебошад, 37 вазни
41
Нуров Н. Вежагиҳои корбурди анвоъи авзони газал дар «Девон»- и Бедил
арӯзӣ дар 11 баҳр мавриди истифода қарор гирифтаанд. Аз ин миён 28 вазн дар 2727 маврид газал бо аркони ҳаштоӣ (мусамман), нӯҳ вазн дар 124 маврид газал бо рукнҳои шаштоӣ(мусаддас) ва 1 вазн дар шаш маврид бо рукнҳои чаҳортоӣ (мураббаъ) истифода шудаанд. Пуркорбурдтарин баҳри мавриди истифода дар «Девон»-и Бедил рамал ва пас аз он ҳазаҷ аст».(5, с. 68). Афзуданист, ки теъдоди газалҳои Бедил дар баъзе нусахи хаттӣ ва ҳатто чопи он то ба 3087 расида, миқдори умумии абёти он бештар аз 36 ҳазор байт муқаррар шудааст, ки ин амр яке аз девонҳои бузургҳаҷм аз лиҳози шумора дар адаби форсӣ будани онро собит месозад.
Қобили тазаккур аст, ки ин пажӯҳишгарон дар қиёс бо даврони дигари адабиёти форсӣ ва ҳам сурудаҳои суханварони аҳди Бедил муқаррар намудаанд, ки “дар сабки ироқӣ корбурди авзони шеърӣ бисёр маҳдуд гардида, теъдоди авзони мавриди истифода аз 260 вазни арӯзии форсӣ аз сӣ таҷовуз намекунад. Дар идомаи таҳаввули шеър дар давраи темурӣ, мактаби вуқӯъ ва пас аз он сабки ҳиндӣ маҳдудияти корбурди чанд баҳр ва вазни авомписандона мешуд. Дар ин миён Бедил бо вуҷуди он ки аз буҳури номатбуъ истифода намекунад, вале танаввуъ ва гуногуниро дар буҳур ва авзони маргуб дубора ба арсаи зуҳур ворид мекунад ва ин дар бурҳае аз замон иттифоқ меафтад, ки ин авзон мавриди бетаваҷҷӯҳии дигар шоирон қарор гирифта, дар ҳоли мансух шудан аст” (5, с. 69). Аз ин гузориш ҳувайдост, ки нуфузи корбурдии авзони шеърӣ дар “Девон”- и Бедил ба ҳаддест, ки ҳатто онро метавон бар пояи андешаҳои ин пажӯҳишгарон баробар ба як давраи адабӣ шуморид.
Тавре тазаккур ёфт, дар «Девон»- и Бедил аз лиҳози касрати истифода баҳрҳои рамал ва ҳазаҷ пуркорбурдтарин ба шумор мераванд ва маҷмӯан 11 баҳри мавриди истифодаи шоир аз инҳо иборатанд: баъд аз рамалу ҳазаҷ, музореъ, муҷтас, раҷаз, комил, мутақориб, хафиф, мунсареҳ, муқтазаб, сареъ.
Бар ин асос, ки баҳси муфассал ва мудаққиқонаи авзони арӯзии “Девон”-и Бедил дар мақолаи донишварони мазкур ва ҳамзамон нигоштае аз олими дигари эронӣ Аҳмади Зокирӣ зери унвони «Мусиқии шеъри Бедили Деҳлавӣ» ҷараён дорад, ин ҷо аз такрори матолиб иҷтиноб мешавад ва саъй бар он хоҳад рафт, ки бештар бар мавриди наҳваи корбурдии баҳри комил ва буҳури мутадорик, мутақориб ва раҷази шонздаҳрукна дар «Девон»- и Бедил ва ибтикороти ӯ дар таҳаввули сохтории газал бар мабнои истифодаи ин баҳрҳои камтаҷрибашуда дар шеъри форсӣ изҳори назар шавад. Ба иттилои устод Бобобек Раҳимов илова бар 56 газали мазкур Мирзо Бедил 2 мухаммас низ дар ин баҳр, 24 газалу як қитъа дар баҳри мутақориби шонздаҳрукна, чаҳор газал дар баҳри мутадорики шонздаҳрукна ва як газал дар баҳри раҷази мусаммани мураффали матвӣ сурудааст (8, с. 66).
Ҳарчанд бар асоси мурур ба анвоъи авзони шеърӣ дар «Девон»-и Бедил шогирдаш Хушгӯ ӯро мухтареи баҳри бистум дар арӯз донистааст, аммо устод Бобобек Раҳимӣ ин ибтикори шоирро ихтироъ унвон намекунад, балки ӯро ҳамчун шоире мешиносад, ки дар баҳрҳои гайраматбуъ маҳорати баланде аз худ нишон додааст. Ба андешаи мо яке аз ин баҳрҳо ҳамин баҳри комил аст, ки аслан дар шеъри форсӣ камтар маъруфият дорад, аммо Бедил дар корбурди анвои он мақоми шоёни ҳунарии хешро ба намоиш гузоштааст. Таҷрибаҳои Бедил дар авзони шонздаҳрукнии баҳрҳои маъруфи мутақориб, мутадорик ва раҷаз низ ба иллати ба нудрат дучор шуданашон дар қаламрави адабиёти форсу тоҷик метавонанд ибтикороти Абулмаъониро дар ин самт бозгӯӣ кунад. Маҳз, зимни мутолиаи ҳамин навъ газалиёти шоир мо беҳтарин иқдомот ва маҳорати суханварии ӯро ба мушоҳида мегирем , то бар ин назар бирасем, ки ҳарчанд мухтареъ нест, аммо корномаҳое дар
42
Nurov N. The Peculiarities of Usage in Regard to Gazel Metres Varieties in Bedil's «Divan»
сурат ва сирати газали форсй бар мабнои танаввуи истифодаи авзони шеърй дар девонаш ба зуҳур расонидааст, ки албатта қобили мулоҳиза ва баррасй мебошанд.
