CC BY
21Özet. Makalede son yillarda agilmak igin yol tutan bazi ar§iv ve kütüphanelernin kapali bölümlerindeki materyaller dünya yüzü görmekte. Onlarinin tiyatromuzla ilgili bir kismi makalede kullanilmasiyla milli tiyatromuzun yeniden canlanma devri daha güzel aydinlanilmakta. Rus dramaturjisinin klasigi Kirim Tatarcaga gevrilmeleri ve sahnede koyulmalari közaydinlar götürdüler. I. Gaspiralinin her taraflama destekleri geng sahne oyuncularinin "Zenaat kütmelerine" esas oldular. Bazi nadir olan drama metinlerinin pargalari incenildigi halde, S. Özenba§li ve H. Bolatukov'un icadi aydinlatilir. "Saran pehlivan"dan levhalar gösterilir.
Anahtar sözler: tiyatro sanati, Kirim Tatar sahnesinin tarihgesi, milli dramaturjisi
Бахчисарайский театр в конце Х1Х и начале ХХ века
Аннотация. В статье на основе многочисленных источников и уникальных материалов проанализировано становление и развитие Крымскотатарского национального театра в конце XIX и начале XX века. Исследованы факты постановки пьес художественной классики местными актерами с содействием И. Гаспринско-го. Использованы транслитерированные фрагменты малоизвестных пьес, сделан литературоведческий анализ драматургии С.А.Озенбашлы и У.Болатукова. Показаны небольшие сценические зарисовки драмы «Саран пехливан».
Ключевые слова: театральное искусство, история крымскотатарской сценографии, национальная драматургия.
Kerimova Sevil Asanovna1 E-mail: alimes@mail.ru
19 as. Sonu ve 20 as. Ba§inda Baggesaray Tiyatrosunun Canlanmasi
УДК: 070:82-92.792.2
Bakhchisaray Theatre At The End Of The XX And The Beginning Of The XX Century
Summary. The article based on numerous sources and unique materials deals with the formation and development of the Crimean Tatar national theatre in the late XIX and early XX century. The facts of the production of iconic pieces by local actors with the assistance of I. Gasprinsky are thoroughly investigated. Transliterated fragments of little-known plays are used; a literary analysis of the dramatic art by S.A. Ozenbashly and U. Bolatukov is made. Small scenic sketches of the drama "Saran Pehlivan" are shown as well.
Keywords: theater art, the history of the Crimean Tatar set design, national dramaturgy.
Kirim tiyatrosu gok eski asirlara uzanan ge§itli basamaklarla, devirleri kapsayan bir tarihe sahiptir. Tiyatro sanati milletin varolu§uyla ortaya Qikmi§tir ve bu yüzden ba§langig tarihini tayin etmek mümkün degildir. Milletimizin gegmi§ tarihinde zor durumu oldugunu hatirlarsak, tiyatromuzun da ne kadar uzun ömre ve tarihe sahip oldugunu tahmin edebiliriz. Mesela 19 asrin sonu ve 20 asrin ba§inda Ismail Gasprinsky, Kirim Tatarlarinin cahil ve zor ya§aminin nedeninin ve onlarin cehaleti, kültürel geri
1 Керимова Севиль Асановна, кандидат искусствоведения, доцент, старший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБО-УВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
kalmiçligi oldugunu sürekli savunurdu. insanlarin konumlarini düzeltmeleri için kendilerini bilgi ile donatmalari gerekir diye çaliçir. Bu dü§üncenin altinda halkinin kültürünün duygusunu yazdi: "Eger Müslümanlar inceler ve aydinlanirlarsa, o zaman beyaz ve siyah arasinda ayrim yapmayi ögrenirler. Hangi yolun kendi özgürlüklerinden daha kisa oldugunu bilirler. Her §eyden önce, Müslümanlarin Avrupa halklari kadar geli§mi§ olmak için yeterli egitim ve kültürleri yoktur". "Bu egitim ve kültür seviyesine yetiçebilmek için cemaat olarak hareket etmeli ve halk olarak bunu benimsemek gerekir. Bütün halk buna destek verirse ancak muassar medeniyetler seviyesine çikabilirler. Fert olarak yapilacak çaliçmalar da desteklenmelidir".
