CC BY
171
ББК - 83.3(0)9 УДК - 8Т1
ҲАММОНАНД ИҲО И ҒАЗАЛИЁТИ МИРЗО ҶАЛОЛИ АСИР ВА СОИБИ ТАБРЕЗӢ
Шехимов Иззатбек Толибович,
аспиранти кафедраи забон ва адабиёти тоцики Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи акад. Б.Ғафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
СХОЖИЕ МОТИВЫ В ГАЗЕЛЯХ МИРЗО
ДЖАЛОЛА АСИРА И СОИБА ТАБРЕЗИ
Шехимов Иззатбек Толибович,
аспирант кафедры таджикского языка и литературы Худжандского государственного университета им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
SIMILAR MOTIVES IN MIRZO DJALOL ASIRS AND SOIB TABREZIS GAZELS
Shekhimov Izzatbek Tolibovich,
post-graduate of the inter-faculties department of the Tajik language under the Tajik State University named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: izzatulloh.shehimov@mail.ru
Ключевые слова: история персидско-таджикской литературы, персоязычная литература Индии, творчество Мирзо Джалола Асира, творчество Соиба Табрези, поэтические ответы (татаббу), индийский стиль, литературные связи, Иран и Индия в XVII веке
В истории персидско-таджикской литературы творчество представителей индийского стиля отличается, с одной стороны, утонченностью мысли, изяществом, красочностью и изысканностью образов, с другой-витиеватостью выражений, запутанностью утонченностью намёков, использованием цветистых метафор, сложных сравнений. Распространение этого стиля в Иране и Мавераннахре в основном происходит в XVII веке. Статья посвящена анализу взаимовлияния творчества двух поэтов XVII столетия - Мирзо Джалола Асира -литератора сефевидской династии, никогда не посещавшего Индию, и одного из ярчайших представителей индийского стиля Мирзо Соиба Табрези. Большинство авторов средневековых тезкире ставят творчество Асира на один уровень со стихами Соиба, что, по мнению автора статьи, является преувеличением, ибо среди поэтов индийского стиля Соибу, бесспорно, принадлежит пальма первенства. На основе анализа схожих мотивов в творчестве этих поэтов, поэтических ответов и подражаний (татаббу), написанных ими друг другу, автор приходит к выводу, что на данном этапе трудно однозначно ответить, кто из этих поэтов подражал другому. Не вызывает сомнения тот факт, что Асир и
- 62 -
Shekhimov I. T. Similar Motives in Mirzo Djalol Asir's and Soib Tabrezi'S Gazels
Соиб давали высокую оценку поэтическому вкусу и стилю друг друга и писали изящные и пленительные ответы.
Key words: history of Tajik-Persian literature, the literature of India written in Persian, Mirzo
Djalol Asir's creation, Soib Tabrezi's creation, poetical replies (tatabbu), Indian style,
literary ties of Iran and India in the XVII-th century
In the history of the Persian-Tajik literature the creation of the representatives of Indian style is distinguished, on the one hand, with exquisiteness of ideas, grace, richness of colours and subtlety of images; on the other hand - with ornateness of expressions, finesse of hints, usage of flowery metaphors, complicated and intricate similes. Diffusion of this style in Iran and Maverannakhr took place basically in the XVII-th century. The article dwells on the analysis of mutual influence of the two poets of the XVII-th century - Mirzo Djalal Asir, man-of-letters who belonged to the Sefavids' dynasty and never visited India, and Mirzo Soib Tabrezi, one of the brightest representatives of Indian style. The majority of the authors of mediaeval tezkires equalize Asir's creation with Soib's poems; but, in the author's opinion, it is an exaggeration as among the poets of Indian style the palm of priority should undoubtedly be that of Soib's. Proceeding from the analysis of similar motives, poetical replies and imitations written to each other the author comes to the conclusion that it is difficult to determine who imitated whom for sure. But one fact is irrefutable: both Asir and Soib highly appreciated the taste of style, they wrote subtle and charming replies to each other.