Баҳри комил аслан хоси шеъри арабй буда, дар адабиёти форсй ба то замони Бедил камтар истифода шудааст. Мирзо Бедил аз ҷумлаи шоироне маҳсуб мешавад, ки ҳунари халлоқии хешро дар сурудани шеъри форсй бар пояи ин баҳри камозмуд таҷриба кардааст. Ҳанӯз тазкиранависони ахди Бедил ин таҷрибаҳои ҳунарии ӯро дар баҳри комил эътироф намудаву мақоми хосаашро дар корбурди ба таъбири эшон «буҳури қалилулистеъмол» тазаккур додаанд. Мир Ғуломалихони Озоди Балгиромй дар «Хизонаи омира» навиштааст: «Дар буҳури қалилулистеъмол газалҳо ба қудрат мегӯяд, хусусан баҳри комил. Дар ин баҳр мегӯяд:
Мани сангдил чи асар барам, зи ҳузури зикри давоми у,
Чу нигин нашуд фуру равам, ба худ аз хицолати номи у ( 7, с. 152)
Дар тазкираи дигари худ «Маосир-ул-киром» низ ҳамин муаллиф дигарбора ба мақоми Бедил дар корбурди авзони мухталифи баҳри комил таъкид фармуда мена-висад: «Ва Мирзоро баҳри комил маргуб афтода ва дар ин баҳр шиное карда. (7, с. 133)
Бар асоси таҳқиқоти анҷомёфта дар заминаи арӯзи форсй таҷриба дар баҳри комил ба нудрат дар гузаштаи адаби форсй ба мушоҳида мерасад. Муаллифи «Фарҳанги корбурдии авзони шеъри форсй» барои баҳри комили мусаммани солим намунаеро аз Ҳотифи Исфаҳонй, муламмаъеро аз Абдураҳмони Ҷомй ва байтеро аз «Рисола»-и арӯзи Бобур дар ин баҳр тазаккур додааст, ки матлаъи газали Ҳотиф гунаи зайлро дорад:
Ба ҳарими хилвати худ шабе, чӣ шавад нуҳуфта бихониям,
Ба канори ман бинишиниву ба канори худ бинишониям (6, с. 156-157). Ҳамчунин як намунаи дигар ба унвони мисол оварда, ки он аслан матлаъи газали Бедили Деҳлавй аст ва мутаассифона нигорандаи ин фарҳанг онро бо истинод аз китобе ба унвони «Шаҷарат ул-арӯз маа равзат ул-қавофй» аз Сайид Музаффаралии Асир (чопи сангй, нашри матбааи Нувал кишур ба соли 1915) ба номи Бедили Шерозй зикр намуда, ки албатта галат аст. Ин байт таҳти шумораи 203 дар нусхаи устод Халилуллоҳи Халилй ҳамчун матлаъи газали Бедили Деҳлавй омадааст:
Ситам аст агар ҳавасат кашад, ки ба сайри сарву суман баро,
Ту зи гунча кам надамидаӣ, дари дил кушо ба чаман баро. (6, с. 45)
Аммо Озоди Балгиромй дар «Маосир -ул киром» як намунаи дигарро бо такя бар рисолаи Арӯзи Мир Атоуллоҳи Соиб аз Салмони Соваҷй тазаккур дода ва бо ишорат ба кам будани таҷрибаи ин баҳри адаби пешини форсй навиштааст: «Мир Атоуллоҳи Соиб муаллифи «Рисолаи арӯз» гӯяд: «Баъзе мутааххирини шуарои Аҷам бар комили мусамман шеър гуфтаанд, ки холй аз узубате нест. Чунончи, Хоҷа Камолиддин Салмони Соваҷй фармояд:
Ба санавбари цади дилкашаш, агар эй сабо гузар кунӣ,
Ба ҳавои цони ҳазини ман дили хастаро хабар кунӣ.
Баъдан як байт аз Бедилро ҳам ба унвони намуна аз ин таҷрибаҳои ҳунарии ӯ нақл намудааст:
«Ва аз матолеи Мирзо Бедил аст:
Ту карими мутлацу мани гадо, чӣ кунӣ ҷуз ин ки нахониям,
Дари дигаре бинамо, ки ман ба куҷо равам, чу бирониям (7, с. 134).
Тибқи ҳисоби пажӯҳишгарон вазни ашъори шоир Бедил маҷмӯан ҳунари шоирии хешро барои корбурди ин баҳр дар 60 газал таҷассум намудааст, ки 54 маврид дар баҳри комили мусаммани солим ва 6 маротиба дар баҳри комили мусаммани матвул мебошад. Устод Бобобек Раҳимй бошад теъдоди онҳоро 56 газалу 2 мухаммас бар
43
Нуров Н. Вежагиҳои корбурди анвоъи авзони газал дар «Девон»- и Бедил
асоси нусхаи нашри кобулии «Девон»- и Бедил муқаррар намудааст. Ба ҳар оин, мавҷудияти ҳудуди 60 газал дар ин баҳр бар таҷрибаҳои муваффақонаи ҳунарии шоир ва ҳамзамон ба касби нуфузи чунин буҳур ва авзони ба таъбири худи шоир номатбуъ таъкид дорад.
Барои намуна ба ду байт аз ду газали Бедил мурур мешавад:
Дар оташи ишц то насӯзӣ, назар ба доги вафо надӯзӣ Ки аз чароги ҳавасфурӯзӣ, танур афсурданон нагирад.
