CC BY
66
УДК 8Т1
ББК 83.3 (0)4 С.С.АЗИЗОВ
БАЪЗЕ МУЛОХИЗА^О РО^ЕЪ БА ПОЭТИКАИ ГАЗАЛИЁТИ НИЗОМИИ ГАН^АВИ
Низомии Ганчавй дар таърихи адабиёти форсй-точикй бештар бо достондои «Хамса»-и хеш маъруфият пайдо намудааст. Дар баробари достондои хамсаи шоир аз у як девони ашъор то замони мо бокй мондааст, ки фарогири газал, касида, китъа ва рубой мебошад. Х,арчанд дар хусуси чанбадои поэтикй ва дунарии достондои "Хамса" тадкикотдое ба сомон расидааст, аммо дар хусуси вижагихои поэтикй ва чойгоди газалиёти шоир тадкикоти арзишманде таълиф наёфтааст. Бештари ондое, ки дар бораи Низомй пажудиш анчом додаанд аз дунари волои достонсароии у ёд намудаанд. Сабаби кам таваччуд намудани адли тадкик ба газалиёти шоир ин дам нуфузи густардаи достондои "Хамса" мебошад. Албатта, бархе аз донишмандон рочеъ ба арзиши дунарии газалиёти шоир ишорадо намудаанд, аммо то кунун дар адабиётшиносии точик ба таври васеъ арзишдои дунарй ва чойгоди газалиёти Низомй пурра омухта нашудааст. Бо ин дадаф, дар ин макола сайъ бар он намудаем, ки вижагидои дунарй ва поэтикии газалиёти шоирро мавриди баррасй карор дидем.
Аз таркиби девони шоир чунин бармеояд, ки микдори газал аз дигар анвои шеърй зиёдтар аст. Чунончй дар девони Низомй, ки бо кушишу тасдеди Вадиди Дастгардй мураттаб гардидааст, 137 газал омада бошад, дар нусхаи тасдеднамудаи Саид Нафисй 193 газал оварда шудааст. Дар чилди панчуми куллиёти точикистонии Низомй, ки дар асоси нусхаи Вадиди Дастгардй ва Саид Нафисй бо кушиши Бадром Сирус ва Чобулко Додалишоев нашр шудааст, 56 газал оварда шудааст. Мо дар ин макола аз девони тасдеднамудаи Саид Нафисй истифода намудем. Бахши бештари мероси бокимондаи Низомиро пас аз достондои «Хамса» газал ташкил менамояд. Хдким Низомй сарояндаи бедтарин достондои иш;й дар адабиёти форсй-точикй ба жанри газал, ки ифодакунандаи долу давои ошикй аст, таваччуди хосае намудааст. Аксари мудаккикон бар ин назаранд, ки Низомй дар инкишофи газал дидмати чашмгире накардааст ва истеъдоди у мадз дар сурудани достондояш нашъунамо пазируфта, макоми шоирии уро муайян кардааст. Аммо пас аз мутолааи газалиёти у чунин бармеояд, ки вай дар сурудани газал низ майорату табъи салим доштааст.
Аз баррасии газалиёти шоир бармеояд, ки бузургтарин газалсароёни форсй ба монанди Мавлоно Балхй ва Х,офизи Шерозй назар ба газалиёти Низомй доштаанд. Чунонки Мавлоно Балхй дар пайравии вазну кофия ва радифи газали зерини Низомй газале сурудааст:
Низомй:
Бинмой рух, ки дидани гулзорам орзуст,
Дар ман нигар, ки наргиси хунхорам орзуст.. .(7, 271).
Мавлоно Балхй дар таъсири ин газали Низомй газали маъруфи хешро сурудааст:
Бинмой рух, ки богу гулистонам орзуст,
Бикшой лаб, ки канди фаровонам орзуст.
Х,ар ду газал дам дар вазни рачази мусаммани махбуни максур ва дар радифи «орзуст» суруда шуда, инчунин дар абёти дигар лафзу маъно ва муштаракоти зиёде ба чашм мерасанд.
Бояд кайд намуд, ки таъсири газалиёти Низомй аз назари сохтору мудтаво ва чанбадои поэтикй ба шоирони пас аз у комилан баррасй нашудааст ва ба назари мо, ин мавзуъ як тадкики чомеътареро такозо дорад. Ба андешаи мо, аз газалиёти Низомй шоирони газалсарои маъруфи мо, ба монанди Мавлоно Балхию Фахриддини Ирокй, Хоча Хофизу Хочуи Кирмонй бештар таъсир пазируфтаанд, ки намунаи дар боло оварда, далели ин гуфтадост. Дар баробари ин калима ва иборадои харобот, буткада, масчид, майхона, дайр, муг, саччода, ринд, хаммор, сокй ва гайра, ки дар газалиёти шоирони мазкур дамчун истилодоти хоси шеъри ирфонй зиёд ба кор рафта, дар газалиёти Низомй пеш аз онон мавриди истифода карор гирифтааст.
