CC BY
17Cilt: 1, Sayi: 1, 2018
Vol: 1, Issue: 1, 2018 Sayfa - Page: 1-19
J ¡Thenticate*
.X. Professional Plagiarism Prevention
MODERN IRAN §IIRI, NIMA YUSIC VE TAKIPCILERI
MODERN PERSIAN POETRY, NIMA YUSHIC AND HIS FOLLOWERS
Cemalettin TA§KEN*
MAKALE BILGISI
ÖZET
^GeliS: 01.10.2018 s/Kabul: 23.10.2018
Anahtar Kelimeler:
Fars Dili ve Edebiyati, Modern Iran §iiri, Nîmâ Yûsic, Nîmâî çiir.
Günümüzde Iran denilen kadim topraklarin devlet olma gelenegi, 3 bin yillik tarihi ve politik bir birikimin eseridir. Tarih kavraminin var oldugu dönemden bu yana, iran cografyasinda birgok medeniyet ya§ami§ ve bir o kadar da farkli devlet kurulup yok olmu§tur. Bu döngü igerisindeki her bir medeniyet, kendisini takip edenin kültürüne ve siyasi yapisina katkida bulunmu§tur. Güglü bir devlet gelenegine sahip olan iran'in Batili fikri ve siyasi gelenekle tani§masi daha gok 19. yüzyilin sonlari ve 20. yüzyilin ba§lanna denk gelmektedir. Bu tarihten itibaren iran; kendi tarihi, dil ve edebiyat özgünlüklerini modern sistemle ortak bir paydada bulu§turma gayreti iginde olmu§tur. Bu süregte ya§anan siyasi olaylar ve köklü degi§imler, edebiyat ve sanatta kendisine yer edinmi§tir. iran'daki Bati kaynakli yenilikgi anlayi§, edebiyat ve sanatin yani sira ¡jiirde de degi§imi zorunlu kilmi§tir. "Modern iran §iiri Nima Yüsic ve Takipgileri" ba§likli gali§ma, iran §iiri'nin modernle§me sürecini ele almaktadir. "Modern iran §iirinin babasi" olarak bilinen Nima Yüsic ve onun takipgilerinin bu sürece olan katkilari tespit edilmeye gali§ilmi§tu\ Qali§mada Nima Yüsic'e genüge deginilmi§, Nimai §iir tarzini devam ettiren diger §airlerle ilgili muhtasar bilgiler verilmi§tir.
ARTICLE INFO ABSTRACT
^Received: 10.01.2018 V Accepted: 10.23.2018 The tradition of being the state of the ancient land called Iran is a result of 3000 years of historical and political accumulation. Since the beginning of history, many civilizations appeared in Iran geography, and several states established and collapsed. Within this cycle, every single civilization have contributed to culture and political structure of its successors. As a country, having a strong state tradition, Iran's acquaintance with Western intellectual and political culture started in the late 19th and early 20th centuries. Thereafter, Iran has endeavored to find a common ground between itself and modern system in terms of historical, linguistic and literary works. The political events and radical changes occurred in this process have taken place in literature and art. This innovative understanding, owes its origins to the West, necessitated a change in poetry in addition to literature and art. This study entitled "Modern Persian Poetry, Nima Yusic and his followers" discusses the modernization process of Persian poetry. Nima Yusic, who is known as "the father of modern Iranian poetry", and his followers' contributions to this process have been tried to be determined. In this study, Nima Yusic is mentioned extensively, and conclusive information over the other poets who continued the Nimai Poetry style is also included.
Keywords: Persian Language and Literature, Modern Persian Poetry, Nima Yushic, Nimai Poetry.
* Doktora Ögrencisi, Kinkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Fars Dili Ve Edebiyati, Kinkkale/Türkiye, E-mail: cemalettintasken@gmail.com
ORCID https://orcid.org/0000-0001-5716-3255
Extended Abstract
Iranian culture has led to substantial changes in socio-political sphere by intellectual developments throughout the history. The 20th century was a highly active and long century in the history of Iran. The social and intellectual movement in the early 20 th century paved the way for the 1906 Constitutional Revolution, and the new social life, which was tried to be adopted, paved the way for the emergence of new ideas and literary insights. In the early 1950s, new topics in literature and the sociology of literature have contributed to the development of national consciousness. These contributions of the sociology of literature continued in the 1960s with the demands of reform against the Shah Administration.
This continuity was in parallel with global political, social and intellectual developments. Social and intellectual mobility in the world, especially in Europe, has been directly reflected in the thought and art movements in Modern Iranian literature. Iran has entered a period of change and transformation as mainly observed in cultural sphere in the period of Reza Shah (1921-1941), which dominated the country since the 1920s. However, a group of intellectuals that believes that this transformation is not appropriate for Iranian culture and social understanding. Many poets and writers who gave literary works in this period claimed that the change in the country was a dangerous transformation rather than a useful development. Nima Yusic (18971960) was the first who objected to the rapid transformation with one of his poetries. Poets like Ahmad Shamlou, Sohrab Sepehri, Fereydoon Moshiri, Forough Farrokhzad supported the literary objections of Nima, following his new poetic approach.
While these radical transformations were taking place in the country, Nima initiated a modern understanding of poetry by changing the classical flow of Iranian poetry. It can be said that poems written by the poet in this period are more effective than modern political theories over the future of the country. The poet who grew up in the climate of change of the Second Constitutional Monarchy destroyed the image of Iranian poetry in its most complicated period (1920-1940). Instead of classical style of poetry, he developed the verse technique and he emerged with a new and modern approach. The libertarian and dissenting concept created by Nima in Modern Iranian poetry seems to be carried on by the followers of his works.