Байти мазкур баргирифта аз газалест, ки дар баҳри комили мусаммани солим суруда шуда ва он ба гунаи зайл тақтеъ мегардад: ««мутафоилот, мутафоилот, мутафоилот, мутафоилотон».
Чи кадхудоиест эй ситамкаш, цунун кун аз дарди сар бурун о,
Ту шавқи озоди бегуборӣ, зи кулфати бому дар бурун о.
Ғазали мазкур, ки ҷумлаи 6 газалест, ки Абулмаъонй дар баҳри комили мусаммани матвул мавриди истифода қарор додааст ва зиҳофоти он ба таври зайл аст: «мутафоилот, мутафоилот, мутафоилот, мутафоилотон».
Устод Салоҳуддини Салҷуқӣ мӯътақид аст, ки «бо ин ки Мавлоно ва боз Бедил кӯшидаанд, ки баҳрҳо ва вазнҳои ҷадид ва номатбӯъ (ба истилоҳи Бедил) ки дар шеър ҳаракати ҷадиди зинда ва дар мусиқӣ низ обу тоби тоза биёваранд, ба рӯи кор биёваранд, вале чун мутаассифона боли мусиқии он шикаста буд ва то кунун шикаста аст, ин шеър натавонист ба як бол парвози шоёне бикунад (9, с. 77).
Шояд гунае номатбӯӣ дар сохтори газалҳои мазкур ба мушоҳида расад, аммо дар ин навъ газалҳо ба таъбири устод Салоҳуддин Салҷуқӣ Бедил навъе мусиқият ва ба танину оҳангнокӣ ва риояи қофия дар рукнҳои дохилии мисраъҳоро бо шеваи маъруфи Мавлоно риоят кардааст. Масалан:
Ба кеши озодагӣ нашояд, ки фикри лаззат уқда зояд,
Раҳи нафас печу хам надорад, чу най зи банди шакар бурун о.
Дар мисраи аввал «нашояд» ва «зояд» бо шеваи риояи мусиқият ва оҳангнокӣ, ки бештар хоси газалҳои Мавлоност, ба ҳам қофия шудаанд, аммо таҷаддуде, ки дар газали Бедил эҳсос мешавад, корбурди ҳамин таҷриба дар баҳрҳои ноозмуда ва душвори шеъри форсӣ маҳсуб мегардад.
Таҷрибаҳои Бедилро дар ин баҳри комил, бешак метавон навъе аз ибтикороти вай дар таҳаввули сохтории газал унвон кард, зеро онҳо танҳо маҳдуд ба худи корномаҳои ҳунариаш дар ин баҳри камистифода нестанд, балки то ба андозае ба огоҳӣ ва омӯзаҳои вай аз шеъри қадимаи ҳиндии ведоӣ ва санскрит низ ишорат мекунанд. Ба навиштаи Абулқосими Исмоилипур ҳамаи сурудаҳои ригведо мавзун аст. Ин сурудаҳо ҳар як ба таври мутавассит дорои даҳ банд аст. Ҳар банд чаҳор мисроъ дорад, аммо гоҳе се ва гоҳ панҷ мисроъи аст...Дар ашъори ведоӣ ҳудуди 15 вазн метавон ёфт, аммо роиҷтарин вазнҳои ведоӣ 3 тоанд» ( 4, с.20).
Қадимтарин намунаҳои осори манзуми адабиёти санскрит дар сурати «Упанишадҳо» ва ҳамосаи «Маҳабҳарата» боқӣ мондаанд, ки, ба таъкиди бархе тазкиранависон ва муҳаққиқон, Мирзо Бедил аз ин осор огоҳии фаровон дошта ва ҳатто ҳамосаи «Маҳабҳарата»- ро азбар медониста. Аз муҳимтарин омили дастёбии Бедил ба чунин осори қадима пайванди хонаводагиаш ба мардумони ҳиндутабор аст ва аз рӯи таҳқиқоти анҷомдодаи устод Бобобек Раҳимӣ далоиле ҳам мавҷуданд, ки забони модарии вай аслан ҳиндӣ ба ақидаи бархе пажӯҳишгарон ҳатто банголӣ будааст (7, с. 212). Ҳинду будани забони модарии шоир пеш аз ҳама ваҷҳи огоҳии ӯро ба шеъри қадимаи ҳиндӣ тасдиқ мекунад ва аз сӯи дигар, пажӯҳишгари афгонӣ Нурулҳасани Ансорӣ дар мақолаи хеш «Бедил ва ҳиндшиносӣ» бо такя бар иттилои
44
Nurov N. The Peculiarities of Usage in Regard to Gazel Metres Varieties in Bedil's «Divan»
Хушгӯ дар «Сафина» роҷеъ ба фарогириаш аз осори қадимаи ин мардум чунин навиштааст: «Мирзо Абдулқодири Бедил, ки бидуни тардид аз ҷомеътарин ва баарзтарин шахсиятҳои адабиёти дарӣ маҳсуб мешавад, низ тибқи суннати пешиниёни худ ба ҳиндшиносӣ алоқаи самимӣ дошт. Бино ба гуфтаи Биндробандоси Хушгӯ, Бедил асотири ҳиндиро ба диққат мутолаа карда ва тамом қиссаи «Маҳабҳарата»-ро ба ёд дошт ва дар мусиқӣ маҳорати комил ба даст оварда ва забони ҳиндиро ба хубӣ фаро гирифта буд (10, с. 103). Тайъиди ин назар аз ҷониби Хушгӯ, ки дар баробари шогирди Бедил будан бештари воқеоти зиндагонии ӯро шоҳид аст ва муддате ҳам дар манзили шоир иқомат дошта, метавонад далели мӯътамаде дар тасаллути вай ба забони ҳиндӣ ва азбар намудани ҳамосаи «Маҳабҳарата» бошад ва ин дониш ва омӯзаҳои шоир дар қаламрави шеъри вай ҳаргиз бетаъсир намондаанд. Ҳатто ба навиштаи Бобобек Раҳимӣ Бедил дар маснавии «Муҳити аъзам» чандин вожагоне амсоли «пон», (барги як навъ дарахт), «бира» (як навъи дарахт», «чуна» (оҳак), «агол»(оби даҳон) ва гайра дучор меояд, ки баргирифта аз забони ҳиндӣ мебошанд (8, с. 215). Фузун бар ин, таъсири фарҳангу фалсафаи ҳиндӣ низ дар сурудаҳои Бедил фаровон ба мушоҳида мерасад, ки ин амр ҳам ба огоҳии шоир аз забону фарҳанги қадимаи ин сарзамин таъкид дорад. Пас, бо таваҷҷӯҳ бад-ин дараҷаи тасаллути Бедил бар фарҳангу забон ва адабиёти қадимаи ҳиндувон, таъсири он, хоса азбар донистани маҳабҳаратаро наметавон дар таҳаввулоти сохторӣ ва равишу қаволиби вожасозиву вожагузинӣ дар таркиби газалҳои Абулмаъонӣ нодида гирифт.
