CC BY
48Memetova Lila Ayderovna1 E-mail: lily-qirim@ukr.net
Hüseyin §ämil Tohtargäzi'nin §iirlerinde Milli Egitim Meselesi
УДК: 821. 521.145
Özet.
^alijma, Kirim Tatar edebiyati üzerine yapilan bir degerlendirmedir. Makalemizde XIX yy. sonu - XX yy. bajinda Tavriya Vilayeti'nin sosyo-politik ve kültür yajami hakkinda bilgi verilir, o devir Kirim'in güncelinde bulunan milli egitim meselesi incelenir. XIX yy. sonu - XX yy. baji faaliyet gösteren Kirim Tatar jairi ve yazari, egitmeni Hüseyin §ämil Tohtargazi'nin hayati, galijmalari ve eserleri üzerine bilgi verilir. Yazicinin jiirlerinin ana konusu olan milli egitim meselesi ele alinir. Hüseyin §amil Tohtargazi'nin Kirim Tatar milletinin egitimine yaptigi katkisi söz konusu
Anahtar Kelimeler:
milli egitim, eserler, yazar, jair, edebiyat, yaraticilik, faaliyetg.
"Bundan sonra onsun hayat olmayacak, Onun ile agilan gül solmayacak; Onun oldugu yerde zulme yer kalmayacak, O - okumaktir ki, gocuklarinlarin malidir, O - ilimdir ki, insanin kemalidir!".
Bu misralarin yazari, XIX. yüzyilin sonlariyla XX. yüzyilin bajlarinda yajayan, olumlu faaliyetleriyle milletinin jeref ve haysiyetine sahip gikan mejhur §äir, mahir muallim, azimli toplum adami, dogumundan son nefesine kadar Vatan ve millet-severlik duygularini kalbinde yajatan Kirim Tatarlarinin sädik oglu Hüseyin §ämil Tohtargäzi'dir.
O, gagdajlari olan ismail Gaspirali, Hasan Nuri, Abdullah Özenbajli, Hasan Sabri Ayvazov ve Rejit Mediyev'le birlikte milli tärihin, edebiyatin ve yajadigi dönemin milli juurunun gelijimine önemli katkilarda bulunmujtur.
§ämil Tohtargäzi'nin kijiligi ve eserleriyle gagdajlari olan edip ve jäirlerin yakindan ilgilendiklerini görürüz. K. Camanakli, A. Fetislämov, §. Alädin, Z. Cavtobeli, i. Kerim bunlar arasinda sayilabilir. Onunla ve eserleriyle ilgilenmemizin sebebi, hem konunun aktüelligi ve bilimsel yeniligi, zamaninda yazan endije ve teläja sevk eden milli egitimle ilgili problemlerin güncelligini yitirmemij olmasi, hem de jäirin hayätina däir yeni bulgularla karji karjiya gelmemizdir.
Arajtirmamizin amaci, Hüseyin §ämil Tohtargäzi'nin jiirlerinde milli egitim meselesinin nasil ele alindigini tesbit etmektir. Bunun igin önce edibimizin yajadigi ve faaliyet gösterdigi dönemin özelliklerini tespit edecek; ardindan jäirin hayat hikäyesini gözden gegirerek kendisini daha yakindan tanimaya galijacak; daha sonra da egitim konusunu ele aldigini eserlerini belirleyerek, bunlarin niteliklerini tetkik edecegiz.
Asil konumuza gegmeden önce, devrin dikkati geken tärihi olaylarina kisaca bakmak istiyoruz: XVIII. yüzyilin sonlarinda yajanan olaylar, birkag asir Osmanli himayesinde bulunan Kirim'in siyäsi, idari ve ekonomik istikrärini derinden sarsmijti. 1783 tarihli Katerina beyännämesiyle Kirim'in Rusya'ya baglanmasi, 1774'te imzalanan Kügük Kaynarca Antlajmasi'nin sonucudur. Bu hädise yüzünden Kirimlilarin bajlarina gelen musibetlerin ve köklü degijiklerin olumsuz tesirlerinin giderilmesi yüzyillar almijtir. Ancak, 1883'te büyük mütefekkirimiz ismail Gaspirali'nin Tercüman gazetesinin yayimlanmaya bajlamasi, bütün Türk dünyäsinda oldugu gibi, Kirim Tatarlarinin hayatlarinda da olumlu degijiklerin ilk ijareti, adetä müjdecisi olarak kabul edilir. Bundan önceki yüz yillik dönem, yäni 1783-1883 arasi, hayätin her safhasinda yajanan durgunluktan ötürü, kara asir olarak anilmijtir.