Сохтору мундарича. Аз назари сохтор газалиёти шоир бештар дамон дадди маъмули газал аз 5 то 7 байт аст, вале дар баробари ин газалдои 4 байтй ва 10-12 байтй низ дар девони шоир ба назар мерасанд. ^исмати зиёди мавзуоти газалдои шоирро ишки ирфонй ташкил мекунад. Шоир дар ингуна газалдо аз фирок ва дурии маъшуки якто шиква мекунад ва бо умеди васли ёр мезияд. Чунонки газали зеринро метавон яке аз бедтарини газалиёти орифона ба шумор овард, ки аз назари тарзи баён ва дунари шоирй чолиби таваччуд аст:
Ман банда надонам ба ту султон чи фиристам? Цон нест маро дархури ту, цон чи фиристам? Мехостам эй дуст, ки цон бо ту фиристам Шарманда шудам, зира ба Кирмон чи фиристам? Аз бацри Худо панд дец эй хоцаи оцил, Манмури заифам ба Сулаймон чи фиристам?... Ид омаду ман хастацигар лошаву логар, Хайрон шудам аз бацри ту цурбон чи фиристам? Чу нест амал неку, имруз Низоми, Фардо амали нек ба мизон чи фиристам? (7, 301) Боиси таъкид аст, ки Шайх Камоли Хучандй бар ин радиф ва вазни (хдзачи мусаммани ахраби макфуфи махзуф) газали Низомй як газале сурудааст, ки аз назари тарзи баён ва мавзуъ низ бисёр шабохат байни хам доранд:
Дил нест ба дастам, бари дилбар чи фиристам? Цон %аст, вале чизи мух,ащар, чи фиристам? Fам нест аз инам, ки фиристам бари у цон, Андеша аз он аст, ки барсар чи фиристам?... (5, 284) Яке аз мавзуоте, ки дар газалиёти Низомй баррасй ёфтааст, ин ганимат донистани умр ва хуш гузаронидани он мебошад. Чунонки дар абёти зерин шоир таъкид мекунад, ки чун ин х,аёти одамй човидонй нест, набояд онро дар азобу маша;;ат гузаронад: Боци чу нест муцлати айёми одами, Аблац касон, ки умр гузоранд дар азоб. Боре ман аз шамоили хубу самову май, Мушкил бувад, ки тавба намоям ба цар итоб (7, 294). Ё дар газали дигр чунин гуфтааст, ки умри гузашта х,еч гох барнамегардад ва аз ин ру онро бояд ганимат шумурд:
Мурге, ки шуд зи дом кай ояд дигар ба дом? Умре, ки даргузашт дар у кай тавонрасид? (7, 291). Дар газали зерин низ шоир аз ганимат шуморидани айёми чавонй ёдрас мешавад ва чунин андешахои хешро баён месозад:
Цавонй бар сари куч аст, дарёб ин цавониро, Ки шацри боз кай бинад гариби корвониро. Хамидапушт аз он гаштанд пирони цацондида, Ки андар хокмецуянд айёми цавониро... Ба царза медици барбод умри ноз низ, к-аз вай Ба цосил метавон кардан цаёти цовидониро. Ба зар нахридаи цонро аз он цадраш намедони, Ки цинду кадр нашносадматоиройгониро...(7, 263). Дар чопи Душанбе мисраи панчум ба шакли «Ба харза медихй барбод умри нозанин, к-аз вай» омадааст (8, 399).
Риёву риёкорй низ дар газалиёти шоир мазаммат шудааст, чунончи дар байти зерин шоир мегуяд:
Гуфт: Пиро, май хури бец, к-аз риё тоат куни, Халца кардам он сухан дар гуши цон андохтам...(7, 300). Яке аз мавзуоте, ки дар мехвари андешахои шуарои классикии мо ;арор гирифта, ин бешак, рахму шав;ат ба инсонхо ва пархез аз дилозорй мебошад, ки дар газалиёти Низомй низ ин масъала дур намондааст. Шоир дар мавридхои зиёд дар газалиёти хеш дар ин мавзуъ андешахояшро баён доштааст, ки намунаи зер далели ин гуфтахост: Чунон бояд, ки мур аз ту наранцад, Макун по бандаи цац цуз дурусти. Хури хуноба сад сол андар ин роц, Хама бод аст, агар як дил бихасти. Расиди, эй Низоми ту бад-ин цо, Буту бутхонаро дарцам шикасти (7, 328). Авзони Fазалиëти шоир. Вазн ва ;офияву радиф дар шеър аз омилхои мухиме барои боз хам хушохангу гушнавоз гардидани муси;ии шеър аст. Аз баррасии авзони газалиёти Низомй маълум мегардад, ки у дар газал бештар аз вазнхои хушохднгу дилнишин ва серистеъмол дар
газал истифода намудааст. Аз хама бештар дар газалиёти шоир бахри хазач истифода карда шудааст. Чунонки аз 193 газали дар девони шоир буда, 83 тои он дар авзони гуногуни хазач суруда шудааст. Дар газалхои шоир аз хама бештар Хазачи мусаммани солим (V---/V---/V---/V---) корбаст шуда, ки дар мачмуъ 18 газал дар ин вазн суруда шудааст. Вазни мазкур дар газалсарой яке аз авзони серистеъмол ба хисоб меравад ва Парвиз Нотили Хонларй низ онро дар ;атори 20 вазни пуркорбурди газали форсй овардааст. Дар ин вазн Саъдй 26 газал, Хофиз 24 ва Аттор 14 газал сурудааст.
Чанд мисол аз газалиёти Низомй дар ин вазн:
Шудам бар су/рате ошиц,/ ки бар мац ме/кунад гавго, Чи сурат? Су/рати дилбар,/чи дилбар?Дил/бари зебо (7, 260).
Дарего дил/, дарего дил/, ки дилдоре/ намеёбам, Гами ман хур/, вами ман хур/, ки гамхоре/намеёбам (7, 299). Дигар аз авзони бахри хазач, ки дар газалиёти шоир бештар ба кор рафта, хазачи мусаддаси махзуф (V---/V---/V--/) мебошад, ки дар мачмуъ дар вазни мусаддаси махзуф 15 ва дар мусаддаси ма;сури (V---/V---/V--~/) он 7 газал суруда шудааст. Ин вазнро Низомй дар достони "Хусрав ва Ширин" низ мохирона ба кор бурдааст. Устод Парвиз Хонларй низ ин вазнро дар ;атори 20 вазни пуркорбурди газал дар бахши авзони кутох овардааст. Шуаро ин вазнро дар хамагуна шеър аз ;абили ;итъа, ;асида, газал ва дубайтй ба кор бурдаанд, аммо ин вазнро ба унвони бехтарин ;олаб барои анвои достонхои оши;она баргузидаанд. Низомй:
Гамат цуз бар/ дили якто/ нагунцад, Кирахти иш/ц дар цар цо/нагунцад (7, 275).