Адабиёти асри XVII-ро яке аз давраҳои пурбори адабиёти форсизабон ҳисоб кардан мумкин аст, зеро таҳаввул ва камоли шеваи нигориш ва баён дар осори суханварони сабки ҳиндӣ, ки аксар дар сарзамини Ҳинду Эрон сукунат доштанд, то ҳол мавриди омӯзиш ва пажӯҳиши суханшиносон қарор дорад. Шуарои ин давра бо шеваи хоси баёни афкор ва андешаҳои хеш аз шоирони адвори пешин фарқ доштанд. Дар силки ин шоирон метавон чандин номҳоро зикр кард, ки дар олами шеъру шоирӣ иштиҳори беандоза доранд, ба монанди Назирии Нишопурӣ, Соиби Табрезӣ, Калими Кошонӣ, Толиби Омулӣ, Бедили Деҳлавӣ, Ғании Кашмирӣ ва дигарон.
Мирзо Ҷалоли Асир дар давраи пурошӯби ҳукмронии шоҳони сафавӣ умр ба сар бурдааст. Дар бораи соли таваллуди Мирзо Ҷалоли Асир ихтилофҳои зиёде мавҷуд аст, аммо аз рӯи тахмин соли вилодати ӯ байни солҳои 1600-1610 рост меояд. Мирзо Ҷалоли Асир дар таърихи адабиёти форсу тоҷик дар шумори шоироне қарор дорад, ки дар офариниши маонии ноб, тасвирҳои шоирона ва партави ҳунари шоирӣ аз мақоми шоистае бархурдор гардидааст. Мақоми ӯ дар мазмунсозӣ, халлоқияти маонии тоза ва аз ин равзана партав бахшидани ҳунари шоирӣ дар қолаби таркибот ва ибораҳои ҷадид эътироф гардидааст. Бо ишораи тазкиранигорон, ки дар мавриди муайян кардани мақоми вижаи шоирии ӯ нигошта шудаанд, Мирзо Ҷалоли Асир бо он ки ҳеҷ гоҳ ба Ҳинд нарафт, шеъраш бо истиқболи аҷибе дар миёни шоирони ин минтақа рӯ ба рӯ шуд (4, с. 76; 6, с.57; 10, с. 102). Дар қиёс бо ӯ Шерхони Лудӣ, Хушгӯ ва дигар тазкиранигорон Соибро, ки ҳарчанд ба Ҳинд сафар кардаву дар он ҷо эҳтироми баланд доштааст ва дар ҳама маҳфилҳову баҳсҳо ашъорашро санад мекардаанд, чандон машҳур нагаштаву сабкаш дар қарни дувоздаҳуми ҳиҷрӣ аз тарафи гурӯҳе аз тундравон номақбул шуда менигоранд (4, с. 76; 5, с. 34; 10, с. 102).
- 63 -
Шехимов И.Т. Ҳаммонандиҳои ғазалиёти Мирзо Ҷалоли Асир ва Соиби Табрези
Мирзо Ҷалоли Асир ва Соиб, бино ба гуфтаи худашон, чунон ба шеъри ҳамдигар таваҷҷуҳ доштаанд, ки аз ҳамдигар сабқат меҷустанд, аммо ин иллат иқболи тафовути ҷиддӣ дар сабки он ду аст. Тахайюли озод ва раҳоии Мирзо Ҷалоли Асир ба мазоқи ҳиндуҳо хуш омад, вале тахайюли Соиб бастатар буд, бахусус, дар услуби муодиласозӣ (ирсоли масал), ки пайваста олами айнро бо илми зеҳн васл месозад ва маҷоли парвозҳои баландхаёлро маҳдуд мекунад. Муаллифи «Миръот-ул-хаёл» низ бад-он ишора карда, мегӯяд: «Бонии бунёди хаёлбандӣ аст ва хаёлбандони замони ҳолро ба пайравии ӯ сари ифтихор баланд аст, агарчи тарзи хаёл ба нудрат аз қадим аст, чунончи, дар баъзе ашъори Рӯдакиву Кисоӣ низ ёфта мешавад, валекин Мирзо Ҷалоли Асир асоси суханварӣ ба ҳамин тарз ниҳод ва ин қонуни шигарф ба дасти ояндаҳои қавофил вуҷуд дорад» (4, с.75). Аммо бояд як нуктаро таъкид намуд, ки тазкиранигорон дар мавриди Асирро бо Соиб баробар намудан каме муболига ҳам кардаанд, зеро каломи Соиб нисбати каломи Мирзо Ҷалоли Асир чанд зина пештар аст ва шеъри Соиб онқадар дар байни мардум маҳбубият ёфтааст.