Besides the critical efforts of Nima, the developments in literature and other fields of art influenced the modern literature understanding in the country. Sadeqh Hedayat's committing suicide in Paris in 1951 coincided with the death of Nima in 1960, as a recent movement in Iranian culture and literature. This spirit, which was initiated by Nima, had uprooted the hopes of the Iranians during the second Shah and expressed their aspirations for the future. Iranian poets, directors, storytellers, novelists, painters, and photographers have been the guarantors of the hope of the Iranian people against the oppressive rule of Mohammad Reza Shah. The rise of Nima and his followers had become the property of society in the period of Pahlavi rule and this brought along the fact that they were representative of the social opposition and sensitivity in Iran.
Because of this dissenting understanding, Mohammed Mossadegh, the political figure of the 1950s, had the chance to come to power, but this opportunity did not last long. In 1953, Prime Minister Mohammad Mossadegh was dismissed by a coup and the Shah returned to rule. This event took place in modern Iranian poetry with the air of despair. And the libertarian spirit developed by Nima and his followers gained social visibility and created a field that made cultural expression possible. This spirit continued until the 1979 Iranian Revolution and was one of the factors that nourished the revolution.
In spite of the increasing pressures of the Pahlavi administration, which came to the office for the second time after 1953, the concept of libertarian expression appeared in many areas in the country. Especially in the struggle, started with Forough Farrokhzad, women gave their liberation struggle and drawn the ways of salvation. Nima and his followers became cheerful and hopeful followers of Modern Iranian Poetry. Iranian poets, the most important public intellectuals of their country, pushed the possibilities through the poetic modernity they presented in their works, beyond the political pressures on the people and they had hopes and objections about the future of the Iranian people.
Giri§
iran, tarihi, kulturel, siyasal ve toplumsal yapisinin yani sira ozellikle edebiyati ile de dunya kultur mirasina onemli katkilari olan bir medeniyettir. Tarihi boyunca toplumsal ve fikir hayatinda muhim degi§imlerin ya§andigi bir cografya olan iran'daki bu degi§imler edebiyat alaninda da kendisini gostermi§tir. 20. yuzyilin hemen ba§larindaki toplumsal ve fikri hareketlilik, 1906 Anayasa Devrimi'ni beraberinde getirmi§, benimsenmeye 9ali§ilan
sosyal hayat, yeni fikrÎ ve edebÎ anlayiçlarin ve bu anlayiçlari farkli yaklaçimlarla yorumlayan çairlerin ortaya çikmasinin da önünü açmiçtir. 1950'li yillarin baçinda edebiyattaki yeni konular ve edebiyat sosyolojisinin, sosyal konularin ve sorunlarin edebi eserlerde içlenerek farkli çôzûm yollari sunmasi ve okuyucuyu bilinçlendirmesi açisindan millÎ bilincin geliçmesine önemli katkisi olmuçtur. Bu katkilar, 1960'larda ülkede Çah Yönetimi'ne karçi baç gösteren reform istekleriyle devamlilik göstermi§tir. Nihayet sûreç, 1979 yilinda "Devrimler Yüzyilinin Son Büyük Devrimi" ile sonuçlanmiçtir. Modern dönem iran'inda yaçanan bu siyasÎ ve toplumsal degiçimler çiir ve edebiyatta kendine yer bulmuçtur. Sosyal ve fikrÎ degiçimlerin etkili bir çekilde ifade edilebildigi bir alan olarak öne çikan çiir ve edebiyat, yeni formlara bürünerek farkli bir bakiç açisi, anlayiç ve yorum kazanmiçtir. Söz konusu çaliçmada Modern iran §iiri'nin babasi olarak kabul edilen NÎmâ YûsÎç'ten baçlayarak kendilerine has üsluplariyla modern §iire katki sunan çairlerin çiir anlayiçlarina deginilecek, son yüzyilda ülkede yaçanan toplumsal geliçmeler içiginda Modern iran §iiri'nin "doguçu ve geliçmesi" irdelenemeye çaliçilacaktir.
Modern iran Çiirinin Doguçu
Meçrutiyet hareketlerinin iran sosyal yapisina etki etmeye baçladigi dönem degiçimler, çiir baçta olmak üzere kendini edebiyatta da hissettirmeye baçlamiçtir. Bu dönemde nesre roman, öykü ve piyes gibi yeni türler girerken çiirde de daha çok içerige yönelik degiçim ve yenileçmeler görülmü§tür. (Afary 1996: 9-11). Klasik dönem çiirindeki tekdüze kaliplarda meydana gelen degiçimlerle birlikte siyasÎ tebligler, mizahi yazilar, müstezad, terane, tasnif ve tercÎ-i bendlerden yararlanilmaya ba§lanmi§tir. Bu tarz §iirlerin önemli bir kismi halk tarafindan begenilse de benimsenmesi için çiirde yeni mazmunlara yer verilmesi gerekmiçtir. Yeni mazmunlarin çiirde yer almasi zaman aldigi için bu tür çiirler günümüz iran §iiri içine hemen girememiçtir. Eski çiir anlayiçinin kolay degiçmeyecegi gerçegi, o dönem eser veren çairleri; dü§ünce ve duygularin geliçmesi için yeni yollar aramaya sevk etmiçtir (Browne 1914: 42). Bu dönemde pek çok aydin ve edebiyatçi geriye dönü§ fikrini yogun bir çekilde ele§tirmi§ ve iran çiirini klasik dönem çairlerinin etkisinden kurtarmak gerektigini ileri sürmü§lerdir. Bu dönemde konularin da degiçmeye baçlamasi, Modern iran §iirinin doguçuna ön ayak olmuçtur. Özellikle vatanÎ ve millÎ manzumeler, yeni iran §iirinin en çok kullanilan mazmunlari olmuçlardir. Zira iran'da yabanci nüfuz ve tahakkümün arttigi bir dönemde çairler, maziye dönerek tarihlerini ve medeniyet hafizalarini tazeleme egiliminde olmuçlardir (Anbarcioglu 1966: 86).