Абулқосими Исмоилипур дар идомаи баррасиҳояш дар мавриди шеъри қадимаи санскритии ҳиндӣ меафзояд, ки бахши бузурге аз навиштаҳои манзуми ҳиндӣ ба забони санскрит бозмондааст. Аз миёни онҳо бахше аз Упонишадҳо ва ҳамосаи бузури ҳиндӣ “Маҳабҳарата”-ро метавон зикр кард (4, с. 31). Бо тавачҷӯҳ бар ин нукта, ки Бедил аз шеъри қадимаи ҳиндӣ ва аз он ҷумла ҳамосаи маҳабҳарата огоҳии комил доштааст, тахмин намудан имкон дорад, ки дар такмил ва сохторшикании ӯ дар қолибҳои маъмулии газал ва таваҷчӯҳ ба баҳри комил таъсири ин бардоштҳои ӯро низ наметавон сарфи назар намуд. Зеро миёни сохтори шеъри қадимаи ҳиндии санскрит, аз ҷумла авзони ҳиҷоии ин навъи шеър ва қолиби мазкури баҳри комил аз чанд ҷиҳат шабоҳатҳо ошкор мешавад. Аз таҳқиқи анҷомдодаи Исмоилипур равшан мешавад, ки ҳар мисраи шеъри қадимаи ҳиндӣ ба чаҳор пояи чаҳор ҳиҷоӣ тақсим мешавад ва зимни ин бахш кардан дармеёбем, ки дувумин ва чаҳорумин поя аз назари камият, яъне теъдоди ҳиҷоҳо аҳамият доранд. Чаҳорумин поя лузуман сурати ҳиҷои кутоҳе (V-V-V) аст, дар ҳоле, ки пояи дувум метавонад ба чаҳор гуна мутафовут дарояд (32-33). Ин баррасӣ аз назари аввал ошкор месозад, ки шеъри қадимаи ҳиндӣ низ ба рукнҳо аз рӯи ҳиҷо тақсим ё ба истилоҳи арӯз тақтеъ мешавад, ки онро ин муҳаққиқ поя унвон карда, худи мафҳуми ҳиҷоҳои кутоҳ ва дарозро дар якҷоягӣ зери мафҳуми «муро»- тазаккур додааст. Аҳамияти ҳамоҳангии пояҳои дувум ва чаҳорум навъе қофиянокии шеъри арӯзиро ба хотир меоварад, ки маҳз ҳамин вижагиро дар сурудаҳои дар баҳри комил иншонамудаи Бедил метавон ба мушоҳида гирифт, ки намунааш дар поёни ин баҳс хоҳад рафт. Ҷолиб боз ҳам он аст, ки шумораҳои ҳиҷоҳои пояҳои шеъри ҳиндӣ низ ба бархе аз авзони арӯз баробар, яъне чаҳортоӣ ба назар мерасанд. Ҳарчанд муҳимтарин вазнҳои баҳри комил панҷҳиҷоӣ ҳастанд, аммо мавҷудияти авзони дорои аркони чаҳорҳиҷоӣ низ дар онҳо истисно нест, ки намунааш баҳри комили мусаддаси музмар, мусаддаси мавқуъ аст ва ин навъи вазн дар дигар баҳрҳои арӯзи аҷам ба мушоҳида мерасад.
45
Нуров Н. Вежагиҳои корбурди анвоъи авзони газал дар «Девон»- и Бедил
Мутобиқ ба теъдоди ҳиҷоҳои дароз ва кутоҳ гоҳо дар анвоъи шеъри қадимаи ҳиндӣ дар як мисраъ то 30 ҳиҷо метавонад ҷой бигирад, ки аз он 14 ҳиҷои дар пояи аввал ва 16 дар пояи дувум қарор мегиранд. Аммо тибқи ҳисоби анҷомдодаи Исмоилипур дар бештари маврид ҳар мисраъ дар шеъри қадимаи ҳиндӣ аз 21 ҳиҷо иборат мебошад, ки аслан газалҳои бар баҳри комил сурудаи Бедил ҳам наздик ба ин миқдор ҳиҷоҳоро фарогиранд. Муҳаққиқи дигари эронӣ Ҳусайни Мударрис зимни баршумории ҳиҷоҳо дар баҳри комил муқаррар намудааст, ки дар баҳри комили мусаммани солим ҳар мисраъ аз 20 ҳиҷо иборат буда, аз ҷумлаи онҳо 8 то дароз ва 12 то кутоҳ мебошанд. (6, с. 156). Аз ин рӯ, ҷолиб аст, ки аз диди сохторшиносӣ Бедил зимни истифода дар ин баҳр навъе таҷрибаҳои ҳунариеро бар асоси огоҳӣ аз шеъри қадимаи ҳиндӣ ба намоиш мегузорад, ки дар адабиёти форсии мо воқеан камназир ё ҳатто мешавад гуфт, ки бебадил ҳастанд. Тавре таъкид шуд, агар дар байти фавқуззикр муқаффо омадани таркибҳои як мисраъ ба мушоҳида расад, дар байти зер, ки дар баҳри мутадорики шонздаҳрукна ин шигарди ҳунарӣ ба сурати ҳамқофия шудани таркибҳои мисраи аввал ва таркиби чароҳум байт муҷассам мегардад:
Майи цоми цаноат агар бичашӣ, аламе зи цунуни ҳавас накашй,
Чӣ кам аст уруци димоги гано,ки хумори таваццуи кас накашӣ.