ismail Gaspirali'nin "Dilde, fikirde, ijte birlik" sloganiyla bajlattigi plänli, programli ve hedefi iyi belirlenmij hareketin etrafina, önce Kirimlilardan Hasan Sabri Ayvazov, Rejid Mediyev, Hüseyin §ämil Tohtargäzi toplanmij; daha
1 Меметова Лиля Айдеровна, к.филол.н., научный сотрудник НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма ГБОУ ВО РК КИПУ имени Февзи Якубова
ЭflEEMflTWblHAСflblКb / AMTEPATYPOBEflEHME
sonra Noman ^elebicihan, Cafer Seydahmet, Bekir ^oban-zäde ve daha bir goklari bir araya gelerek, kalplerindeki millet ve yurt-severlik hisleriyle, milli, kültürel ve edebi alanlarin gelijip ilerlemesine gaba göstermijlerdir. Onlarin, halkin hayat jartlarinin iyilejtirilmesi, gaspedilmij haklarin taninmasi ve hürriyet ugruna yürüttükleri mücädeleler ve ortaya koyduklari fikirler sebebiyle, XIX. yüzyilin sonlan ile XX. yüzyilin bajlari, Kirim Tatarlari igin Uyanma (Kalkinma) devri olarak görülmüjtür.
Milli, kültürel ve edebi sahalarda yajanan muayyen kalkinma ve gelijmeye ragmen ^arlik Rusya'nin yürüttügü politigi ekonomik bunalimin, siyäsi ve sosyal dengesizlige vesile olmujtur.
1905 tarihli Birinci Rus inkiläbi, jehirlerde ijgilerin ijyerlerini terk etmelerine, köylülerin ayaklanmalarina, asker ve bahriye erlerinin isyan etmelerine zemin hazirlamijti. Söz konusu hädiseleri örnek alan ve kendi haklarina sahip gikmak isteyen Kirimli ijgiler ve köylüler, bu harekete büyük bir cojkuyla katildilar.
Durumun getrefilligini, karmajikligini idräk eden, bütün hayäti milli birligin saglanmasi ve ülkenin demokratik prensiplerle idare edilip gelijmesi ugruna mücädele etmekle gegen kijilerden birisi de Kökközlü Hüseyin §ämil Tohtargäzi'dir.
Hüseyin §ämil, 1881'de, fakir anne ve babasinin karanlik dünyälarina bir günej gibi dogmujtu. Fakirlik, sefalet ve gok kügük yajlarda yetim kalmasi yüzünden, ilk ve orta okula gidemedi. Bütün bu zorluklara ragmen, sebatkär, istekli ve zeki bir gocuk oldugu igin, okuma-yazma ögrenme hedefinden bir an bile vazgegmemij; bulabildigi her firsati ve imkäni degerlendirmeye galijmij ve ilmini artirmaya gayret etmijtir. 16 yajinda köy okulunda ögretmenlik yapmaya bajlayan Hüseyin §ämil, bir süre sonra Simferopol ögretmen okuluna girmij; burada aldigi egitim ve manevi ihtiyaglarini karjilayabilecek esasli bilgilere sahip olduktan sonra, köhnemij ^arlik rejiminden aci geken, cehalet iginde kivranan milletini uyandirma yollarini aramaya bajlamijtir. Daha önce ögretmen yetijtiren yatili okulda edindigi ögretmenlik tecrübesini, Yatla civarinda bulunan Autka, Saraymen ve Kefe kazasina bagli Harcibiye köylerinde agtigi ilk ve orta okullarda pekijtirme, gelijtirme firsati bulmujtur. Ayni zamanda, gocuklara faydali olacak nitelikte derslikler hazirlamaktan ve halkin sikintilarini dile getiren eserler kaleme almaktan da geri durmamijtir [1].