Eski edebiyatin yetiçtirdigi çair geleneginden olan VahÎd-i DestgirdÎ ve Bedrnzzamân Furûzânfer gibi çairler eski edebiyat gelenegini devam ettirmekten yana egilim göstermi§lerdir. Bedîüzzamân Furûzânfer gibi çairlerin muhafazakâr edebiyatçi tutumlarina ragmen ortaya çikan yeni mazmunlari ifade etmek için yeni üsluplara ihtiyaç duyulmuçtur (Kanar 2013: 209). iran siyasÎ ve sosyal yapisinin, karmaça içerisinde kendine yol bulmaya çaliçtigi bir dönem olan 1914-1925 yillari çairler için bir arayiç dönemi olarak öne çikmiçtir. Klasik dönemi taklit etmekten kaçinan bu çairler yeni mazmunlari eski çiir kaliplariyla birlikte kullanma yoluna gitmiçlerdir. Bir yandan IçkÎ ve LâhutÎ, çiirde kendilerine has bir üslup yakalamaya çaliçirken diger taraftan Îrec MÎrza çiire konuçma dilini sokmuçtur. Ancak IçkÎ ve Îrec gibi çairler kendilerini klasik edebiyatin etkisinden kurtaramamiçlardir. Bu durum,
temelde Yenilik^ler ve Eski Edebiyat yanlilari olmak üzere iki muhalif grubun olu§masina sebep olmu§tur. iran §iirinin modern anlamda yeniden §ekillenecegi bir dönem olarak öne 9ikan bu dönem ifin belirgin bir homojenlikten de söz etmek zor bir hale gelmi§tir. Bu dönem, Kacarlar döneminden Me§rutiyet'in ilan edilmesine degin ge9en süre i9erisinde özellikle tema ve i9erik baglamindaki bir yenile§me arayi§inin devami niteligindedir (Kirlangi9 2001: 106).
Nima'nin Dü^ünce Dünyasi
Gü9lü bir §iir gelenegine sahip olan iran §iirinin bi9im ve i9erik a9isindan degi§im süreci sancili olmu§tur. §airler ve takip9ilerinin §iirle ilgili ali§kanliklari ve klasik §iirin iran toplumu üzerindeki derin etkisi de degi§im sürecinin uzun olmasina yol a9mi§tir. Bu durum ayni zamanda yenilik taraftari olan §airlerin yeni bi9imleri denemede israrci olmalarinin da önüne ge9mi§tir. Yenilik9i §airler bu yolla yeni temalar gündeme getirip bi9imle pek ilgili olmayan bir degi§imi benimsemi§lerdir. §iirde yeni bir dile ula§mak gerektigini söyleyenler olmu§sa da §iirde bi9im a9isindan gösterilen bu 9aba, Nima Yüsic'le özde§le§mi§tir. Bu nedenle Fars Edebiyati ile ilgilenen ve özellikle Modern iran §iirine dair 9ali§malar yapmi§ olan bir9ok isim, Nima Yüsic'i iran §iirinin babasi olarak tanimlamaktadir (Kirlangi9 2001: 107).
Nima, ünlü §iiri "Efsane" ile iran toplumuna yeni bir anlam dünyasiyla yepyeni dizeler sunmu§tur. Nima, döneminin bütün 9alkantili halleri ve fikri karma§asina ragmen, yeni bir dü§ünce ve baki§ a9isi, e§ine az rastlanabilen bir cesaret ve tamamen bagimsiz ifade §ekilleri ile §iirin seyrini degi§tirmede olduk9a ba§arili olmu§tur. Daha sonralari Feridün-i Tevelleli, "Efsane" türü §iir kalibini benimseyerek Nima tarzini kullanan ilk §airlerden birisi olarak öne 9ikmi§tir. "Efsane" ile birlikte ba§layan yeni tarz gazel, sadece Tevelleli'ye özgü bir tarz degildir. Modern iran §airleri arasinda sadece Nima'nin bir ekol öncüsü olduguna inanan Ahmed-i §amlü, diger §airleri onun ya da daha önceki dönemlerde ya§ami§ §airlerin takip9isi olarak kabul etmektedir. Ona göre §iir, tamamiyla sanat9inin duygulari ve i9 dünyasinda olu§turdugu dü§üncelerinden dizelerine yansimasidir (Dabashi 2003:113). Bu §ekilde ortaya 9ikan sanat eseri de, sanat9inin i9erisinde ya§adigi toplumun bizzat degerlerinden 9ekip alarak, özümseyerek dizelerine aktardigi zaman deger kazanmaktadir. Modern iran §iirinde romantizm, Nima'nin Efsäne adli §iiriyle ba§lami§, geli§erek devam etmi§tir (Hakkak 1978: 29-39).
Bati romantizminin etkileri Nima ve geli§tirdigi tarzin takip9ileri arasinda yer alan §airlerin eserlerinde yer yer görülmektedir. Efsäne, bir bakima romantik §airin bir manifestosudur. Daha sonralari Modern iran §airlerinden Perviz Natil-i Hanleri, Feridün-i Tevelleli ve Ahmed Gul9in-i Maani, bu tarzi devam ettiren §airler arasinda yer almi§lardir. Furüg-i Ferruhzad ilk ü9 §iir mecmuasindaki §iirlerini bu tarzin yogun etkisi altinda kaleme almi§tir (Yildirim 2011: 2, 143-169).