Маломат кар/дан андар о/шици рост, Маломат кай/ кунад он кас/ ки биност (7, 265) Низомй дар сурудани газал аз хазачи мусаддаси ахраби ма;бузи махзуф (--V/V-V-/V--) низ бештар истифода карда, ки дар мачмуъ дар ин вазн 13 газал сурудааст. Чунонки медонем ин вазнро шоир дар достони "Лайлй ва Мачнун" низ мохирона ба кор бурдааст. Устод Хонларй низ ин вазнро дар бахши авзони кутохи пуркорбурди газали форсй зикр кардааст. Низомй:
Хуш зи, ки/ замона гам/ наярзад, Андеша/и бешу кам/наярзад (7, 278).
Дил боз/ дари сало/ц дарбаст, Он тавба/, ки карда бу/д бишкаст. (7, 265) Дигар аз вазне, ки бештар дар газалиёти шоир ба кор рафтааст, хазачи мусаммани ахраб (-V/ V---/ --V/ V---) мебошад, ки дар мачмуъ дар ин вазн 10 газал дар девони шоир мавчуд аст. Вазни мазкур хам дар газалсарой бештар ба кор бурда мешавад, ки Аттор дар ин вазн 33 ва Саъдй 12, Хофиз 5 газал сурудаанд. Низомй:
Соци ма/нишин форш/, май дец, ки/ бацор омад, Бахт аз са/ри бекори/цам бар са/ри кор омад (7, 281).
Ё Раб, чи/ цамол аст ин/ к-он моци/ хутан дорад, Сад Юсу/фи Канъони/дар чоци/зацан дорад (7, 278). Инчунин, дар вазни хазачи мусаммани ахраби макфуфи махзуф (--V/V—V/V—V/ V--) 9 газал дар девони шоир мавчуд аст.
Чун боди/ сабо буи/ дилороми/ман орад, Гуи да/ми Исист/, ки цон дар ба/дан орад (7, 277). Дар баробари он вазнхое, ки аз хазач дар боло оварда шуд, инчунин чанд навъи бахри хазач аст, ки дар он шоир кам газал сурудааст. Аз чумла, дар хазачи мусаммани ахраби макфуфи ма;сур танхо 3 газал ва ё дар ахраби ма;бузи ма;сур 4 газал, дар хазачи мусаддаси ма;бузи ма;сур ва махзуф як газалй, дар хазачи мусаммани ахраби макфуф 1 газал ва дар хазачи мусаддаси макфуфи мачбуб 1 газал ба назар расиданд.
Дар газалиёти шоир авзони гуногуни рамал низ истифодаи вофир дорад. Дар мачмуъ, дар анвои гуногуни рамал 49 газал дар девони шоир мавчуд аст. Низомй дар сурудани газал аз хама
бештар аз рамали мусаммани мадзуф (-V--/ - V --/ - V --/ - V -) истифода намудааст, ки дар мачмуъ 17 газал дар мадзуф ва 3 газал дар максур суруда шудааст. Ин вазн аз вазндои равону хушоданг ва серистеъмол дар газалсарой мебошад, ки онро Парвиз Нотили Хонларй низ дар катори авзони пуркорбурди газал зикр намудааст. Саъдй дар мачмуъ дар мадзуф ва максури ин вазн 26 газал, Хофиз 33 ва Аттор 42 газал ва 5 касида сурудааст. Чанд мисол аз газалиёти Низомй:
Аз ту натво/над буридан/ кас ба осо/ни маро,
Гар касам о/хир намедо/над ту медо/ни маро (7, 262).
Дилбари тар/сои ман,/каъбаи ру/уони аст,
Каъбаву дай/р аз куцо?/Ин чи мусал/мони аст? (7, 272)
Душ мегу/янд пире/ дар харобо/т омадаст, Оби чашмаш/ бо суровы/ дар муноцо/т омадаст (7, 268) Дигар аз авзони рамал, ки дар газалиёти шоир пуркорбурд аст, рамали мусаддаси мадзуф (-V--/-V--/-V-), мебошад, ки дар ин вазн 8 газал ба силки назм кашида шудааст. Ин вазн дам дар газал бисёр хушодангу гушнавоз аст.
Боз дил ан/дар цигар ан/дохтам, Шеваи иш/цат зи сар ан/дохтам (7, 299). Инчунин дар вазни рамали мусаммани махбуни мадзуф 5 газал, ба кор бурда шудааст. Душ мауру/и ман аз муш/к ницоб о/мада буд, Кори ошуф/таи ман з-у/ба савоб о/мада буд (7, 286) Аз бадри рачаз дам Низомй дар газалсарой бештар ба кор бурдааст. Аз дама бештар рачази мусаммани солим (--V -/--V -/--V -/--V -/ дар девони шоир ба мушодида мерасад, ки дар ин вазн 10 газал суруда шудааст.