ismail Gaspirali'nin çaliçmasi icin dostlarinin yardimiyla Bahçesaray'da tiyatro topluluguna ait bir bina bulundu. i. Gasprinskiy edebiyat, tiyatroyazarlari hayatin gerçegini yazmaya çaliçmaktadirlar. Bir evin içersindeki trajedik ya§ami genelde tiyatro yazarlari devamli gündeme getirirler. Bazen bu evlerin bahçesinde nadiren çok güzel çiçekler bulunur. Çünkü genelde çok zor günlerden gelen Kirim Tatarlari sanat içersinde bulunan nadide çiçeklerdir. Her türlü esaretin içersinde bile ellerinden geldigince medeniyetin ve sanatin yolundan ayrilmadilar. Dü§ ve gü^erin geliçtirip, bu zor zamanlarinda bile çok iyi oyun yazarlari ile aktörler yetiçtirdiler...
ilk akla gelenler yerel yazar ve aktörler S. A. Ozenbasli, K. Çelebi, U. Balatukov, S. Çapçakçi, M. Nedim, Osman Zaatov, Celal Meinov, Setter Mishorlu, Lütfü Ümerov ve Abdullah Terlikçi tarafindan milliy, dogu, bati ve Rus klasikleri yazildi. Sahneye bunlarin yardimi ile konuldu [4].
"Saran Pehlivan" Kirim Tatar dilinde ilk defa Bahçesaray'da tercüme edildi. A.S. Puçkin' in dogumunun 100. yilinda Bahçesaray'da sahneye konulan Saran Pehlivan, ilk defa Rusça oynandi. Çok begenildi. Kirim Tatar diline nazim degilde, daha sonra nesir olarak Osman Zaatov, tarafindan çevrildi. Bu oyun içindeki karakterler Kirimtatatar tiyatrosunun bir
analiziydi..
Bunun di§inda o zor günlerde tiyatro oynanacak binanin bulunmasi ve tahsisi gok önemliydi. "Saran Pehlivan", 19. yüzyilda Kirim Tatatar tiyatrosunun geli§imine gok büyük katki sagladi. Celal Meinov'un büyük gayreti ile oynanan bu oyun, Bahgesaray halkini gok memnun etti. Oyun sonunda sahnede bulunan oyuncular ve emek verenler defalarca alki§landilar...
Evet, 1899 yili 18 §ubatta Akmescit'te oynanilan "Tatar ailesinde misafir kabul etme merasimi" gösterisine Kirim Tatar hanimlarinin da i§tirak etmesi, yukarida anlatilan sebeplerden dolayi, ayrica takdire §ayandir. Hem bu arada yapilanlar sahne oyunun bir kismiydi. Gösteriden evvel Mamut Hoca, Smail Bilalov, Bekir Asan oglu, me§hur kemancimiz A§ir usta, Smail Özenba§li ve Smail Dervi§ev'in oyunlu müzikli ve §arkili konseri vardi. Klüp misafirlerle yigma dolu idi, milli elbiseler giyinmi§ hanimlar misafirlere kahve ve yemi§ ikram ettiler [15]. Klübün koridorlarinda yapilan standlarda da Kirim Tatar esnafinin ürünleri de satildi. i§te, bu hakiki milli-medeni sunumlarin te§kil edilmesinde i. Ganspirinskiy'nin kendisi de bizzat faal olarak i§tirak etmi§tir2. Eski yayimlarimizin sahifelerinde parga parga saklanip kalmi§ bu malümatlari ögrenirken, bu gün de isimleri büs-bütün unutulmu§ birgok efendi insanlarimizin da tiyatromuzun canlanmasinda kendi varliklarini verenler agiklanmi§tir. Mesela, yukarida söylenilen haberin en sonunda, sanki bir tesadüf olarak, bahgecilik ile ugra§an Ümerov'larin adi gegiyor. Yani bu yapilan yardimlarda Ümerov'larin da destegi oldu, denilmektedir. Ümerov'lar ve onlar gibilerin destegi olmasa, böyle geceler ve gösteriler olmazdi.