Шиблии Нӯъмонӣ баробари зикри печдарпечии маъниҳо ва хаёли шоирони сабки ҳиндӣ ва бузургтарин намояндагони ин услуб навиштааст, ки «... Мирзо Ҷалоли Асир ифшокунандаи тарзи хаёлбофиву мазмунсозӣ, Шавкати Бухороӣ, Қосими Девона ва гайра шиноварони ин гирдобанд» (6, с. 27). Ин нуктаро аз чанд байти шоир ҳам пай бурдан мумкин аст:
Дило бе ман чй мегардй ту дар кӯи ҳабиби ман,
Илоҳй, хун шавй, эй дил! Ту ҳам гаштй рақиби ман (12, с. 393).
Бегонагй нигар, ки ману ёр, чун ду чашм,
Ҳамсояему хонаи ҳамро надидаем (12, с. 385).
Дар мавриди аҳамият ва ҷойгоҳи Мирзо Ҷалоли Асир дар миёни муосиронаш кофист назари Соиби Табрезиро ба ёд оварем. Соиб, дар бораи Асир мегӯяд:
Хушо касе, ки чу Соиб зи соҳибони сухан,
Татаббӯи сухани Мирзо Ҷалол кунад (2, с. 53).
Ё ин ки:
Гул аз гулшан гуҳар аз баҳр хезад, Соиб аз Эрон,
Асири бедил аз файзи дуои дӯстон хезад (12, с. 34).
Дар баъзе абёташ низ мисраи Асирро тазмин кардааст:
Ин цавоби он газал, Соиб, ки мегӯяд Асир,
“Хоб чун гардад гарон бедор месозад маро” (12, с. 15).
Ин порчаҳои шеърӣ далолат бар он мекунад, ки Мирзо Ҷалоли Асир дар пешрафти адабу шеър саҳми босазое дорад. Аз шарҳи аҳволе, ки Насрободӣ дар тазкираи худ (10; 135, 360, 399) аз бархе афроди ҳамзамони шоир, монанди - Оқо Алии Исфаҳонӣ ва Хоҷакалони Кирмонӣ меорад, маълум мешавад, ки дар манзили Асир маҳфили адаби дӯстони он давра баргузор мешуд, ки шоирони зиёд дар он гирд меомаданд.
Аз далелҳои боло мақоми баланди ӯ дар байни шоирони асри худаш барои мо равшан мешавад. Илова бар ин, теъдоде аз шоирони муосири Асир сухани ӯро тазмину истиқбол кардаанд. Ӯ дар газалаш ба таъсири худ аз Соиб ва Соиб низ ба таъсир гирифтан аз Асир ишора кардааст. Муҳаққиқи эронӣ Нӯшофарини Калонтар дар мақолааш дар мавриди шоирии Асир зикр мекунад, ки Соиб дар чор газал ба
- 64 -
Shekhimov I. T. Similar Motives in Mirzo Djalol Asir's and Soib Tabrezi'S Gazels
номи Асир ва истиқбол аз шеъри ӯ сареҳан ишора кардааст, ки фақат ду то аз газалҳои истиқболшуда дар девони Асир мушоҳида шудааст. Асир ва Соиб 213 газали муштарак дар як вазну радиф ва қофия доштаанд (13). Яке аз матлаи он газалҳоро чун намуна зикр менамоем. Соиб фармуда:
Метаровад маи гулгун зи рагу решай мо,
Пеши хум гардани худ хам накунад шишаи мо (8, с. 185).
Асир:
Шиша бар хора ба сад ранг задан пешаи мо,
Бесутун маъдани алмосу ҷигар тешаи мо (12, с. 51).