Гуфтам: Магар/ дилдори ман/ бо ман вафо/дори кунад, Кай буд кас/ро ин гумон,/к-у ин цафо/кори кунад (7, 282) Дигар аз авзони бадри рачаз, ки дар газалиёти шоир нисбатан серистеъмол аст рачази мусаммани матвии махбун (-VV -/V-V-/-VV-/V-V -/, ки дар ин вазн 9 газал суруда шудааст. Бояд кайд намуд, ки ин вазн аз хушодангтарин авзон дар газалсарой ба дисоб меравад: Боз бино/и тавбаро/ ишц харо/б мекунад, Рузакушо/и ошицон/аз майи но/б мекунад (7, 283). Низомй дар бадри мутакориб, ки он бештар хоси достондои дамосист тандо 2 газал сурудааст: мутакориби мусаммани солим (V-- / V-- / V-- / V-- ) ва мутакориби мусаммани мадзуф (V--/ V--/ V--/ V-)
Чи созам/? ки суи/ ту роуе/ надорам, Куцои?/Ки цуз ту/паноуе/надорам (7, 306). Аз бадрдои фаръй дар газалиёти шоир бештар музореъ ва мучтас, ки ин ду вазн дам бештар дар газалсарой ба кор мераванд, истифода шудааст. Аз авзони музореъ бештар музореи мусаммани ахраб (--V/-V--/--V/-V--) истифода гардидааст, ки 3 газал дар ин вазн ба силки назм омадааст.
Аз моу/рафта рузе/ в-аз шаб гу/зашта посе,
Ёрам зи/дар даромад/, бар каф ги/рифта косе...(7, 334)
Диди ки/ аз гами ту/ бар ман чи/хори омад, Бе он ки/ уец рахна/ дар дуст/дори омад (7, 281) Дар вазни музореи мусаммани ахраби макфуфи мадзуф(--V/-V-V/ V--V/-V-), дам аз чониби Низомй се газал суруда шудааст:
Ё Раб, ба/рузи уашр/магир аз па/и манаш, Харчанд/уаст хуни/дили ман ба/гарданаш (7, 295) Аз анвои бадри мучтас дар девони шоир бештар мучтаси мусаммани махбуни мадзуф ва мусаммани махбуни аслам ва мусаддаси махбуни аслам 2 газалй ба назар расид. мучтаси мусаммани махбуни мадзуф (V-V-/VV--/V-V-/VV-), Хазор бо/р ба цон о/мадаст ко/р маро, Нагашт иш/ци ту илло/яке уазо/р маро (7, 261)
Хамин гуна аз бахрхои фаръй хеле кам дар девони шоир ба кор рафтааст. Хамагй ду газал дар бахри Хафиф, 2 газал дар бахри Мунсарех ва 2 газал дар бахри Сареъ ба назар расиду халос.
Аз омузиши авзони газалиёти Низомй чунин бармеояд, ки у дар газалсарой бештар аз авзони салису равон ва хушоханг, ки бардорандаи эхсосоти иш;у дилдодагй аст, истифода намудааст. Ин чиз табиист, ки суханвар хини эчод кушиш намекунад, ки дар фалон вазн ва ё бахр газал хохад гуфт, аммо худ андеша ва эхсосоти шоир беихтиёр ба он суй мекашад.
^офияву радиф. Аз нахустин вижагие, ки дар мавриди корбурди ;офияву радиф дар газалиёти Низомй боиси таъкид аст, ин ки у ба монанди бузургтарин шоирони адабиёти классикии форсу точик дар бештари газалиёташ аз радиф истифода намудааст. Бино ба андешаи донишмандон радиф хоси шеъри форсизабонон ва ихтирои онон аст ва дар хеч забоне нисбат ба забони форсй ахамият надорад (4,124). Ба андешаи устод Шафеии Кадканй бештари газалиёти хубу дилкаши забони форсй дорои радиф мебошанд: «Радиф дар ха;и;ат барои такмили ;офия ба кор меравад ва ба таври ;атъи метавон иддао кард, ки худуди хаштод дар сади газалиёти хуби забони форсй хама дорои радиф хастанд ва усулан газал бе радиф ба душворй муваффа; мешавад ва агар газал бидуни радиф зебой ва лутфе дошта бошад, комилан чанбаи истисной дорад» (4,138).
Аз 193 газали Хаким Низомй, ки дар чопи Саид Нафисй омадааст, 125 тои он дорои радиф мебошад. Аз ин нишондиханда хам маълум мегардад, ки Низомй бештари газалхои худро бо радиф сурудааст. Албатта, бештари радифхои газалхои шоир аз феълхои содда таркиб ёфтааст, ки ин дар ашъори шоирони дигар низ ба чашм мерасад. Боиси ;айд аст, ки радифхои сода хам дар шеър таъсири хоси худро доранд ва чанбаи муси;авии шеърро афзун мекунанд. Чанд намуна аз газалхои Низомй, ки дар онхо радифхои сода ба кор рафтаанд: Чун боди сабо буи дилороми ман орад,
Гуи дами Исост, ки цон дар бадан орад..(7, 277). ***
Хаёлам сайри гулзори рухи он симтан дорад,
На майли лолаву райхон, на гулгашти чаман дорад.. .(7, 277).
***
Ба дарде, к-аз ту дармоне барояд, Макун, к-аз бедили цоне барояд...(7, 289).
Як гурух радифхои газалхои Низомй аз ду ва ё се калима таркиб ёфтаанд, ки ингуна радифхо дар боло рафтани муси;ии ;офия на;ши муассир гузоштаанд. Радифхои мураккаби шоир бештар аз ду ва ё се вожа (фарруху маймун шавад, ман шав соате, то ба руз, эй дуст, то ба руз, чун аст ва монанди инхо) иборатанд. Мисол:
Рузгорам аз цамолат фарруху маймун шавад,
Холу корам аз висолат фарруху маймун шавад (7, 288). ***
Эй пайки хучаста ёр чун аст?
Ман бедилам он нигор чун аст? (7, 271).
Маро гуи, ки чуни? Чунам? эй дуст,
Цигар пурдарду дил пурхунам эй дуст...(7, 271).
Шаб бегац аст, эй моци ман, мецмони ман шав соате, Хамхонаи ишци туам, цамхониман шав соате...(7, 328).