Canindan gok sevdigi milletinin refahi igin pek gok jey yapabilecek bir yajta iken, ne yazik ki, bu kiymetli jäirin kalp garpintisi susturulmujtur. Adalet ve hak ugruna, kendi menfaatlerine düjkün idarecilerle, pomejgik ve ulemä ile mücädele ettigi; milli egitim alaninda yeni usüller izledigi igin, 1913 sonbaharinda Harcibiye köyünde Menlibay Efendi'nin evinde, Aci Erbayin Murzak oglu tarafindan katledilmijtir [5].
Kiymetli yazar ve jäirimizin katilinin cezalandirilmasi konusunda bugüne kadar yapilan galijmalar ve incelemeler bajarili olamamijti. Kisa bir süre önce, söz konusu meseleyle ilgili yeni bilgilerle karjilajtik. Harcibiyeli Abdurahman Bariyev Efendi'nin köy sakinleri hakkinda verdigi malumat arasinda jöyle bir ifäde gegmektedir:
"Sadiye abam - Menzait Acibabayin kügük qizi 1889'da doggan. Aqilli, sözge usta gayretli bir hatun edi. 1910 yili Harcibiyeli Umurzaq'in oglu Aciredinge qocaya giqti. Aciredin bereketli, bay adam bolsa da tentek edi. Sadiye abamiz dünyada kop qiyinhqlar kördi. Aciredin 1912 senesi mejur jair oca §amil Tohtargazi'ni öldürdi. Türmelerde yatti. 1915 yillarda sürgün etildi. Aciredin enijte Sirtdenizde bogulip öldi." [3].
Önceki kaynaklarda bu alintida gegen katilin ismi degijiktir. Bu uyujmazlik, daha sonra ortaya konan bilgileri jüpheli häle getirmektedir. Bu gibi durumlarda kesin bir karar vermek veya ileri sürülen fikirlerden birisini desteklemek yahut benimsemek, objektif bir yaklajim degildir. Bu sebeple, kesin kanaatimizi belirtmeden, konuyu
daha sonra yapacagimiz arajtirmalara birakmak istiyoruz.
***
Asil konumuza, Hüseyin §ämil Tohtargäzi'nin ortaya koydugu edebi ürünlere, yazdigi eserlere ve ele aldigi konulara dönecek olursak, verimli bir jäir ve ediple karji karjiya oldugumuzu söylemek gerekir. XIX. yüzyilin son yillarinda yazarliga bajlayan muallim, ögretmenligi süresince yazmaya devam etmijtir. Yazarimizin kaleme aldigi eserlerin esas konulari, bilgi, milli egitim ve vatanseverliktir. Yazdigi eserlerin isimlerini gözden gegirdigimizde, jäir, yazar ve edibimizin ne tür meselelerle mejgul oldugunu kolayca anlariz:
1. Ta'lim-i Cedid (yeni egitim usülü),
2. Muktaziyät-i fenn-i pedagogiya (pedagoji ilminin gerekleri),
3. Rehber-i Ta'lim-i Cedid (yeni egitim rehberi),
4. Kirä'at-i Kirim (Kirim'da okuma; 4 kisimdan olujuyor),
5. Näle-i Kirim (Kirim'in feryadi, inlemesi; manzum ve mensur),
6. Saadet Adasi (roman),
7. Mollalar Proyetti (tiyatro),
8. Hakîkî Ajiklar,
9. Vicdansiz Mollalar, vb. [6].
Fakat, maalesef, burada isimleri zikredilen eserlerin çogu günümüze ulajamamijtir. Çûnkû, millî mukadderata sahip çikma gayretleri, hâkimiyeti ellerinde tutanlar tarafindan jiddetle takip edilir ve bastirilirdi. Millî tahsil ve tedrisat konusu da, dogrudan iktidar sahiplerinin nezâreti altinda bulunuyordu. Bu sebeple, mevcut rejimin eksiklerini ifça eden, halki kendi haklarinin taninmasi için mûcâdeleye çagiran eserler, yok edilmeye mahkûm olmujlardi. Hüseyin Çâmil Tohtargâzî'nin eserlerinin bir kisminin bajina da ayni jey gelmij olmalidir [4].