Akmescit'te "Tatar ailesinde misafir kabul etme merasimi" oyunu gösterildikten sonra, bir ay geger-gegmez, Bahgesaray'da genel yöneticinin himayesindeki salonda yerli artistler yeni bir oyun sahneye koydular.
2 Musulmanskiy veçer // Terciman. - 1899. -§ubat 21.
"Terciman"daki haberden bu gösterinin de ba§ari ile gergekle§tirildigi anla§ilmi§tir. Seyircilerden toplanan bütün meblag 228 rubledir [2].
Celal Meinov'un haberine göre, XIX asrin sonunda, yani 1899 - 1900 seneleri Bahgesaray gengleri tarafindan daha iki gösteri sahnelenmi§tir. Birincisi, A.S Pu§kin'in «Saranpehlivan» (Skupov ritsar») ve ikincisi, Türk yazar Namik Kemal 'in «Zavalli Qocuk» eserleridir. Bilgimize göre, «Saran pehlivan» A.S Pu§kin'in dogmasinin 100 yilliga bagi§lanmi§ ve ona göre hazirlanmi§tir.
"Saranpehlivan" rusgadan Kirim Tatarcaya nazim degil nesir §eklinde geviren ismail Lütfü Ümerov oldu. Piyesi sahnede Celal Meinov, Osman Zaatov, Settar Mi§horli, ismail Lütfü Ümerov ve Abdulla Terlikgi oynadilar. Sirasi gelince §unu da kaydetmek istiyoruz. Bu artistler hakkinda ayrica bilgiler I. Kerim tarafindan nesir etildi [3]. Amason zamanlarda biz grajar§ivinde Settar Mi§orli ilebagli böyle yanbilgilerelde ettik. Meger Settar Misorli siyasette de faal oldugun igin arkasinda gizli servisten garin ki§ileri vardi. Mesela, bir kayitta Tavriya jandarma idaresinin Reis yardimcisi Leus Bahgesaray polis merkezine 1911 yili haziran ayinda §öyle bir yazi yazar: "Görülen lüzum üzerine, Sizlerden Settar isimli ki§i Bahgesaray kredi bankalarindan kredi aliyor mu? Eger böyle bir §ey varsa onun ismini, ünvanini, gali§tigi yeri ya§i ve adresini ögrenilip tarafimiza bildirilmesini rica ederim". ikinci günü yani 1911 yili 17 haziranda Bahgesaray polis merkezi Bahgesaray emniyet müdürlügüne §u cevabi verir: "Siz efendizademiz verdiginiz vazife üzerine haber vereyim dedim adi gegen §ahis Settar Mishorli olup, ya§i 32, Bahgesaray kredi bankasinin müdürü, ve Bahgesaray'da Kaytazan mahallesinde kendi evinde ya§amaktadir" [8]. C. Meinov yazdigi gibi piyes metni ve roller mükemmel ögrenildi. Eser sahnede oynanirken Bahgesaray halkini büyük bir memnuniyet iginde birakmi§ti. Hatta halkin ricasina ve davetine binaen, artistler "Saran pahlivan"i ikinci gün tekrar oynamaya
mecbur kaldilar» [6]. Ayrica daha böyle bir olayi kaydetmek mümkündür. "Saran pehlivan" eseri az zaman sonra Osman Zaatov tarafindan Kirim Tatarcaya §iir olarak çevrilip yayimlanmiçtir [7].