Агар ин байтро мо аз назари баррасии вижагии қофиянокии он тақсим кунем, сурати дигаре аз он ҳосил мешавад, ки бо таваҷҷӯҳ ба сохтораш зоҳиран қолиби рубоӣ ё дубайтиро ба хотир меоварад:
Майи цоми цаноат агар бичашӣ,
Аламе зи цунуни ҳавас накашӣ,
Чӣ кам аст уруци димоги гано, ки хумори таваццуи кас накашӣ.
Ҳарчанд аз назари авзон фарқияте мавҷуд аст, аммо зоҳиран иқдоми ҳунарии Бедил барояш имкон дода, ки дар канори таъмини мусиқияти ҷаззоб дар ин баҳри мураккаб ва камтаҷрибашуда як навъ ибтикоре дар заминаи омезаҳои навъии шеър ба зуҳур расонад ва сохтори андарунии байтро ба рубоӣ ва ё дубайтӣ наздик кунад. Ин равиши хоси Бедил аст, ки дар заминаи корбурди баҳри мазкур эҷод шудааст ва ҳамон равиши тақтеъи шеъри қадимаи санскриктро дар таносуби пояҳои дувум ва чаҳорум ба хотир меоварад. Ин таҷриба дар Мавлоно бар асоси дигар буҳур ба мушоҳида мерасад, аммо онҳо наметавонад аз диди сохторӣ ба таҷрибаи Бедил шабоҳат дошта бошад, зеро ин наҳваи ҷолиби сабкӣ танҳо дар заминаи корбурди баҳри комил метавонад муҷассам шавад, ки дар он дарозии зиҳофот ва маҷмӯан мисраъ ин шаклро эҷод намудааст. Масалан ҳамин қолиб дар Девони Мавлоно дар баҳри раҷази мусаммани матвии мураффали музол ба мушоҳида мерасад:
Ёри ман аст ӯ ба чи нагзӣ,
Хоца агарчӣ ҳама магзӣ.
Чун гузарӣ бар сари кӯяш,
Пой накӯ неҳ ки налагзӣ
Аммо сурудаи Мавлоно бештар ба чакомаҳои мардумӣ ва ашъори ҳиҷоӣ аз назари шакл қаробат пайдо мекунад, вале тавре тазаккур ёфт, дар сурудаҳои Бедил ин тавозун ва оҳангнокӣ ва ҳамзамон таводуми мисраъот дар вақти шикастани онҳо ва риояи қофиябандӣ абётро ба рубоӣ ё дубайтӣ наздик месозад. Қайди як нукта низ муҳим аст, ки ин вижагии сохтории газал, ки навъе байтро ба рубоӣ дар вақти шикастани мисроъ шабеҳ мекунад, танҳо дар ҳусни матлаъи газал иттифоқ меафтад, чун қофия дар байти мазкур такрор шуда, ҷузъи шикастаи савум, яъне қисмати аввали мисраи дувум дар ин ҳол озод шуда, ин монандиро тақвият мебахшад. Дар
46
Nurov N. The Peculiarities of Usage in Regard to Gazel Metres Varieties in Bedil's «Divan»
абёти дигар бошад ин ибтикор дар газал навъе сурати дигаргуна мегирад. Масалан, дар байти мақтаи газали мавриди назари Бедил бошад, се ҷузъи аввали байт бо ҳамдигар қофияи дарунӣ пайдо мекунанд ва ҷузъи чорум ба қофияи умумии газал пайванд мегирад ва ин ҷо низ ҳамон сурати шаклии рубоӣ ва ё дубайтӣ ба ҷилва меояд, вале қофиябандӣ мутобиқат надорад:
Агарат зи мавоизи Бедили мо, арақе шавад оби цабини ҳаё,
Ба ду дам нафасе, ки дамонда ҳаво сари фитна чу оташи хас накашй.
Дар ин байт ба назар мерасад, ки вожагони «мо», «ҳаё» ва «ҳаво» дар се ҷузъи байт ба ҳамдигар қофия шуда омадаанд ва ҷузъи охири байт бо риояи қонунмандии нигориши газал ба қофияи умумии он марбут гардидааст.
Аз махсусиятҳои сохтории дигари ин навъ ашъори дар буҳур сурудаи Бедил тавозуни мисраъот аст, ки бо он ҳама тадовум ба ду бахши баробар метавон онҳоро қисмат намуд, ончунонки дар намунаҳои болоӣ ҳам зимни шикастани он ин махсусият рӯшан гардид. Аммо нуктаи ҷолиб он аст, ки гоҳо дар сурати иваз кардани ҷойи ҳар ду қисмати мисраъ ба вазну оҳанг ва мантиқи каломи Бедил халал намерасад. Барои намуна ба ин байт мурур мекунем:
Дили орамида ба хун макаш, зи фусуни рангу ҳавои гул,
Ситам аст гунчаи ин чаман мижа во кунад ба садои гул (8, с. 908).