Аз хама радифи мураккабе, ки дар газалиёти шоир истифода шудааст аз панч калима таркиб ёфтааст, ки во;еан дар ;увват бахшидани чанбаи муси;авии шеър таъсири зиёд гузоштааст:
Чу Юсуф мири хубони, бигу эй цон, кирои ту? Чу наргис чашмаи цони, бигу эй цон, кирои ту? (7, 323).
Дар газалиёти шоир радифхои исмй низ ба назар мерасанд: Цавони кардам андар кори цонон, Кицаст андар дилам бозори цонон...(7, 314).
Бо чонишинхои шахси якуми танхо (ман -3 газал) ва шахси дуюми танхо (ту 4-газал) ва шахси сеюми танхо (у-2 газал) дар девони шоир суруда шудааст.
Рузгор ошуфтатар, ё зулфи ту, ё кори ман?
Зарра камтар, ё дауонат, ё дили гамхори ман? (7, 318).
Гар тавони, эй санам, бигзар шабе дар куи у, В-ар дилат хоуад, бибар аз ман паёме суи у (7, 321).
Чун гунча диле дорам, пурхун зи цафои ту, Умрам ба карон омад дар ауду вафои ту... (7, 322).
Таваччуд ба кофиядои газалиёти Низомй нишон меидад, ки калимадои кофияшаванда дар газалиёти шоир хушодангу дилнишин буда, дар пуркувват сохтани чанбаи мусикй ва вазни шеър роли мудимро ичро кардаанд. Дар баробари ин дар бисёр газалдои шоир кофиядои даруни мисраъдо ба назар мерасанд. Истифодаи калимадои дамоданг ва дамкофия дар даруни мисраъдои бархе аз газалдои шоир нишондидандаи дилбастагии шоир ба ин гуна калимот буда, дар баробари ин боиси пуртаъсир гардидани мусикияти шеър ва чанбадои дунарии газалиёти у гардидааст.
Туи Лайлии имрони, туи Билциси Санъони, Туи мауруи канъони, туи маъшуци дилдорам. Маро Мацнуни худ карди, маро махзуни худ карди, Маро мафтуни худ карди, аз онру ман дилафгорам (7, 304).
Бингар ба руи зарди ман, в-аз сина биншон гарди ман, То чанд боши дарди ман, дармони ман шав соате. Эй чашмаи уайвон ба лаб, в-эй зиндагониро сабаб, Чун цонам оварди ба лаб, цонони ман шав соате... Эй чатри мау гесуи ту, тугрои мау абруи ту, Эй ман гуломируи ту, султони ман шав соате (7, 328).
Мисраи сеюми газали мазкур дар нашри Душанбе аз руи нусхаи Вадиди Дастгардй дар шакли «Эй чашмаи дайвонлакаб...» омадааст (8, 422).
Дар газали зерин низ кофиядои дарунй мисраъдо пурра риоя шуда, илова бар ин, дар баъзе аз мисраъдои озод аз кофия низ калимадои дамкофия ба назар мерасанд. Дар натичаи ин гуна калимоти зиёди дамкофия дар газал боис гардидааст, ки чанбаи мусикавии газал боз дам пуртаъсиртар гардад ва танину зарби он бештар гардад:
Ба ду чашм дил гушояд, ба ду лаъл цон физояд, Дили ошицон рабояд, ба ду лаб чу ширу хурмо. Зи каманди зулфи мушкин, дили ман бибурду ин бин, Ба миёни цони ширин гамиу гирифт маъво... Сафаре ба суи мо кун, гузаре ба куи мо кун, Назаре ба руи мо кун, зи барои рузи фардо (7, 259).
Дар мачмуъ метавон хулоса намуд, ки дар газалиёти Низомй калимадои дамкофия ва радифдо чойгоди махсус дошта, дар баробари вазн ба мусикй ва оданги шеър таъсири амик гузоштаанд.
Корбурди санъатдои бадей. Низомй вокеан, дар газалиёти худ санъатдои шеъриро зебо ва дар мавриддои муносиб ба кор бурдааст. Ба якчанд мисолдо истифодаи санъатдои бадеиро дар ашъори шоир мавриди баррасй карор медидем.
Санъати тачнис дар газалиёти шоир бо камоли дунармандй ба кор бурда шудааст. Чунонки дар байти зерин шоир бо истифода аз калимадои "дилбарй" ва "дил барй" тачниси том сохтааст: Боз гирифти зи сар цоидаи дилбари, То шавад аз ишци ту цони ман аз дил бари (7, 329).
Калимаи "шамшод" ва таркиби"бошам шод" хеле модирона дар байти зерини шоир чун кофия истифода гардида, дар як маврид аз навъи тачниси муракаб мебошанд: Масоф кард гули сурх боз бо шамшод, Чи гуна созам айшу чи гуна бошам шод (7, 275). Тавассути ибораи "дил доранд" ва калимаи "дилдор" шоир дар байти зер тачниси зебое сохтааст, ки аз навъи тачниси мураккаб мебошад. Ибораи "дил доранд" ва калимаи "дилдор" чунонки маълум аст дар талаффуз ва тарзи навишт ба дам монанд буда, дар ифодаи маъно мухталиф мебошанд:
Хама ушшоц дил доранд, бо дилдор дар олам,
Манам акнун, на дил дорам, на дилдор эй мусалмонон (7, 315).
Тавсиф ё сифатчинй. Дар газалиёти Низомй ба абёт ва газалхое дучор мешавем, ки шоир бо камоли хунармандй аз санъати тавсиф истифода намудааст. Низомй чунон сифатхоеро паси хам овардааст, ки аз ;удрати табъ ва баёни хунарваронаи газалиёти у дарак медихад. Чунон ки дар газали зерин саропо сифатхои маъшу; паси хам чида шудааст, ки аз назари тарзи баён ва поэтикаи он чолиби таваччух аст:
Гулрухе, шаккарлабе, сангиндиле, симинбаре, Сарвцадде, лолаханде, муштарирухсорае, Дилфиребе, цонситоне, кацсаре, ишвадеце, Бевафое, пурцафое, кинкаше, хунхорае. Шухчашме, саркашеву новакандозе буте, Дилпазире, зираке, мустакбире, цушёрае (7, 327).