Onun yaraticiligi hususunda ilgimizi çeken millî egitim konulu jiirlerin önünde, yazarin sonsuz bilgi jevkini açiklayan "Oqumaq ister" (1908) manzumesi bulunur.
«Yüce sultânim, Derde dermanim. Bu tendecanim, Oqumaq ister!
Alimsin âlim, Bilirsin âlim. Agzimda dilim, Oqumaq ister!
Dogrudur sözüm, Gice-kündüzüm. Çu eki közüm, Oqumaq ister!
Qajim, qulagim, Elim, ayagim. Eki dudagim, Oqumaq ister!» [8].
Dikkat edilirse, jâir kalbini yajatan bilgi hevesini, sâde ama ayni zamanda dokunakli misralara dökmüjtür. Tohtargâzî, yazdigi manzum eserlerde, millî egitim konusunu muhtelif cihetlerden ele alir:
- Millî egitim, öncelikle cehaletten kurtulujtur. Ruhanîlerin yönetimine tabî, günden güne belini dogrultamayarak günlük geçimini saglamakla mejgul olan zavalli halkin mesut bir hayat görmesini arzulayan yazar, mîllî egitimi tek çikar yol olarak görür:
«Bugün zenginlere bayram, Çaliyor cümlesi qurban, Faqat faqirlerin baji Melüldür qarti ve yaji, Bilir misin sebep nedir? Sebeb odir: adalet yoq, Bugün halqda cehalet çoq» [7].
("Bayram Kime?", 1906).
- ikinci olarak, millî egitim, nurlu istikbâle götüren yoldur:
«Nerde olsa onin iledir saadet, Her jeyden artiq ona vardir riayet, Onsiz millet mahv olacaqdir, nihâyet O - okuvdir ki, insanlarin malidir O - ilimdir ki, milletin kemâlidir!» [7].
("O nedir?", 1906).
ЭДЕБИЯТШЫНАСЛЫКЪ /ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
Bu satirlarda jâir, milletin kemâlini, Glgunlajmasini ancak bilgi ve ilmin saglayacagini dile getirir. Hüseyin Çâmil'in çGcuklar için yazdigi eserlerden "ÇGcuq, git mektebe! (1903) adli jiir de, ayni açidan açiklanabilir:
«Dünyada her jey çGq, ilimsiz emek yGq, Bilen her daim tGq Deme sicaq-sGvuq, ÇGcuq, git mektebe, Aq verir mertebe!» [S].
Milletin sürekli yajamasi, çGcuga, yâni gelecek nesle bagli Gldugundan dGlayi, müellif küçük kardejlerini bilgiye davet ediyGr:
- ^üncüsü, millî egitim, kendimizi ve çevremizdeki dünyayi tanima, tanitma aracidir. insanGglu dünyáya geldi geleli, yeryüzünde hayâtin dGguju, varliklar ve bizzat kendisi ile ilgili bir çGk sGruya cevaplar aramijtir. Bu cevaplar ancak ilim ve tahsil yGluyla bulunabilir. Çâirimiz jöyle der:
«Nedir dünyá ve yildizlar? Niçin yaratildiq bizler? Bilmek için bunu sizler, Kerek esap, yazi, Gkuv!».
Bütün gücünü ögretmenlik meslegine harcayan Hüseyin Çâmil TGhtargâzî, kiz çGcuklarin egitim faaliyetlerine katilmalarini büyük bir cGjkuyla desteklerdi. Onlann bilgili Glmasinin ne kadar faydali Glacagini jöyle belirtir:
«Fen ile ajlamali insan qizi, Öyle qizlar düzeltir belki bizi, Keldi sira islahata bajlamaq, Bajta kerek valideler ajlamaq! Mekteb ile ajlanirsa valideler, SGnra dGgar Gnlardan insanzadeler. DGgru sözdür aç ayuv hiç Gynamaz, Fenden aç bir qizdan valide Glmaz! TGlsun Gnlar ibtidâî ilim ile, Quvvet alsin dil ile, qalem ile, SGn dGgursun millete Ggul ve qiz, O zaman adamliga yGl buluruz!» [6].
("Ajlamahyiz!", 1910).