Nimai §iir
iran cografyasinin büyük bir siyasi aksiyon ya§adigi bir dönemde Nima, azmi ve kararliligi ile öne 9ikmi§tir. Onun hedefinde Klasik iran §iir gelenegini degi§tirerek iran'in
§iirde modernlik akimini ba§latmak vardir. Nimä'nin §iirleri ve modern §iir üzerine geli§tirdigi teoriler, Riza §ah saltanatinin ilk dönemlerinde ortaya 9ikan devrimci fikir ve radikal hareketlerinin hemen hepsinden daha etkindir. §air bu dönemde klasik Arap9a/Fars9a vezin tekniginin yorucu kaliplarindan estetik bir kurtulu§ hikäyesi 9ikarmak ifin §iire dair yeni teoriler ortaya atmi§tir. Bu dogrultuda Klasik iran §iirin temelini olu§turan eskimeye yüz tutmu§ vezin teknigini dönü§türmeyi ama9layan §air, döneminin siyasi meseleleriyle ilgilenmeyi de ihmal etmemi§tir. Ämin diyen ku§ §iirinde daha bi9imci idealler ile kendine has özgürlük9ü siyaset anlayi§ini harmanlayarak iran §iir tarihinin en etkin siyasi §iirlerinden birini ortaya koymu§tur (Hakkäk 1995: 151).
Yakla§ik olarak altmi§ yil süren ve "Nimä ^agi" olarak adlandirilan bu dönem, zaman a9isindan kisa ve sinirli olmasina ragmen, her devresi Fars dili ve edebiyati üzerinde önemli etkiler birakan olaylara sahne olmasi bakimindan dikkate deger bir süre9tir (Yähakki 1375/1996: 85). iran toplumunun ya§adigi bu karma§a dönemine §ahitlik eden Nimä, dü§ünce dünyasini bu olaylara paralel olarak §ekillendirmi§tir. iran'da ya§anan Me§rutiyetin yani sira dünyada önemli degi§imleri beraberinde getiren 1. Dünya sava§i, §airin hem dü§ünce dünyasinda hem de sosyal hayatinda önemli etkiler birakmi§tir. Bati kültürüne a§ina olmasi ve o dönemin yaygin dillerinden Fransizcayi bilmesi, ba§ta Fransiz edebiyati olmak üzere diger Bati edebiyatlarina ilgi duymasinin yani sira Türk ve Arap Edebiyati ile de yakindan ilgilenmesi, §airin §iir dünyasina yeni ufuklar a9masini saglami§tir (Hakkäk 2004: 42-43).
Nimä, Türk ve Rus Edebiyati'ni yakindan tanima firsati bulmu§, eski Kafkas §airler üzerine de incelemeler yapmi§tir (Yähakki 1375/1996: 91). Karamsar bir ruh yapisina sahip olan §air, §ehir hayatinin sikiciligindan ka9ip 9ok istedigi özgür dünyayi §iirlerinde tasvir etmi§tir. §ehir hayati sürdügü ömrünün büyük bölümünde köyünden hi9 kopmami§, hayal dünyasiyla da olsa bir tarafi hep köyünde kalmi§tir (Kivämuddin 1371/1992: 55). Tahran'da ya§adigi dönemde edebi ve bilimsel 9evrelerle yakin ili§ki kuran §air edebi faaliyetlerini yogun bir bi9imde sürdürmü§, temsilcisi oldugu akimi canli tutmayi ama9 edinmi§tir. §air benimsedigi yeni §iir anlayi§ina yönelik yapilan ele§tirileri degerli görmü§, sert cevaplar vermemi§tir. §airin bu tavrinin en önemli sebebi ise benimsemi§ oldugu §iir tarzinin klasik anlayi§a sahip olan §airler tarafindan da kabul görmesini saglamaktir.
iran siyasi ve sosyal hayatinda sik sik ya§anan degi§imler ve ini§ 9iki§larin, siyasal ve sosyal sonu9lari ve etkileri, §airin toplumsal hayattan kenara 9ekilmesini ve Tahran'in iyi olmayan ortamindan bir nebze de olsa uzakla§masini beraberinde getirmi§tir. Özellikle iran'in en 9alkantili siyasi dönü§ümlerin i9ine 9ekildigi 1920'li ve 1930'lu yillarda memleketi Hazar'in ormanlarina ve daglarina siginmi§tir. Bu sürede Fars9a §iirinin i§levselligini kaybetmi§ bi9imsel vezin tekniginin yerine modern bir §iir anlayi§i yerle§tirmeyi ama9lami§tir. Bu hedef dogrultusunda yeni ya§am ve umutlari ye§ertecek §iire özgürle§me anlayi§i getiren yeni bir vezin teknigi ortaya 9ikarmi§tir. §air bu giri§imi, "iranli" öznenin olu§umunda Me§rutiyet Devrimi kadar etkili oldugunu söylemek abarti olmaz. Nimä'nin bu öngörülü vizyonunu devralan iranli §airlerin bu anlayi§i devam ettirmesi, onun yirminci yüzyil Fars9a §iirde §airin etkisini ortaya koymaktadir (Dabashi 2007: 130). Nimä'nin §iirleri siyasi kaosla bogu§an iran halkinin kurtulu§ bildirisi niteligindedir. Bu anlamda §airin §iirini okuyup anlayan hi9bir iranli yerli bir zorbaya veya yabanci bir sömürgeciye boyun egmez.
Tek bir §arkiyatçinin bile onun §iir anlayi§i üzerine herhangi bir yorum üzerinde bulunmamasi Nîmâ'nin baçarisini göstermektedir.