Дар сурати ба шакли зайл иваз намудани ҷой қисматҳои мисраи аввал вазни он тагир намеёбад:
Зи фусуни рангу ҳавои гул дили орамида ба хун макаш... Ҳатто мисраи дувум ҳам дар сурати ба чунин шакл баргардонидани он ҳамин вижагиро метавонад ба худ касб намояд. Ҳарчанд ин хусусият на дар ҳамаи мисраот ба чашм мерасад, вале ҳамоно дар идомаи газал низ дар чандин маврид онро метавон ба мушоҳида гирифт. Тазаккури ду байти дигар қобили таваҷҷӯҳ аст:
Ба фурӯги шамъи сад анцуман саҳарест моили ин чаман,
Чу гилем аз бару дӯши ман бикашад соя зи пои гул.
Чаманест олами кибриё барй аз кудурати мосиво,
Нашавад тиҳӣ ба гумони мо зи ҳуцуми ранги ту цои гул.
Ин махсусиятро дар намунаҳое аз баҳри мутақориби шонздаҳрукна низ метавон ба мушоҳида гирифт:
Тараб дар ин бог мехиромад зи сози фурсат паём бар лаб,
Зи наргис акнун мабош гофил, ки най гирифтаст цом бар лаб.
Дар сурати иваз кардани ду бахши баробари мисраи аввал, ки тавозун ва оҳангнокии баробари аҷзои сатрро таъмин намудааст, на танҳо вазни шеър, балки маънии он ҳатто халал намеёбад.
Таваҷҷӯҳ бар ин падидаҳои ҳунарӣ ва ибтикороти Бедил дар қолиби газал моро ба назари дигаре ҳам мерасонад, ки заминаҳои пайдоиши шеъри навро дар ҳамин навъ газалҳои Абулмаъонӣ ҷустуҷӯ намоем. Дар назари аввал, таҷаддуди Бедил дар қолиби газал дар баҳри комил ва ибтикороти вай дар заминаи сохтори ин навъ шеър ҳарчанд шабоҳатҳои зоҳириеро дар таркиби як байти ӯ бо жанри рубоӣ ё дубайтӣ эҷод мекунад, аммо канори ҳамдигар гузоштани ин мисрои шикаста аз сӯи дигар як банде аз шеъри чаҳорпораро метавонад ба вуҷуд оварад. Дар намунаи аввал, агар бо такя бар риояти қонунмандии қофиясозӣ мо онро ба дубайтӣ ва ё рубоӣ монанд кунем, аммо оҳангу вазни он боз ҳам шеъри чаҳорпораро таҷассум карда метавонад. Фузун бар ин дар намунаи дувум, ки абёте аз ин қабил дар “Девон” -и Бедил фаровон ба кор рафтааст, навъи дигари чаҳорпораро ба хотир меоварад, ки дар онҳо се мисраи аввал қофия шуда, мисраи чаҳорум озод аст. Нуктаи дигар, ки моро ба чустор
47
Нуров Н. Вежагиҳои корбурди анвоъи авзони газал дар «Девон»- и Бедил
дар заминаҳои шеъри нав дар ин навъ ибтикороти Бедил мекашонад, худи таҷриба дар баҳри комил аст, ки навъе дароз шудани мисроъ дар он ба тавсеа бахшидани имконоти газал ва аз сӯи дигар шояд аз гунҷоиши дигар буҳур берун рафтани таҷассуми тафаккур ва андешаи шоир маҳсуб меёбад. Чун маъниофарй ва мазмунсозӣ, ки хостори қурбонии лафз бар маънист, дар шеъри сабки ҳиндӣ, бавижа ашъори Бедил ба унвони муҳимтарин махсусият табдил ёфтааст, тақозои таҷрибаҳои бештар дар шеъри суннатӣ мекунад, шояд Бедил барои истифода аз табаҳҳури ин навъ буҳур ва авзон дар маъниофарй ба таҷриба дар ин баҳр иқдом намуд ва дар заминаи имкониятҳои он дар сурати дароз шудани мисраъҳо, бахусус дар вазнҳои шонздаҳрукнӣ бештар дар гунҷоиши маонии тасаллут пайдо кард. Тавре тазаккур ёфт, дар «Девон»- и Бедил 56 газал дар баҳри комил, 24 газал дар баҳри мутақориби шонздаҳрукнӣ, чор газал дар баҳри мутадорики шонздаҳрукнӣ ва ҳамагӣ як газал баҳри раҷази мураффали матвӣ ба қалам омадааст. Агарчӣ намунаҳои анвои авзони фавқуззикр дар мавориди мухталиф тазаккур ёфтаанд, ба ҳайси намунаи дигари таҷрибаҳои ҳунарии Бедил дар ин раҳгузор барои идомаи мабоҳиси марбут ба ин мавзӯъ овардани байти матлаи ягона газали дар ин вазни баҳри раҷаз сурудаи шоир аз аҳамият холӣ нест:
Дурии базмат дар гаму шодй агар кунад ин май қисмати цомам,
Субҳ нахандад бар рухи рӯзам, шамъ нагиряд бар сари шомам.