Bugünkü kizcagizlar, yarinki anne ve ninelerdir. Gelecek nesillerin hem manen, hem de maddeten saglam Glmalarindan Gnlar sGrumludurlar. Bu yüzden, mutlu istikbâli kazandiracak Glan, yine bilgi, yine ilimdir.
SGnuç Glarak ta junlan söyleyebiliriz: Hüseyin Çâmil TGhtargâzî'nin hayâtinin, eserlerinin ve bunlarda ele alinan kGnularin incelenmesi bize göstermektedir ki, insan hayâtinin mâhiyetinin bilinmesi, Gnun iktidar ve saadete kavujmasi; jeref, saygi ve bajariyi yakalamasi, ancak bilgili Glmakla mümkündür. Egitim vasitasiyla ulajilacak dünyä ve güzellikler, insanin biriktirebilecegi en degerli servettir. Çâir, bunun hakîkatin tâ kendisi Gldugunu, yüreginin çarpmasini saglayan bilgi sevgisini, aziz halkina jiirler vasitasiyla iletmeye çalijmijtir. Bu yüzden, TGhtargâzî'nin manzum eserlerinin tamâminin, gerçekte millî egitime davet örnekleri Gldugunu ve ebediyyen yajayacaklarini rahatça söyleyebiliriz.
Меметова Лиля Айдеровна.
Проблема национального просвещения в творчестве усеина Шамиля Тохтаргазы
Аннотация. Статья является исследовательской работой в области крымскотатарской литературы. В ней рассматривается проблема национального просвещения в Крыму в конце XIX начале XX веков. Дается
краткий обзор общественно-политической и культурной жизни Таврической губернии рубежа XIX - XX столетий. Рассматриваются жизненный путь, общественная деятельность и художественное творчество крымскотатарского поэта и писателя, педагога конца XIX - начала XX века Усеина Шамиля Тохтаргазы. Исследуется просветительская мысль в его поэтическом наследии. Определяется роль автора в просветительстве народных масс.
Ключевые слова: национальное просвещение, произведения, писатель, поэт, литература, творчество, деятель.
Memetova Lilia Ayderovna.
The Problem of National Education in the Creativity of Husein Shamil Tokhtargazy
Summary. The article is a research work in the area of the Crimean Tatar literature. It addresses the problem of national education in the Crimea at the end of XIX early XX centuries. It's provides a brief overview of the socio-political and cultural life of the Taurida Gubernia abroad XIX - XX centuries. We consider a way of life, social activities and artistic creativity of the Crimean Tatar poet, writer and teacher of XIX early XX centuries Husein Shamil Tokhtargazy. We study the educational thought in his poetic heritage and define the role of the author in the enlightenment of the masses.
Keywords: national education, works, writer, poet, literature, creative work, public man.
Каупак^а
1. Аблаева Э. У.Ш. Тохтаргьазынынъ иджадында котерильген мевзулар / Э. Аблаева // Йылдыз. - 2004. - № 2. С. 11-12.
2. Алядин Ш. Приглашение к дияволу на пир. Повесть / Ш. Алядин; пер с крымт. Э. Амит. - М., 1985. - С. 161-365.
3. Бариев А. Языджынынъ соньки йыллары / А. Бариев // Янъы донья. - 2005. - Апрель 2.
4. Керимов И. Халкънынъ азатлыгьы огърунда буюк хызмет / И. Керимов // Йылдыз. - 1983. - № 5. - С. 98-101.
5. Керим И. Бедий сёзюмизнинъ эврими / И. Керимов. - Симферополь: Тарпан, 1998. - 184 с.
6. Тохтаргьазы У. Налеи Кьырым / У. Тохтаргьазы. - Къарасувбазар. - 1910. - 16 с.
7. Тохтаргьазы У. Дюньяда не вар? О недир? Байрам киме? // Баарь эзгилери: татар языджыларынынъ эдебий эсерлер джыйынтыгьы / У. Тохтаргьазы; терт. Ш. Алядин, А. Дерменджи, Э. Шемьи-заде. - Ташкент: Гъ. Гъулям адына матбааханеси, 1957 - 326.
8. Тохтаргьазы У. Окьумакь истер! Кунеш. Чоджукь, гит мектебе! Шиирлер / У. Тохтаргьазы // Чокьрачы-кь. - Акьмесджит, 2004. - С. 56.