Çair, bu ideallerle inzivaya çekildigi dönemde, yeni tarzdaki §iirlerinden birini yine eski vezinlerde kaleme aldigi "Efsâne"yi okuyucularina sunmuçtur. Bu önemli §iirinin ilk parçalarini meçrutiyet döneminin en fanatik ve en ileri uçta yer alan edebî-siyasî gazetelerden olan Mirzâde-yi I§kî'nin Karn-i Bîstom adli gazetesinde birbiri ardinca birkaç gün boyunca yayinlanmi§tir. Önemli ôlçûde kendisine ün kazandiran bu çiirinden dolayi Nîmâ, "Efsâne Çairi" olarak da bilinmektedir.
Nîmâ'nin bu §iiri aslinda edebî açidan ve §iir sanati bakimindan degerlendirildiginde fazla olgun ve öne çikmi§ bir çiir olmasa da içeriginde yer verdigi hayalci tasvirler, kendisinden önceki çairlerin kullanmami§ oldugu birtakim mazmunlar, kelimeler ya da terkipler açisindan bakildiginda benzersiz olarak kabul edilmektedir (Lengrûdî 2005: 95-97). Bu durum Modern iran çiirinin kaliplari diçina çikan ilk örnegi olmasi bakimindan degerli görülmü§ ve çiirde degiçim isteyen §air ve toplum tarafindan anlamli bulunmuçtur. "Efsâne", baçka bir deyiçle Modern iran §iirinin temel ta§i olarak iran edebiyat tarihinde yerini almiçtir (Zerrînkûb 1363/1993: 144-145). Efsâne adli çiirin yayinlanmasi, edebi çevrelerin itirazlarini, eleçtirilerini ve hiçimlarini üzerlerine çekmiçtir. Ancak daha önce de ifade dildigi üzere Nîmâ, bu eleçtirilerden ve kusur aramalardan hiçbir zaman incinmemiç, sikilmamiç ve kendi idealleri ugrunda sanatini icraya devam etmiçtir. O, muhaliflerini hemen ilk adimlarinda kendinden ürkütmek ve uzaklaçtirmak istememiçtir. Bu yüzden "Efsâne" adli çiirinde Fars çiirinin temel esaslarindan ve unsurlarindan o kadar uzakla§mami§tir. (Hakkâk ve Talattof 2004: 200, 260).
Nîmâ, vezin ve kafiyeyi yerinde kullanmiçtir. Ancak art arda tekrarlanmalarini önlemek için aralarina birer misra koymuçtur. Böylece yaçadigi toplumun ve kendinin dertleri ve yalnizliklarini en iyi çekilde ifade etme özelligini taçiyan bir "tegazzül" türü ortaya çikarmiçtir. (Yâhakkî 1375/1996: 94-95). Nîmâ'nin Efsane çiirinde ön plana çikardigi Tegazzül türünün yani sira h§. 1301/1922 yilindan itibaren Muhammed Ali Cemâlzâde'nin Yekî Bûd Yekî Nebûd adli öyküsü, Mu§fik-i Kâzimî'nin Tahrân-i Mahûf adli romani ve ayni zamanda Hasan-i Mukaddem'in Ca'fer Hân Ez Fireng Amede adli tiyatrosu gibi Modern iran edebiyatinin çeçitli dallarinda çagdaç nitelikte eserler kaleme alinmaya ba§lami§tir. Bu durum ve degiçim edebiyat ve sanata yeni türlerin girmesiyle kendini göstermi§tir (Yildirim 2011-2: 152).
Yukaridaki isimlere ek olarak Modern iran edebiyatindaki degiçimlere önemli destegi ve katkisi olan birkaç ismi daha zikretmek gerekmektedir. Modern iran Romaninin kurucusu olarak bilinen Sâdik Hidâyet, dönemin sosyal ve siyasî konularina gösterdigi duyarlilikla öne çikan yazar ve dü§ünür Celâl Âl-i Ahmed ve iran'in etno-politik yapisini öykülerine baçarili bir çekilde yansitan Samed Behrengî'den de bahsedilmelidir. Örnegin Pehlevi döneminin yikici etkisi, en net çekilde Sâdik Hidâyetin romanlarinda görülmektedir. Yazarin Kör Baykuç (1937) adli romani, Pehlevi hanedanliginin en g^lü dönemlerinde ortaya çikmiçtir. Roman, sürekli olarak kendi geçmiçine öykünmek zorunda birakilan ve gelecegin kendisi için ne getirecegini ögrenmesine asla izin verilmeyen bir halkin hakli isyanini dile getirmektedir. Bu isyan, Pehlevi dönemindeki baskici anlayiçin alayli bir dille ele aliniçidir. Celâl Âl-i
Ahmed'in Garbzedegi adli eseri ise Bati ku§atmasina bir ba§kaldiri§ olmasinin yani sira iran halkinin gelecegine dair yol haritasi niteligindedir.
Nimä'nin edebi anlayi§indaki degi§imlerin birdenbire degil a§ama a§ama oldugu görülür. §iirde kendini kabul ettirdigi yildan itibaren 15-20 yil boyunca tam anlamiyla serbest §iir söylemekten ka9inmi§tir. §air daha önce kaleme aldigi eserlerde vezin ve kafiyeyi kullansa da Efsane'den sonra 1316/1937 yilinda kaleme aldigi Kaknos adli §iiri, vezinden ve kafiyeden tam serbest bir tarzda kaleme aldigi ilk §iir olarak öne 9ikmaktadir (Yähakki 1375/1996: 95-96). "Kaknos" adli §iir iran §iirinin sancili sürecinin serbest §iir anlaminda verdigi ilk ürün olmasi hasebiyle de önemlidir. Zira §air bu §iiriyle, daha önce Lahuti ve I§ki'nin, yeni tarz ve yeni formu §iire yerle§tirme anlaminda ba§aramadiklarini ba§armi§tir. Zira §iir, §airin kendi hayatinin ge9mi§ dönemini konu alan tematik bir §iir olarak öne 9ikmaktadir. Bu §iirden sonra temsili §iir, Nimä 9aginda yayginla§arak devam etmi§, kendisini takip eden §airler de temsili §iire önem vererek bu gelenegi devam ettirmi§lerdir (Rypka 1968: 66-67).