Ин таҷрибаҳои ҳунарии шоир дар баҳрҳои мазкур ва таҷаддуди ҳунарӣ дар сохторшиносии матлаи газал, ки бар он ишорат шуд, ҳарчанд аввалан ба гунҷоиши маънии фаровон дар қолиби газалро таҷассум намояд, аз сӯи дигар таваҷҷуҳи шоирро дар роҳи ибтикор дар истифодаи имконоти бештари мазмунсозӣ дар маҳдудаҳои шеъри суннатӣ тафсир мекунад. Аз сӯи дигар, мутолеаи ин навъ газалҳои шоир рӯҳияи як нафар суханвари мубтакирро ифода мекунад, ки хостори таҷаддуди бештар аз ин аст ва оҳангу ҳолоти газалҳои ин бахш аз зуҳури навъе таркиш ё инфиҷор дар қолиби шеъри суннатӣ паём мерасонанд. Зимни хондани ҳар газале аз ин баҳр дар «Девон»-и Бедил ҳамин ҳисс вуҷуди инсонро фаро мегирад, ки Мавлоно ҳанӯз дар айёми хеш онро дар шеър инсиҷом бахшида буд:
Эй шаҳи султони азал, растам аз ин байту газал,
Муфтаилун, муфтаилун, муфаилун кушт маро.
Бедил ҳам чун Мавлоно шоире озодаандеш ва ворастае буд, ки ҳамин рӯҳи инҳисорнопазираш ӯро дунболи анҷоми чунин таҷоруб мекашонид ва аз сӯи дигар нигориши «Никот» ва ҳатто «Чаҳор унсур» барин намунаҳои барҷастаи осори насрӣ низ моро бар ин назар мувоҷеҳ мекунад, ки дар баробари озмудани ҳунари хеш дар таълифи осори мухталифи мансур ногуфтаҳояшро, ки аз доираи каломи манзур берун мондаанд, дар қолиби наср гунҷоиш низ диҳад. Насри Бедил аслан худ навъе шеър аст ва ҳамон матлаби ҷой намудани маънии андак дар лафзи фаровони маснуъ дар насри шоир барҷаста зуҳур кардааст.
Маҳз, ҳамин таҷрибаҳои ҳунарии Бедил дар газал буд, ки пеш аз ҳама дар мароҳили баъдӣ дар заминаи мактаби пайравони ӯ ҳисси аҷзи шоиронро дар идомаи ин роҳи сангин ба вуҷуд овард. Ҳарчанд ҷараёне ба истилоҳ бозгашти адабӣ дар Ирон ба миён омад, ба унвони ибтикор дар руҷӯъ ба сабки қудамо, аммо бо ин ҳама ин суханварон натавонистанд аз таъсири Бедил раҳо бишаванд ва ҳамоно дар партави асари тафаккур ва ҳунари шоирии ӯ боқӣ монданд. Аммо агар амиқан бар появу мояи ин ҷараён биандешам, ҳамон ачзи шоирон дар пешорӯи ин қудрати ҳунарӣ ва тачрибаҳои нодири ӯ буд, ки суханваронро ба сӯи дигар кашонид ва ҳатто ин бозгаштанҳо дар шеъри форсии Фарорудон, чойгоҳи таҳаввули густардаи мактаби
48
Nurov N. The Peculiarities of Usage in Regard to Gazel Metres Varieties in Bedil's «Divan»
пайравони Бедил низ табаҳҳур касб намуд. Моварои ин бозгаштанҳо боз ҳам ҳамон тавфиқ наёфтани гурӯҳе аз шоирон дар истиқболи шеъри Бедил буд. Агар инсофан бигӯем, ононки ин роҳи руҷӯъ ба гузаштаи адабиёти форсиро чӣ дар Эрон ва чӣ дар Фарорудон авлавият бахшиданд, аслан тавфиқ касб накарданд, баръакс нуфузи эшон дар адабиёти форсии ин даврон бо ҳамон сурудаҳое побарҷо монд, ки дар истиқбол аз Бедил ба қалам оварданд. Намунаҳои ашъори Парии Ҳисорӣ, Мирзо Содиқи Муншӣ ва амсоли ин худ бозгӯи ҳақиқати ин амр аст, ки аз ҷумлаи пайравони бозгашт дар ҳавзаи Фарорудон буданд.
Аз назари қонуниятҳои фалсафӣ ҳама чиз ва ҳолату воқеот дар пешрафт ва таҳаввул қарор дорад ва шеъри форсӣ ҳам бо он нуфузи комили касбнамуда дар қаламрави рӯзгори Бедил наметавонист дубора бозпас баргардад ва ҳамин омили муҳим боис шуд, ки дар остонаи асри бистум иқдоми тавачҷӯҳ ба сохторшиканӣ дар шеър аз ҷониби устод Лоҳутӣ ва Нимо Юшиҷ пеш гузошта шавад ва ин таҷаддуд иттифоқ афтад. Ҳарчанд назарияи шеъри нав ҳанӯз дар қабл аз ин шуаро дар тазкираи «Тазкори ашъор»-и Садри Зиё таҷассум дорад ва ин андеша боз ҳам метавонад назари моро дар ин маврид тасбит созад, ки омили аслии таваҷҷӯҳ ба эҷоди шеъри нав маҳз дар нимаи дувуми асри XIX ҳамоно таъсири Бедил маҳсуб меёбад. Пас, анҷоми пажӯҳишҳо дар заминаи таҷрибаҳои озмудаи Бедил барои му-қаррар намудани пояҳои шеъри нави форсӣ аз аҳамияти илмӣ холӣ нест ва ин ҷараён-шиносии таҳаввулот ва бархӯрдҳо дар айёми Бедил ва пас аз он ин матолибро метавонад ба субут бирасонад.