Соиби Табрезӣ (1591-1676) низ аз шоирони бузурги давраи Сафавӣ (солҳои ҳукмронӣ 1501-1735) ва аз зумраи бузургмардонест, ки дар кори ҳунар назир надошта, дар байни аҳли илму адаб бо номи «қуллаи сабки ҳиндӣ» шуҳрат дорад. Адабиётшиносон Соибро дар ҳунари газалсароӣ мумтозу беҳтарин медонанд. Сарчашмаҳое монанди “Миръот-ул-ҷамол”, “Майхона”, “Тазкираи Насрободӣ” ва гайраҳо ашъори ӯро байни 80 ҳазор то 300 ҳазор байт ё болотар гуфтаанд (9, с. 40; 11, с. 12). Дар газалҳои Соиби Табрезӣ хаёлпардозиро бо зарофатҳо ва латофатҳои шоирона бисёр вохӯрдан мумкин аст. Мирзо Ҷалоли Асир дар васфи Соиб мегӯяд:
Бо вуҷуди он, ки устодам Фасеҳӣ буд, Асир,
Мисраи Соиб тавонад, як китоби ман шавад (1, с. 287).
Боз дар ҷои дигаре фармудааст:
Шеъре бигӯ Асир, ки Соиб кунад писанд
Тӯтӣ ба Ҳинду мавҷ ба Уммон чӣ мебарӣ (3, с. 728).
Аз ин матлаб маълум шуд, ки Асир низ бузургии Соиб ва қудрату тавонии ӯро эътироф намуда, ашъори худро дар назди мисраи Соиб ҳеч медонад. Албатта, мурод дар ин ҷо заъфи шеъри Асир аз шеъри Соиб набуда, балки нишона аз ҳурмату эҳтироми Асир нисбат ба Соиб аст ва аз дӯстиву рафоқати ин ду шоир барои мо хабар медиҳад. Таъсирпазирии Асир ва Соибро аз якдигар метавон дар мавридҳои зер дастабандӣ намуд:
Ашъоре, ки шоирон аз лиҳози вазну қофияву радиф, аз шеъри ҳамдигар истиқбол намудаанд:
Соиб: Нест як тан дар ҷаҳон гӯё агар гӯё дил аст,
Чашми бино пардаи хоб аст, агар бино дил аст (12, с.35).
Асир: Не ҳамин нақши паи шавқи ҷунунпаймо дил аст,
Шабнами хоре, ки мебинӣ дар ин саҳро дил аст (12, с. 35).
Соиб: Аз назарҳо дарду доги ишқ пинҳон хуштар аст,
Ҷои ин гулҳои хушбӯ дар гиребон хуштар аст (12, с. 35).
Асир: Гар ба даст ояд гули дог аз гиребон хуштар аст,
Бар хурад гар захми носур аз намакдон хуштар аст (12, с. 36).
Ҳамчунин, ба газалҳои “Ҷои гам холӣ бувад, то согари саҳбо пур аст...”, “Шаҳпари парвонаи моро ҷило дар оташ аст...”, “Дашноми ёр ҷони дигар медиҳад маро...”, “Танпарастӣ зердасти хок месозад маро...” ва дигар газалҳои Соиб, Асир бо газалҳои “Баски аз рашки сиришкам хотири дарё пур аст...”, “Соқӣ ҳамин на аз ту
- 65 -
Шехимов И.Т. Ҳаммонандиҳои ғазалиёти Мирзо Ҷалоли Асир ва Соиби Табрези
дили мо дар оташ аст...”, “Лаълат зи ҷом ширу шакар медиҳад маро...”, “Бода чун зӯр оварад, ҳушёр месозад маро...” ҷавоб гуфтааст.