Nimä Yü§ic'in, dönemin diger §airleri gibi serbest §iire yönelmesi Fransizca ögrenerek Bati Edebiyati ile ilgilenmesi vesilesi ile olmu§tur. Ancak Nimä ile diger §airlerin §iire yakla§imindaki en belirgin fark, §iirin anlam derinligine inmeden sadece §ekilsel özelliklere önem vermek yerine §iirin i9 dünyasina, diger bir deyi§le §iirin felsefesine inmi§ olmasidir. Nimäi §iir tarzindaki degi§im, i9erik, zihinsel §ekillenme ve §ekilsel degi§im olarak öne 9ikmaktadir. §iiri bir ya§am tarzi olarak gören Nimä'ya göre §air, ya§adigi zamanin bütün özelliklerini ta§iyan, ya§adigi ve §iirlerine ilham olan toplumun bireylerini, problemlerini, ne§elerini, üzüntü ve kederlerini bilen hisseden ve bütün bunlari §iirine yansitan ki§idir. Yani ona göre §air, zamaninin havasini koklayabilen ve olaylari okuyabilen ki§idir. Ona göre bütün bu özellikler, §iirin i9erik a9isindan gösterdigi degi§ime i§aret etmektedir (Nafici 1997: 103).
Zihinsel §ekillenmede ise §air zamanin olaylarini görmek yerine hissetmelidir. Ona göre ger9ek sanat9i, halkin durumunu veya ya§anan olaylari, görünü§te degil zihin dünyasinda olgunla§tirarak dizelerine aktaran ki§idir. Bu yolla ancak bir sanat9i kalipla§mi§ ifadeleri terk edebilir ve yerine yeni imgeler bulabilir. §airin §iire olan yakla§imindaki §ekilsel degi§im ise i9erik ve §airin baki§ a9isi di§inda, kalip ve §ekilde de anlam ve zihinsel kavrama egilimine uygun bir degi§im gereklidir. Vezinlerin ve misralarin farkli öl9ülere bürünerek degi§mesi veya kafiyeye gerekli önemin verilememesi, §iirde yeni anlayi§larin benimsenmesini gerekli kilmi§tir. Nimä, vezin ve kafiyeyi §iir i9in gerekli bir unsur olarak nitelendirmi§tir. Kafiye onun i9inde §iirde olmasi gereken bir özelliktir (Yähakki 1375/1996: 100). 1946 yilinin Haziran ayinda düzenlenen 1. Yazarlar Kongresi'nde Modern iran §iirinin kurucusu Nimä Yüsic, kendi §iir anlayi§ini ifade ederken konu§masinin bir yerinde §unlari söylemi§tir:
[...] Serbest vezinli §iirlerimde vezin ve kafiye farkli bir yapi arz eder. Bu §iirlerde misralarin kisa ve uzun olmasi, fantezi amagli laf ebeliginden ileri gelmez. Ben düzensizlikte bile belirli bir düzenin bulunduguna inanirim. Her kelimem gok ince bir kurallar bütünü igerisinde diger kelimeyle birle§ir. Bu nedenle, serbest vezinli §iirler söylemek diger türde §iirler söylemekten daha zordur benim igin [...] ( Kara 1998: 8).
Nimä, §iir anlayi§inin ana unsurlarindan olan konu, §ekil, ezin ve kafiye ile ilgili dü§üncelerini ise §u §ekilde beyan etmi§tir:
[...] Edebiyatimizin her yönüyle degi§mesi gerek. Yeni konular da yeterli degildir. Bir mazmunu geli§tirip yeni bir §ekilde ifade etmek de käfi gelmez. Kafiyeleri ileri geri kaydirmak, misralari uzatip kisaltmak da önemli degil. Önemli olan gali§ma yönteminin degi§mesidir. insanlarin biling dünyasindakini §iire aktarmamiz gerek [...] (Kanar 2013: 212).
Nima, bazi §iirlerinde akimlar arasi ge9i§ler ya§ami§tir. Häneväde-i Serbaz adli §iirinde romantizmden realizme kaymi§ ve karamsarligi biraz daha hafiflemi§tir. Rus savanna gönderilmi§ ve ailesinin kimsesiz kaldigi birini anlatan §iir, fakirlik ve kimsesizlikle bogu§an bir aileyi tasvir etmektedir. §air bu tasvirle daha önce belirttigi §airin görevlerinden olan; "§air bulundugu toplumun ger9eklerini anlayip hissetmelidir" kuralini yerine getirmeye 9ali§maktadir. "Efsane"den sonra yazdigi "Mahbus" adli §iirinde ise Kerem adli gen9 bir köylünün agaya ba§kaldirmasi sonucu aganin emriyle hapse atilarak acikli bir hale dü§mesini anlatirken §air, iran öyküsünün i9inde bulundugu trajik ve zor durumu anlatmaya 9ali§maktadir. §iirindeki bu üretkenlik ve ifadelerindeki güce ragmen okuyucu Nima'nin §iirlerini anlamakta gü9lük 9eker. §iirlerinde dolamba9li ifadeler §airin §iirlerindeki en zayif taraftir. §iirlerindeki bu eksik yöne ragmen Modern iran §iiri'nin babasi olarak anilan Nima Yüsic, pek 9ok §airi etkilemi§ ve yeni iran §iirinin olu§masinda 9ok önemli bir rol oynami§tir (Kanar 2013: 214).