Х аким Низомй аз санъатхои лафзй низ бо махорат истифода намудааст. Чунонки дар чанд маврид дар газалиёти шоир мо бо санъати лафзии акс ру ба ру гаштем, ки аз назари хунари баён камназир аст. Дар китобхои адабиётшиносй санъати акс чунин шарх ёфтааст: "Акс дар лугат божгуна кардан, бозгардиш буда, дар истилох он аст, ки чузве аз каломро пеш гузоранд ба чузве дигар ва боз акс кунанд ва табдил кунанд макони чузви аввалро ба макони чузви сонй (3,45). Санъати акс шояд, ки дар як мисроъ ё дар хар ду мисроъ во;еъ шавад.
Намуна аз газалиёти Низомй:
Сад Юсуфи Канъони, дар куи ту, цурбони, Дар куи ту цурбони, сад Юсуфи Канъони Лаълат ба дурафшони ёцути тар афшонад, Ёцути тар афшонад лаълат ба дурафшони... Як гамзаи пинцони дар кори Низоми кун, Дар кори Низоми кун як гамзаи пинцони (7, 336). Чунонки маълум гашт Низомй газали мазкурро бо истифода аз санъати акс сурудааст. Аз назари сабк ва вижагии хунарй ;обили таваччух аст. Харчанд санъати акс як навъ лафзбозиву чой иваз кардани рукнхост, вале истифодаи мохиронаи он газалро то хадди лузум мавзун ва муассир намудааст.
Дар газалиёти Низомй аз санъатхои маънавй хам мохирона истифода шудааст. Низомй аз санъати маънавии лаффу нашр дар газалхои хеш устокорона ба кор бурдааст. Ба намунахои зерин аз газалиёти Низомй таваччух мекунем:
Лабу дацону ду чашми ту эй бути гулфом, Яке наботу дувум пиставу савум бодом. Наботу пиставу бодом пеши он се шуданд, Яке асиру дувум бандаву севум гумном... Ривоцу зинату ислом дец Низомиро, Ба цацци Саййиди кавнайну сураи Анъом (7, 298). Чунонки маълум мегардад, Низомй ин газалро саропо бо истифода аз санъати лаффу нашр сурудааст. Бояд зикр намуд, ки барои ин тарз баён намудани газал, во;еан хунари баланди шоирй лозим аст ва Низомй, ки табъи саршор аз мухаббату дилбастагй ба сухан дошт, ба баёни ин гуна газалхо даст ёфт.
Дар газали зерин низ шоир аз санъати лаффу нашр ба маврид ба кор бурдааст, ки пеш аз хама, чанбаи хунарии он боиси таъкид аст.
Шудам бар сурате ошиц, ки бар мац мекунад гавго, Чи сурат? Сурати дилбар. Чи дилбар?Дилбари зебо. Агар руяш намебинам, ду чашмам чашмае гардад, Чи чашма? Чашмаи луълуъ. Чилуълу?Луълуилоло... Маро аз бацри цононе, Низоми, шарбате бояд, Чй шарбат? Шарбате ;отил. Чй ;отил? Катили чонхо (7, 260).
Дигар аз санъатхое, ки дар газалиёти Низомй бо як вижагй ва хунармандона ба кор рафтааст, саъати талмех мебошад. Бо истифодаи ин санъат маънохои чолиб ва зебо баён намудааст. Шоир тавассути ба кор бурдани талмехоти динй, таърихй, иш;й ва монанди инхо абёти дилчаспу нагзе сурудааст. Ба намунахо аз газалиёти у талмех ба ;иссаи Юсуф таваччух мекунем:
Ё Раб, чи цамол аст ин к-он моци хутан дорад, Сад Юсуфи Канъони дар чоци зацан дорад (7, 278).
Боиси таъкид аст, ки Низомй аз дигар ладзадои киссаи Юсуф (а) истифода намудааст. Албатта, киссаи Юсуф аз зеботарин киссадое аст, ки тамоми шоирони мо ба он талмед гуфтаанд. Дар байти зерин шоир ишора ба гург ва пиродану падари Юсуф Яъкуб чунин мегуяд: Гург Юсуф шуд, Низоми кори ман аз дусти, З-он ки андар перауан Яъцубвор афтодаам (7, 298). Ё дар байти зерин низ шоир худро чун Яъкуб мепиндорад аз гами маъшука ва чунин мегуяд: Яцуб шуд аз гамаш Низоми, Он Юсуфирузгор чун аст (7, 271). Дар мавриде дигар шоир ба ин ладзаи достон ишора намуда, чунин сурудааст? Равшан шавад он дидаи торик чу Яъкуб, З-он Юсуфи чонам чу буи пирадан орад (7, 277). Годе шоир бо камоли фахр аз маъшуки зебои худ меситояд ва бо истифода аз киссаи мазкур, чунин мегуяд, ки ончунон маъшукае дорад, ки бар дусни зебои у дазордо юсуфдо гирифторанд: Зулайхое, ки ман дорам ба олам нест уамтояш, Хазорон мисли Юсуф ошици чоуи зацан дорад (7, 277).
Дигар аз талмедоти ашъори шоир ба киссаи Сулаймон (а) аст. Низомй бо истифода аз ладзадои ин достон низ абёте сурудааст:
Гар ту парирух шабе азми Низоми куни, Хонаи муре зи ту мулки Сулаймон шавад (7, 288).