A.S. Puçkin'in bu eseri Kirim Tatarca olarak birçok kereler oynandi. Bir defasinda bu belge hatta rus gazetelerinde de haber olarak yer aldi.Ama gazeteye malümat veren ki§i rus gazetecisi oldugu için meseleyi tam kavrayamadigindan bunu «temiz tatarca oynanilan ilk gösteri oldugunu» söylemi§tir. Her halde §öyle haberler de söyleniyordu. «Gösteri yerinde halkin oturdugu yerlerin numaralari olmadigi için, seyirciler arasinda anlaçmazliklar oldugu. Hem de halkin tiyatroya pek aliçmadigi için, bazilari gösteri yerine geldigi zaman ayakkabilarini çikardigi ve bagda§ kurarak oturdugu, digerleri de gösteri sirasinda §ekerleme dükkanlarindan aldiklari pastalari yiyorlardi «Skupoy ritsar»na tatarskom [5]. Haberin devaminda oyunda ba§ rollerden birisi olan Baron rolünü Celal Meinov muvakkatiyetle oynadi. Ve Gaspirinskiy'in Akçurin oynunun te§kil edilmesine de yardim ettigi anla§ilmi§tir. Biraz yukarida anlattigimiz gibi XIX asrin sonunda Kirim Tatar tiyatro toplulugu tarafindan oynanilan oyunlardan bir digeri de, Türk yazar Namik Kemal'in "Zavalli çocuk" pyesidir. Bu üç perdelik piyes ilk defa 1873 yilinda «§ark matbaasinda» neçredidi. Piyesin kisa olarak içerigi §öyledir: 14 yaçindaki §efika adli kizcagizi babasi bir zengin, lakin ya§li bir bir paçayla evlendirmek isterler. §efika'nin fakir ailesi büyük borçlarini ödemese babasinin hapise atilacagini bilirler. Onun için borçlardan kurtulacaklar ve ömürlerini daha rahat geçireceklerdir. Ve az zaman sonra kizlarini Behlülbek adli pa§aya niçanlarlar. Lakin bu arada ba§ka bir mesele daha vardir. §efika hanim okulunu birincilik ile bitirip gelecegi gayet iyi olacak Ata isimli bir genci sevmektedir. Hem Çefika'nin gönlü Ata'dadir. Çok zor durumlarda kalan §efika en sonunda verem hastaligina yakalanir. Kizinin ve tüm ailenin gelecegini dü§ünen Tahire hanim §efika ile dügün olana kadar hastaligini Ata'ya söylememeye karar
verirler. Lakin günlerden bir gün genç Ata gizlenen tüm herçeyin haberini alir. Ve bu aciya dayanamayarak eczaneden zehir alarak içer. Ata can çekiçirken, yaninda olan Çefika'ya hiç beklemeden onun da intihar etmesini ister. Dram §efika'nin da ecel yastigina yatmasiyla neticelenir.
Hakikaten çok acikli bir subje olan bu dram Bahçesaray'da oynanildigi vakit, seyirciler tarafindan bir komedi olarak kabul edilmiçti. Celal Meinov'un yazdiklarina göre, hatta son sahnede §efika hanim ölüm öncesi yatarak, yanindaki Behlülbek açkinin ölecegini derin kederlerle tarif ettigi zaman, seyirciler bundan hüzün duyacaklari yerde, kahkahalarla gülüyorlardi [6]. Evet, gösterinin nasil kabul edilecegi bir taraftan dogrudan rejisör ve artistlere bagli olsa da, ikinci taraftan seyircilerin kabul etme, sahnedeki duygularini benimsemeleri ile de ilgilidir. Bu son secenek gayet ciddi bir mesele oldugu ileride Kirim Tatar sahne sanatinda daha çok defalar ispatlanmiçtir. i§te, 19. asrin sonunda Kirim'daki milli tiyatronun hayati kisaca böyle gösterilerden ibaret. Hem bu umumi gösteri, daha önce anlattigimiz gibi, tam anlatimdan yoksun olursa da, o zamanin karçilikli, karanlik vaziyetini §iddetli olumsuzluklarin buzlu meydaninda yeniden canlanan ve yeçerip filiz atmaya baçlayan medeni bir nokta idi.