Nima'nin Takip^ileri
Riza §ah saltanati döneminde (1921-1941) yapilan bir dizi alt yapi reformu, devletin kurumsal dayanaginin yava§ yava§ orta9ag monar§isi modelinden 9ikarak büyük sosyal ve demografik degi§imler ve petrolün kefi, modern anlamda bir ulus-devletin ortaya 9ikmasina neden olmu§tur. Riza §ah'in ger9ekle§tirdigi ba§lica alt yapi reformlari arasinda demiryolu ve §ehirlerarasi karayolunun in§asi yer almaktaydi. Bunlarin yani sira ordunun modernizasyonu, merkezi bir idari anlayi§inin kurulmasi, saglik ve yargi sistemini ve hepsinden önemlisi kadinin meslek dünyasina katilmasi olmu§tur. Tüm bu geli§meler, iran halkinin yöneticilerine itaatkar bir rol üstlenmeye hazir hale getirilmesi i9indir. Tam da bu dönemde Nima ve takip9ileri buna kar§i 9ikmak ve bunu iran halkina anlatmak i9in Nima'yi ve onun tarzini takip etmi§tir. (Erfani ve Nosrati 2015: 36).
Nima'nin takip9ilerinden ilk akla gelen isim 1298/1919 yilinda §iraz'da dünyaya gelen Fereydün-i Tevelleli'dir. Önceleri diger iran §airleri gibi klasik tarzda §iir söyleyen Tevelleli, Nima ile tani§tiktan sonra §iire olan yakla§imini ve baki§ a9isini degi§tiren ilk modern dönem §airlerinden birisidir. Nima tarzini benimseyerek yeterli fikri alt yapiya ula§an §airi belirli bir müddet sonra kendi tarzini olu§turma yoluna gitmi§tir. Kendi tarzini olu§tururken dikkat 9ekilmesi gereken husus ise Nima ile iran §iirine giren yeni terkip ve tasvirleri kullanmaya ba§lami§ olmasidir. Tevelleli'nin ilk §iirleri Rehä adli §iir mecmuasinda yer almi§tir.
Kendi ifadesiyle hayalci bir yakla§imdan efsane türü §iir kalibindan ho§lanan §air, bu tarzi benimseyerek geli§tirme gayretinde olmu§tur. Kaleme aldigi eserlerle ilgili yaptigi degerlendirmelerde klasik anlayi§la kaleme alinan §iirleri ele§tirmekte, yeni tasvir ve terkiplerin §iire girmesinin gerekliligine vurgu yapmaktadir (Kirlangi9 2014: 159). §airin §iirlerine hakim olan genel i9erik, a§k, sevgiliye özlem, vah§et, üzüntü, karanlik ve
ümitsizliktir. §airin bu ruh halinin arkasindaki temel etken ise Nimäi tarzin takip9ilerinden olmasinin yani sira dönemin siyasi ve sosyal konularini §iirlerinde i§lemi§ olmasidir. §airin ba§lica eserleri ise et-Tefäsil, Kärvän, §igift, Puye ve Bäzge§t dir (Yähakki 1375/1996: 109).
Nimä'nin diger önemli takip9ilerinden biri olan Fereydün-i Mu§iri, 1926 yilinda Tahran'da dogmu§tur. £ocukluk yillarindan itibaren §iire ilgi duyan §air genel anlayi§ üzere önceleri klasik tarzda §iirler yazmi§tir. ilk eserlerinde gazel türü ve lirik tarzinin örneklerini veren §air, sonraki dönemlerde ülkenin i9inde bulundugu sosyal ve siyasi konulari §iirlerinde i§lemi§tir. (Örs 2001: 88-89.) §airin §iirlerinde en 9ok dikkat 9eken taraf ise §iirinin, eski tarz iran §iiriyle yeni tarz arasinda bir yerlerde; olduk9a yalin, kafiyeli ve nispeten klasik vezinli olmalaridir. §airin ba§lica eserleri ise §öyledir: Te§ne-yi Tufän, Gonäh-i Deryä, Näyäfte, Ebr u Kuge, Yeksän Nigeristen, Perväz Bä Hor§id, Lehzahä u Ehsäs, Bä Penc Sohen Särä'dir (Encyclopedia Iranica 1999).
Nimä'nin en önemli takip9ilerinden biri de Ahmed-i §ämlü'dur. Serbest tarzda yazilan §iirleriyle ön plana 9ikan ve §i'r-i Sepid'in (Vezinsiz/Serbest §iir) önde gelen isimlerinden olan §amlü, 1304/1925 yilinda Tahran'da dünyaya gelmi§tir. Dönemin kaotik sosyal ve siyasi atmosferinde yeti§en §air, i9inde ya§adigi toplumun sorunlarina duyarsiz kalmami§ ve §airliginin yani sira ara§tirmaci ruhu ve gazetecilik yönüyle de dikkat 9ekmi§tir (Kirlangi9 2010: 50-519). Nimäi tarzi benimsedigi §iir anlayi§ina göre, ya§adigi toplumu temsil etmenin bilincinde olan §air, sadece §iir kitaplariyla degil, makale, tercüme, roman, hikäye ve inceleme yazilariyla da adindan söz ettirmi§tir. Musaddik dönemindeki "iran §iirinde Yeis" anlayi§ina kendini kaptirmi§tir (Kirlangi9 2002: 7-10). Önceleri halkin sorunlarina duyarli davranirken sonu gelmez siyasi tarti§malardan bikip usanan §air, sonralari halktan ka9ip gizlenmeye ba§lami§tir. Dönemin 9e§itli gazetelerinde ba§yazarlik ve dergi editörlügü yapan §air iran kültür ve geleneginin Bati'ya pe§ke§ 9ekildigi dü§üncesini savunarak yeniden iran Milliyet9iligine dönü§ün simgesi sayilan dönemin ba§bakani Muhammed Musaddik'i desteklemi§tir. Pehlevi döneminin baskici yönetiminin altinda yatan ger9ek canavarin ne olduguna dair fikirler yürütmü§ ve bu dönemin modernle§me tasarilarinin, iran kültürünü Bati'nin oyuncagi haline getirdigi fikrini savunmu§tur. Musaddik'in milliyet9i duru§u §ämlü'nun edebi ruhunu ok§ami§tir (Ghani 1998: 106).