Бароям бо гами ишцат, мапиндор Ки муре бо Сулаймоне барояд (7,289) Фиристи бодро пешам, ки: Мулке пеши ман дар каш, Рауо кун, к-аз чунон муре сулаймони намеояд (7, 290).
Аз баури Худо, панд деу, эй хоцаи оцил,
Ман мури заифам, ба Сулаймон чи фиристам (7, 301).
Агар хоуи, ки бини руи маъшуц, Чу Билциси Сулаймон бовафо бош (7, 294).
Инчунин дар газалиёти шоир ба киссаи ишки Мадмуду Аёз талмедоти зебое шудааст. Шоир дар робита ба ишки худ, нисбат ба маъшук ба ин кисса низ талмед намудааст. Ободтарин хона, ки дар куи ниёз аст, Шури дили Маумуду сари зулфи Аёз аст (7, 269).
Солу о бар дари дил уамчу Аёзе бояд.
То муяссар шавадат хидмати султон Маумуд (7, 268).
Дар мачмуъ, аз омузишу тадкики баъзе чанбадои поэтикии газалиёти Низомии Ганчавй чунин бармеояд, ки шоир дар газалиёти хеш барои бештар мутаассир ва хушоданг гардидани он аз зеботарин унсурдои поэтикй истифода намудааст. Ин нукта дам шоистаи таъкид аст, ки жанри газал бештар дар вазндои хушодангу дилчасп суруда мешавад, зеро дар он сухан аз ишку мудаббат ва завку шуру бекарорй меравад ва бешак, ин гуна суханон датман дар колаби авзони дилнишин ва хушоданг садо медиданд ва ба гуши шунаванда дам бо дамон мусикй ва вазни хоси худ танинандоз мегардад. Дар вокеъ, газалиёти Низомй ин фазилатро дорост, зеро бештари газалдои у, чунонки кайд шуд дар авзони хушодангу дилчасп суруда шудаанд. Аз тааммул ва диккате, ки бар кофияву радифдои газалиёти Низомй намудем, маълум мегардад, ки шоир ба ин унсурдои шеър, на ба сифати як калимоти сода, ки барои поёнбандии мисраъдо ва абёт истифода мешаванд, таваччуд намудааст, балки дамеша кофияву радифдоро аз калимоте интихоб менамуд, ки дар шеър таъсире дошта бошанд ва як калимаи сода набошанд. Корбурди санъатдои шеърй ва вижагидои ондо аз чанбадои дунарии газалиёти шоир дарак медиданд. Боиси кайд аст, ки шоир аз санъатдои шеърй ба сифати як манбаи таъсирбахш сохтани сухан бамаврид истифода бурдааст. Аз баррасии санъатдои бадей дар газалиёти шоир метавон гуфт, ки шоир барои таъсирбахш гардидани сухани хеш аз зеботарин санъатдои шеърй истифода намудааст. Аз мисолдои дар боло омада дам маълум, ки шоир санъатдои тачнис, акс, талмед, ташбед, тавсиф ва гайраро барои адо намудани матлаб дар зеботарин колаби шеърй истифода кардааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Азизов, С.С. Хдмохднгй ва пайванди маъноии киссахо дар "Мачолиси сабъа" ва "Маснавии маънавй"-и Мавлоно Чдлолуддини Балхй/ С.С. Азизов // Номаи Донишгох Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй.- С.С.Азизов. -2015.- № 2 (43).- С.97-103
2. Азизов, С.С. Шевахои корбурд ва шархи истилохоти ирфонй дар "Фихи мо фихи"/ С.С. Азизов// Паёми донишгохи омузгории Точикистон/ С.С.Азизов. -2013.- №2(54) С.299-304
3. Зехнй, Т. Санъати сухан/ Т. Зехнй,. -Душанбе: Адиб, 2007. -397 сах.
4. Кадканй, Мухаммадризо Шафей. Муси;ии шеър/ М. Ш. Кадканй. - Техрон: 0гох,1370 -679с.
5. Камоли, Хучандй. Девон. Тахия ва тасхехи матн аз Абдучаббори Суруш, Саидумрон Саидов/ Х. Камол. - Хучанд: Андеша, 2011. -631с.
6. Мударрисй, Хусайн. Фарханги корбурди авзони шеъри форсй/ X. Мударрисй. -Техрон, 1384. - 417с.
7. Низомй, Ганчавй. Девони ;асоид ва газалиёт. Бо му;аддима ва тасхехи Саид Нафисй/ Г. Низомй. - Техрон: Фуругй, 1362. - 395с.
8. Низомй, Ганчавй. Куллиёт. Иборат аз панч чилд. Ч,илди 5. И;болнома, Махзан-ул-асрор, Девони ашъор. (Мураттибони матн Бахром Сирус ва Ч,обул;о Додалишоев)/ Г.Низомй. -Душанбе: Ирфон, 1984. -480 с.
9. Сатторзода, Абдунабй. Такмилаи бадеъи форсии точикй (дар заминаи навиштахои пешиниён ва имрузиён). / А. Сатторзода .-Душанбе: Адиб, 2011. -330 с.
10.Шамисо, Сирус. Сайри газал дар шеъри форсй/ С. Шамисо. - Техрон: Фирдавс, 1375. -312с.
11. Шарифов, Х., Тоиров У. Назмшиносй/ Х.Шарифов. -Душанбе:Хумо, 2005, 384с.
12. Хонларй, Парвиз Нотил. Вазни шеъри форсй. -Техрон: Интишороти Тус, 1367. -295с.