Баҳсу баррасии авзони шеъри Бедил ва таҷрибаҳои ҳунарии ӯ дар заминаи корбурди онҳо, ки ба истилоҳ навъе ба сохторшиканӣ дар газали форсӣ ва таҳав-вулоти шоёне мувоҷеҳ шудааст, бозгӯ аз он аст, ки Абулмаъонӣ бо таҷаддуд ва ибти-кор дар истифодаи авзони мухталиф ва шояд бештар аз ҳамаи шоирони дигар муваффақ ба таҷассуми маонии тоза ва мазмунофариниҳои хоса гардидааст. Аз сӯи дигар, ин таҷоруб бар он таъкид мекунанд, ки Мирзо Бедил камтарин имконоти қолиб ва шаклҳои роиҷи шеъри суннатиро дар халқи маонии ноб ва офариниши мазмунҳои шоирона мавриди истифода қарор дода, ҳамчун шоири мубтакир ва соҳиби забони хосаи шеърии худ маъруфияти тамом дарёфтааст, ки дар баробари бовар ва эътиқоди худ ба ин ҷойгоҳ дар тазкираҳову сарчашмаҳои адабӣ ин мақоми шомихи шоир дар сатҳи зарурӣ эътироф шудааст. Муҳимтар аз ҳама, дар заминаи таваҷҷӯҳ ба ин навъи сохторшиканӣ дар газали форсӣ метавон бар ин натиҷа расид, ки Мирзо Бедил заминаҳои мӯҳкаме дар таквини шеъри нав дар адабиёти форсӣ гузошт. Бешак, анҷоми ҷусторҳои фаротаре дар сарчашмашиносии шеъри нав бо таваҷҷӯҳ ба таҷрибаҳои ҳунарии Бедил метавонад бештару пештар ин амрро ба субут расонад, ки ба нукоте аз он бар асоси сурудаҳои шоир қаблан таъкид шуд.
Вожаҳои калидӣ: Бедил, газал, авзони шеърӣ, баҳри комил, баҳрҳои камозмудашуда, таҳаввулоти сохторӣ дар газал, ҳамосаи «Маҳабҳарата»
Пайнавишт:
1. Воҳиддӯст, Маҳнӯш. Вижагиҳои бунёдини газалҳои Мирзо Абдулқодири Бедили Деҳлавӣ./ Фаслномаи мутолеоти шибҳи қора.Донишгоҳи Систон ва Булуҷистон. Соли дувум, шумораи панҷум. 1389. саҳ. 125-146.
2. Деҳлавӣ, Бедил. Куллиёт. Тасҳеҳи Холмуҳаммади Хаста ва Халилуллоҳи Халилӣ. Ба кӯшиши Баҳман Халифаи Баноравонӣ. Ҷилди аввал, бахши аввал. -Теҳрон: Тилоя, 1389.
3. Деҳлавӣ, Бедил. Куллиёт Тасҳеҳи Холмуҳаммади Хаста ва Халилуллоҳи Халилӣ. Ба кӯшиши Баҳман Халифаи Баноравонӣ. Ҷилди аввал, бахши дувум.- Теҳрон: Тилоя, 1389.
49
Нуров Н. Вежагиҳои корбурди анвоъи авзони газал дар «Девон»- и Бедил
4. Исмоилипур, Абулқосим. Сурудҳои рӯшаноӣ. Ҷусторе дар шеъри Эрони бостон ва сурудҳои монавӣ. - Теҳрон: Устура, 1386.
5. Қалъанав, Ҳабиб Ҷадидулисломӣ. Киштгар, Насрини Шафоӣ. Мусиқии берунии “Девон ”-и Бедили Деҳлавӣ./ Фаслномаи мутолеоти шибҳи қора.Донишгоҳи Систон ва Булуҷистон. Соли севум, шумораи шашум, 1390. саҳ.65-88.
6. Мударрисӣ, Ҳасан. Фарҳанги корбурдии авзони шеъри форсӣ.- Теҳрон: Самт, 1384. -417с.
7. Раҳимӣ, Бобобек. Ошноӣ бо Бедил. -Душанбе: Ирфон, 2009.
8. Раҳимӣ, Бобобек. Шарҳи шаст газали Бедил. -Душанбе: Деваштич, 2001.
9. Салҷуқӣ, Салоҳиддин.. Нақди Бедил. -Теҳрон: Ирфон, 1380.
10. Хушгӯ, Биндробан Дос. Сафинаи Хушгӯ. -Кобул, 1359.
Reference Literature:
1. Vokhiddust, Makhnush Fundamental Peculiarities of Mirzo Abdulkodir Bedil Dikhlavi's Gazels // Quarterly edition of Sistan and Beludjistan University. The 2-nd year, №5, 1389 hijra. - pp. 125 -146.
2. Dekhlavi, Bedil. Kulliyat. // Under the editorship of Kholmukhammad Hast and Halilullokh Khalili. V.1, p.1. - Tehran: Tiloya, 1389 hijra.
3. Dekhlavi, Bedil. Kulliyat. // Under the editorship of Kholmukhammad Hast and Halilullokh Khalili. V.1, p.2. - Tehran: Tiloya, 1389 hijra
4. Ismoilpur, Abulkasym. Songs of the World. Research in the Poetry of Ancient Iran and Manihenian Songs. - Tehran: Ustura, 1386 hijra.
5. Kal'anav, Habib Djadidulislomi, Kishtgar, Nasrin Shafoi. Outward Music of Bedil Dekhlavi's «Divan». // Quarterly edition of Sistan and Beludjistan University. №6, 1390 hijra. - pp. 65 - 88.
6. Mudarrisi, Khasan. The Dictionary of Usage in Reference to the Metres of Persian Poetry. -Tehran: Samt, 1384 hijra. - 417pp.
7. Rakhimi, Bobobek. Familiarization with Bedil. - Dushanbe: Cognition, 2009.
8. Rakhimi, Bobobek. Interpretation of Bedil's sixty gazels. - Dushanbe: Devashtich, 2001.
9. Saldjuki, Salikhiddin. Bedil's Literary Criticism. - Tehran: Cognition, 1380.
10. Khushgy, Bindroban Das. Khushgy's Tezkires. - Kabul, 1359 hijra.
50