Evet Sahne sanati ve dramaturyamiz ile bagli bulunan 19. asrin sonunda Bahçesaray'da oynanan A.S. Puçkin'in "Saran pehlivan" ve Namik Kemal'in "Zavalli çocuk" piyesleri hakkinda verdigimiz bilgilerle bitirmiçtik. Bu kisimda ise tiyatromuzun 20 asrin baçindaki ilk adimlarini, yani 1901 - 1907 seneleri devaminda neler yaptigini gözden geçirecegiz. 20. asrin baçinda Kirim Tatarca neçredilen piyeslerden birincisi J.B. Molyer'in üç perdeden ibaret olan "Zoraki tabip" komedisidir. Bu eser hakkinda bilgi ve eserin adi Gaspirinskiy'nin 1902 yilinda çikardigi "Kitaphaneyi cedide" (yeni kitaplar) katalogunda da 23-numara ile kayda geçmiçtir. Kitabin ba§ sahifesinde: Sansür konseyi tarafindan ruhsat verildi. Sankt-Petersburg, 1900, aralik 14, diye
yazilidir. Demek ki, komedinin asli daha önce tercüme edilmi§ ve basima verilmi§ti. Komedinin tercümesi yani Kirim Tatarcaya geviren ki§i kitapta gösterilmiyor. Bu husustaki bilgileri ba§ka yerlerde de israrla aramamiza ragmen higbir yerde rastlayamadik. Ama yazinin Kirim Tatarca ve rusga segeneklerine dikkat ettigimizde, usta bir tercümanin gayet güzel, ciddi ve edebi i§ yaptigi agikga görülmektedir. En önce komedinin gegtigi yer büsbütün gevrilerek, Fransa'nin 17. Asirdaki duru§u müslümanca bir muhite gevrilmi§. Fransizca ve rusga tekstler yazilarini göz önüne alirsak, Molier'in yazilarinda komedinin birinci bölümdeki birinci görüntüsü ormanda ba§lasa, Kirim Tatarcada ayni görüntü müslüman usulunde donatilmi§ bir oda'da gegiyor. Ayni suretle oyun kahramanlarinin adlari da degi§tirilmi§tir. Asil metinde ve tercümede kahramanlari kar§i kar§iya koyalim ve böyle bir sirayla bakalim:
Sganarel - Oduncu ayvaz Martina (onun hanmi) - Selime Rober (onun kom§usu) - Müstecip Qelebi Luka - Hamit Jeront - Hamza aga Lüsinda (onun kizi) -Nurdal Leandr (Lüsinda'nin sevgilisi) -Dani§ bek Jaklina (Luka'nin karisi) - Halime Valer (Jeront'un hizmetgisi) - Korkut Tibo -Bir köylü Perren (onun oglu) - Refat.
Dikkat etmeli ki, piyesin Kirim Tatarca segeneginde esas olan, yani i§tirak eden kahramanlar, ba§ka türlü siralansa da, bizim siralamamizda birbirlerine uygun hale getirildiler. Piyesin Kirim Tatarca tekstini tahlil ettigimizde, anla§ilan o ki, sahne fasillari (perdeleri) rusga segenegi ile tam kesi§se de, sahne görünü§lerinde gok fark vardir. Yani Kirimtaraca metninde, sahneyi sadele§tirmek, kolayla§tirmak ve yerli kurallara uydurmak maksadi ile, sahne görünü§leri kisaltilmi§ ve siralari degi§tirlmi§tir. Piyesin aslina bakalim. Birinci perdede birinci agili§ §öyle ba§lar:
Avaz - Yok dedim sana, i§te olmaz. Öyle yapmayacagim, benim dedigim olacak, bana ba§ka emir veren mi var?! (Yani benim üstümde ba§ka emir veren var mi?! - S.K.) Selime - Ben sana dedim ki, benim dedigime gelirsin, ben sana
uyumsuzlugunu çekmek için varmadim ya! Avaz - Uf! insanin karisi olmasi meger bela imi§! Aristotal efendimiz nasil güzel söylemi§ ki, kari kismi çeytandan beterdir! demi§. Selime - Bak sen §una! Sanki o, yahudi. Aristotales irfan satacak, dört ayagi bir araya getirip sanki marifet yapacak! Avaz - Marifet tabi! Sen benim gibisini ara da bul bakalim, meseleleri çôzebilecek bir oduncu daha! Bul ki, benim gibi on yil bir alim adama hizmet etmi§, hem de gençliginde gramatik ögrenmi§ adami bul bakayim. Selime - Allah belani versin! Çilgin mecnun! Avaz - seni mindar (kirli, pis - S.K.) le§, sen belani bul! Hain! Kahpe! (Postal. -S.K.)