REFERENCES:
1. Azizov, S.S. Component and connotation of parts of the magazines "Magazines" and "spiritual titles" of Mavlono Jaloluddin Balkhi/ S.S. Azizov // Dissertation of University of Humanities and Social Sciences .- S. Azizov. -2015.- № 2 (43) .- 9.9-103
2. Azizov, S.S. Terms of Reference and Explanatory Explanations in "Our Discourse" / S.S. Azizov // The Message of the Teaching Faculty of Tajikistan / S. Azizov. -2013.- №2 (54) S.299-304
3. Zain, T. Art of Arts / T.Zain.- Intellect. -Dushanbe: Adib, 2007.-397 p.
4. Cadadiyan, Mohammedrizo Shafi Music of the poet. - Tehran: War, 1370 -679s.
5. Като!, Khujand. Devon Developing and editing text from Abductabir Surok, Saidumron Saidov / Kh. Kamol. - Khujand: Opinion, 2011.-631s.
6. Headquarters, Hussein. Culture of Persian poetry / Hussein Martiris - Tehran, 1384. - 417s.
7. Nizami, Gangaj. Savings and gossip. With the introduction and adaptation of Said Nafis / Ghayanjavi N. - Tehran: Kurdish, 1362. - 395s.
8. Nizami, Gangaj. University. Bread of five feet. Volume 5. Immobilizer, Seamless, Devonian Device. (Spectator Review of Bahamas Sirius and Zhukulo Dodayevoev) / R. Nizami. - Dushanbe: Irfon, 1984. -480 p.
9. Sattorzoda, Abdunabazi. Traditional Tajik literary heritage (on the basis of ancient and modern texts). / A. Sattorzoda - Dushanbe: Adib, 2011. -330 s.
10. Shamiso, Syracuse. The poet sang in Persian poems / S. Shamis. - Tehran: Firdavs, 1375. -312s.
11. Sharifov, H., Tahrir U. Psychology/ H.Sharifov.-Dushanbe: Huma, 2005, 384s.
12. Honda, Parviz Not. The weight of Persian poetry/ P. Honda. - Tehran: Posted by Tuss, 1367. -295s.
Баъзе муло;иза;о роцеъ ба поэтикаи газалиёти Низомии Ганцавй
Вожа;ои калиди: поэтика, газал, сохтору мундарица, вазни аруз, санъатцои бадей, цофияву радиф, Низомии Ганцавй
Дар мацола цанбацои поэтикии газалиёти Низомии Ганцавй аз назари сохтору мундарица, вижагицои корбурди вазни аруз, цофияву радиф ва санъатцои бадей мавриди омузишу баррасй царор гирифтааст. Муаллиф бо истифода аз сарчашмацои дастрас цойгоци газалиёти Низомии Ганцавиро аз назари вижагицои поэтики муайян намудааст. Зимни баррасй муаллифи мацола ба натицае расидааст, ки царчанд Низомии Ганцави дар таърихи адабиёти форсу тоцик бо достощои "Хамса" маъруфият дорад, лекин омузиши цанбацои цунарии газалиёти у нишон медицад, ки дар сурудани ин навъи шеъри низ шоир дасти давоно доштааст. Бо овардани мисолцо муаллиф нишон додааст, ки бузургтарин шоирони газалсарои адабиёти классикии тоцик ба
газалиёти Низоми назар доштаанд. К,айд мешавад, ки газалиёти Низоми уам аз назари муутавою мундарица ва уам аз нигоуи цанбауои уунари дар таърихи адабиёти форсу тоцик цойгоуи хоси худро дорад.
Некоторые замечания о поэтике газелей Низами Ганджеви
Ключевые слова: поэтика, газель, структура и содержание, размер аруза, средства художественного изображения, редиф и рифма, Низами Ганджеви
Статья посвящена изучению поэтики газелей Низами Ганджеви. На основе достоверных источников автор анализирует газели поэта с точки зрения структуры и содержания, особенностей использования размера аруз, редифа и рифмы, а также средств художественного изображения. В статье подчеркивается, что хотя Низами в истории персидско-таджикской литературы известен, прежде всего, своей «Хамсе», однако, изучение художественных аспектов его газелей показывает, что он проявил высокое мастерство также и в создании образцов этого поэтического жанра. На основе анализа стихотворных примеров доказывается, что к газелям Низами обращались величайшие персидско-таджикские поэты.
Автор статьи приходит к выводу, что газели Низами как с точки зрения тематики и содержания, так и в плане художественных аспектов занимают особое место в истории персидско-таджикской литературы.
Some Notes on the Poetics of Nizami Ganjavi^s Gazelles
Key-words: poetics, gazelle, structure and content, size of aruz, means of artistic representation, redif and rhyme, Nizami Ganjavi
The article dwells on the study of the poetics of Nizami GanjavVs gazelles. Designing on the premise of reliable sources, the author analyzes the poet's ghazals in terms of structure and content, peculiarities of usages of the size of aruz, redif and rhyme, means of artistic representation being taken into consideration as well. In his article the author lays an emphasis upon the idea that although Nizami in the history of Persian-Tajik literature is known primarily for his poems entitled as Khamsa, however, the study of the artistic aspects of his ghazals shows that he also adduced great mastership in creation of samples of the relevant poetic genre. On the basis of the analysis of poetic examples, the author proves that the greatest Persian-Tajik poets turned to Nizamis gazelles.
In a nutshell, the author of the article comes to the conclusion that Nizamis gazelles, both in terms of subject and content, and artistic aspects, occupy a special place in the history of Persian-Tajik literature.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Азизов Сорбон Садуллоевич, сармуаллими кафедраи адабиёти классикии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: sorbon-1987@ mail.ru Сведения об авторе:
Азизов Сорбон Садуллоевич, старший преподаватель кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академик Б.Гафурова (Республики Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: sorbon-1987@ mail.ru Information about the author:
Azizov Sorbon Sadulloevich, a Lecturer at the DepartmeM of Tajik Classic literature, Khujand State University named after academician B.Gafurov (Republik of Tajikistan, Khujand), E-mail: sorbon-1987@ mail.ru