Ҳарчанд дар абёт ва газалҳои болоӣ бисёр шабоҳатҳо ва тафовутҳо дида мешаванд, нуктаи қобили таваҷҷӯҳ ин аст, ки шоирон ҳамеша дар ҷаҳони андеша ва диди худ боқӣ мондаанд ва аз ин лиҳоз ашъоре, ки дар боло зикр ёфтаанд ва чандин мисолоти дигари девони ду шоири мавриди таҳқиқ ҳамбастагиҳои зебо доранд, ба мисли байтҳои ё абёти зер:
Соиб: Ҳар нщоби рӯи цононро нщоби дигар аст,
Ҳар ҳиҷоберо, ки тай кардӣ, ҳиҷоби дигар аст (12, с. 35).
Асир: Ҳар нафас ҷузви парешони китоби дигар аст,
Ҳар хароши сина байти интихоби дигар аст (12, с. 35).
Аммо фарқиятҳо ва фардиятҳои худро ҳам доранд. Масалан:
Соиб: Лангар аз соҳибдилон, шӯхӣ зи хубон хушнамост,
Аз ҳадаф истодагӣ, аз тир ҷавлон хушнамост (12, с. 34).
Асир: Чашми бадхӯ чун ҳуҷум овард, тоқат хушнамост,
Чун газаб шамшери кин бандад, мурувват хушнамост (12, с. 34).
Дар ин байтҳо ҳарчанд вазну радиф бо ҳам қаробат доранд, ашъори Соиб, ки ҳамеша андешаҳои ахлоқӣ ва андарзиро ҳовист, дар байти воҳид ҳам падидаи мазкур дида мешавад, газалҳои Мирзо Ҷалол бошад, чунонки вижагии аслии газал ва манзури газалсароён ишқ аст, аз ин дидгоҳ баён шудааст. Инчунин, дар газалиёти ду шоири мавриди назар газалҳое ёфт мешаванд, ки аз нигоҳи маъно низ ба ҳам қаробат доранд. Мисоли зер далели ин гуфтаҳост:
Асир: Намегунҷад ба маҳшар фавҷи исёне, ки ман дорам,
Ахал шармандагщо дорад аз хоне, ки ман дорам (12, с. 367).
Соиб: Занад паҳлу ба гардун кӯҳи исёне, ки ман дорам,
Ба сад дарё нагардад пок домоне, ки ман дорам (9, с.588).
Бояд тазаккур ёбад, ки бархе ҳаммонандиҳои ашъори ду шоири фавқуззикр дар тарзи баёни афкор ҳам дида мешавад. Яъне, ҳарду ҳам ҷонибдори «шеъри тарз» буда, ин падида дар ашъори онон дида мешавад:
Асир: Бенаво коре надорад бо касе фикри Асир,
Мисрае аз маънии бегона тамго кардан аст (12, с.116).
Соиб: Дар гарибӣ ошно аз ошно ҳаргиз наёфт,
Лаззате, к-аз маънии бегона меёбем мо (9, с.94).
Хулоса, ашъори Мирзо Ҷалоли Асир, на танҳо дар Эрону Хуросон ва Мовароуннаҳр, балки дар Ҳинду Покистон низ мавриди истиқболу таваҷҷӯҳи шуарову удабо будааст. Ва агарчи тарзи баён, орову афкор ва шеваи шоирии Асир ва Соиб бо ҳам тафовути ҷиддӣ дорад, ин ду бузургвор дар истиқболи ҳам ашъоре фаровон сурудаанд. Азбаски замони зиндагии шуарои мавриди назар як буда, то ҳол ба таври яқин гуфта наметавонем, ки кадоме шеваи шоирии кадомеро бештар пайравӣ менамудааст. Фақат мушоҳида мешавад, ки шоирон ба сабку салиқа ва ҳунари шоирии якдигар баҳои баланд медодаанд ва дар пайравии ҳам ашъоре ҷолиб ва дилнишин месуруданд. Дар интиҳо бояд як нуктаро ишора намоем, ки бо интихоби чанд мисраву байт барои муқоиса наметавон сабки ин ду шоирро пурра
- 66 -
Shekhimov I. T. Similar Motives in Mirzo Djalol Asir's and Soib Tabrezi'S Gazels
фаро гирифт ва мо танҳо саъй кардем, он иттилооте, ки нисбати ин ду шоир ва ҳаммонандиҳои ашъори эшон дорем, рӯи саҳфа биёрем.