i§te, böyle yaparak kari koca kavga ettikten sonra, karisini döver ve sahne bu dayak faslindan sonra geliçmeler baçlar. Usta tercümeci Kirim Tatar'casini öyle geli§tirmi§ ki, bütün metnin devaminda bu eserin baçka dilden çevilmiç oldugu hiç anlaçilmiyor. Hatta rusça metinde Sganarel bir ulema yaninda alti sene bulundu denilse de, tercümede, medresedeki okudugu zamanlari göz önüne alinarak "on yil bir hakime hizmet etmiçtir" diye çevrilmiç. Bundan baçka, müslüman etiketine çok uygun olamayan bir çok ibare ya çikarilmiç,
yahut ta uygun bir §ekile getirilmiçtir. Mesela rusça çevirisinde Sganarel Jeront'un evinde bir süt anne olarak çaliçan Jaklina'yi ilk gördügünde a§ik oldugunda, onun için çunlari dü§ünür ve söyler: «Vot eto ya ponimayu, ukraçeniye doma! (Gromko) Ah! Körmilitsa, oçarovatelnaya kormilitsa, vsya moya meditsina tolko jalkaya raba po sravneniyu s vaçim zanatiyem! Kak bi ya hotel bit sçastlivim malyutkoy, sosusçim moloko iz vaçih prelestey! (Kladet ruku yey na grud). Vse moi snadobya, vsya moya uçyonost, vse moyi talanti k vaçim uslugam...". Bu bölüm Kirim Tatarca'ya §öyle çevrilmiçtir: "Vay aman ne güzel... Ah süt ana, ne güzel ana, tabipligim (yani hekimligim. - S.K.) sana kurban olsun, keçke ben de bir çocuk olsaydim!.. Benim devalarim, yaptiklarim, ustaligim hep senin fermanina baglidir, süt anacigim!». Görüldügü gibi, burada yerli görü§e uymayan detaylar ve hatta sözler yazarin izaatleri bile çikarilmiçtir. ama tercümenin kendisi çok yüksek duygularla yapilmiçtir. Evet, bugün de tercüme edenin adi belli degildir. çok üzücü bir haldir bu. Lakin, zannedersem gelecek tetkiklerde mutlaka onun adi bulunup daha iyi ve doyurucu açiklamalar meydana çikar.
Kaynaklar:
1. «Скупой рыцарь» на татарском // Крымский вестник. - 1901. - № 17.
2. Bahçesaray.V zale gorodsköy upravi // Terciman. - 1899. - Nisan 6.
3. ismail Kerim tarafindan ne§redilmi§tir // Yildiz - 1997. - No: 6. - S. 176 - 181.
4. Kerim i.A. Gasprinskiy üzerinde bazi fikir ve levhalar / i.A. Kerim // Uluslararasi büyük türk dili Kurultayi. - Ankara, 2007. - S. 411 - 415
5. Krimskiy vestnik. - 1901. - No:17.
6. Meinov C. Kirim Tatar Tiyatrosu / C. Meinov // Yeni dünya. - 1925. - Kasim 17.
7. Pu§kin A.S. Saran pehlivan / A.S. Pu§kin. - Bahgesaray: Matbaa-i Terciman, 1901. - 12 s.
8. TSGAK, F. - 706. - Op. 2 - 35. - II. 251. 390
9. Бахчисарай. В зале городской управы // Терджиман. - 1899. - Апрель 6.
10. В зале городской управы // Терджиман. - 1897. - Март 3.
11. Керим И.А. Гаспринскийнинъ «джанлы» тарихи: 1883 - 1914 / И. Керим. - Акъ-месджит: Тарпан. - 1999. - 408 с.
12. Меинов Дж. Къырымда татар театросы / Дж. Меинов // Илери. - 1926. - № 1. - С. 42.
13. Мусульманский вечер // Терджиман. - 1899. - Февраль 21.
14. Обычный вечер // Терджиман. - 1898. - Январь 6.
15. Пушкин А.С. «Саран пехливан» / А.С. Пушкин. Багъчасарай: Терджиман. - 1901. - 12 s.