Калидвожаҳо: Мирзо Ҷалоли Асир, Соиби Табрезй, муцоисаи газалиёт, адабиёти асри XVII, сабки ҳиндӣ, санъати суханварй
Пайнавишт:
1. Асир, Мирзо Ҷалол. Куллиёт / Мирзо Ҷалоли Асир - Лакҳнав, 1297. - 500 с.
2. Ваҷеҳуддин. Ғазалиёти ношинохтаи Ҷалоли Асири Исфаҳонӣ. - Деҳлӣ, 1999. -198 с.
3. Доират-ул-маорифи бузурги исломӣ (иборат аз 21 цилд). - Теҳрон, 1998. -Ҷ.8. - 868 с.
4. Лудӣ, Шералихон. Миръот-ул-хаёл / Шералихони Лудӣ. - Бамбай: Матбааи Музаффарӣ, 1326. - 302 с.
5. Нӯъмонӣ, Шиблӣ. Шеър-ул-Ацам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон /Шиблии Нӯъмонӣ (иборат аз 5 цилд). - Ҷ.4. - Теҳрон, 1368 ш. - 471 с.
6. Сархуш, Муҳаммад Афзал. Калимот-уш-шуаро / Муҳаммад Афзали Сархуш. - Лоҳур, 1942. - 298 с.
7. Сафо, Забеҳуллоҳ. Ганци сухан / З. Сафо. - Теҳрон: Интишороти Донишгоҳи Теҳрон, 1920. - 355 с.
8. Табрезӣ, Соиб. Девони газалиёт / Соиби Табрезӣ. - Теҳрон, 2005. - 354 с.
9. Табрезӣ, Соиб. Мунтахабот / Соиби Табрезӣ. - Душанбе, 1980. - 543 с.
10. Тоҳири Насрободӣ, Мирзо Муҳаммад. Тазкираи Насрободӣ / Мирзо Муҳаммад Тоҳири Насрободӣ. - Теҳрон, 1352. - 347 с._
11. Урунова, М. Килки гавҳарбор /М. Урунова. - Хуцанд: 2012. - 110 с.
12. Шарифии Вилдонӣ, Ғуломҳусайн. Девони газалиёти Мирзо Ҷалоли Асири Шаҳристонӣ / Шарифии Вилдонӣ. - Теҳрон: Интишороти Мероси мактуб, 2005. - 763 с.
13. Манбаи электронӣ: www.rasikhoon.net/mashahir/show-101375.aspk. (санаи муроциат: 12 июни 2012)
Reference Literature:
1. Asir Mirzo Djalol. Collection of Compositions. - Lakhnaw, 1297. - 500 pp.
2. Vadgekhuddin. Asir's Unfamiliar Gazels. -Dehli, 1999. -198pp.
3. Big Islamic Encyclopaedia (in 21 volumes). - V.8. -Tehran, 1998. - 868 pp.
4. Ludu, Sheralikhan. Mirror of Phantasy. - Bombay: Muzaffari 'sprinting-house, 1326. - 302pp.
5. Numoni, Shibli. Poetry of Adjam (in 5 volumes). -V.4. Tehran, 1368 hijra. - 471 pp.
6. Sarkhush, MukhammedAfzal. Poets' World. - Lokhur: 1942. - 298pp.
7. Safo, Zabekhulloh. World Treasury. -Tehran. Printing-house of Tehran University,1920. -355pp.
8. Tabrezi, Soib. Divan of Gazels. - Tehran, 2005. - 354pp.
9. Tabrezi Soib. Selected Works. -Dushanbe: Irfon, 1980. - 464 pp.
10. Tokhir Nasrobodi, Mirzo Mukhammed. Anthology. - Tehran, 1352 hijra. - 347pp.
11. Urunova M. Mellifluous Pen. - Khujand, 2012. - 110 pp.
12. Sharifi, Vildoni, Gulomkhusayn. Mirzo Djalol Asir's Divan of Gazels. -Tehran, 2005.-763 pp.
13. htpp: www.rasikhoon.net/mashahir/show-101375.aspk (12.06. 2012).
- 67 -