Modern iran Edebiyati'nin yenilik9i isimlerinden §ämlü Qehär-päre ve Nimäi §iir kaliplarini kullanmi§tir ancak onun en dikkat 9ekici özelligi vezinsiz yazdigi §iirleridir. Bu §iir bi9imine §air "sepid §iir" adini vermektedir. §ämlü'nun §iirlerinin 9ogunlugunu sepid §iirler olu§turan §airin, vezni terk etmesinin nedenlerinden biri olarak iyi bir vezin bilgisinin olmamasi ve bu konuda kendini geli§tirmek istememesidir. iran müziginden 9ok Bati müzigi ile hemhal olan §air, saf §iire ula§mak i9in §iirin ahengini, ritmini olu§turan unsurlari terk etmesi ile §iire vezni dayatmadan veznin kendiliginden dogu§una izin verir. Ona göre §iir, tamamiyla sanat9inin duygulari ve i9 dünyasinda olu§turdugu dü§üncelerin dizelere yansimasidir (Kirlangi9 2010: 54).
§airin §iirle ilgili serüveni ise klasik tarzda ba§layarak Nimä tarzinda devam etmi§ ve sonrasinda kendi tarzini olu§turmu§tur. §airin §iirlerine bakildiginda en dikkat 9eken tema adaletsizlige, zulme ve ihanete duyulan tepkidir. Ahmed-i §ämlü bir keresinde kendi §iir anlayi§ini §öyle ifade eder:
[...] §iir, ben ona dikkat etmeksizin igimde döllenir, vücut bulur, §ekillenir olgunla^ir; derken olgun bir meyve gibi dü§üverir dalindan. Ben higbir zaman bir §ey yazmaya "karar" vermem. Sadece yazma ihtiyaci hissederim. Ve bu ihtiyag ani, bir §iirin bende olgunla^tigi zamandir. O §iiri bir vezin iginde bulmu§sam, onu kägida vezinli gegiririm degilse vezinsiz olur. Bütün sorun benim, okuyucu ile duygularim arasinda güvenilir bir araci olmam; §iirimin duygularimdan okuyucuya yönelik bir mesaj olmasi... Bo§ yere o mesaja kendimden bir §eyler ilave ederek o mesaji bozmaya gayret etmem ben [...] (Kara 1998: 22).
Manzum ve mensur eserlerinin yani sira 9eviri §iirleri, piyes ve senaryolari da bulunan Ahmed-i §amlü'nun eserlerinden bazilari §unlardir:
Ahenghä-yi Ferämü§ §ode, Ahenhä ve ihsäs, Kat'-näme, Bäg-i Ayine, Aydä: Direht, Hancer ve Hätire, Hevä-yi Täze, Koknüs der Bärän ve Aydä der Ayine (Kirlangi9 2010: 50).
Hü§eng-i ibtihac/Saye isimli §air, Nimai §iir tarzinin temsilcilerindendir. §air, 6 isfend 1306, Miladi 25 §ubat 1927 yilinda bugünkü Gilan Eyaleti'nin yönetim merkezi olan Re§t §ehrinde dünyaya geldi. Ger9ek anlamiyla modern iran §iirinin 1940'li yillarda ba§lamasiyla birlikte Saye'nin; Nima Yüsic'in en yakin takip9isi olan Feridün-i Tevelleli'yle ba§layan "eskiden yeni bir baki§" akimini en yüksek perdeden dile getiren isim olarak öne 9iktigi söylenebilir. Nima'nin etkisinde kalan ve Feridün-i Tevelleli ile ba§layan yenile§me hareketleri, yeni tasvirler ve terkipler Saye i9in de ge9erlidir. Saye mahlasli Hü§eng-i ibtihac, bazen klasik, bazen de serbest tarzda §iirler kaleme almi§ ve bu tarzi ba§arili bir §ekilde i§lemi§tir (Lengerüdi 1991: 295-296). Önceleri Hafiz-i §irazi'nin etkisinde kalarak gazel tarzini ön plana 9ikaran Saye, 1951 yilinda basilan ikinci kitabi Seräb ile adini duyurmaya ba§lami§tir.
1941-1951 yillarinda hakim olan lirizmden sonra 1951-1961 arasinda a§kin yani sira cinsi meseleler de Saye'nin §iirinde ilgi görmeye ba§lami§tir. Özellikle 1953 yilindan itibaren iran §iirine hakim olan ümitsizlik temasi Hü§eng tarafindan da dile getirilmi§tir. Hem bu dönemin hem de sonraki dönemin önemli §airlerinden Hü§eng'in dönemin özelliklerini toplumbilimci bir duru§la dile getirdigi söylenmelidir. Hafiz, Sa'di ve Mevlana'nin gazelleri ile son dönem §airlerinden §ehriyar ve Saye'nin gazelleri, Fars9a gazelin üstün örnekleri arasinda sayilmaktadir.
Hü§eng'i diger §air ve §iirlerden ayiran en belirgin özellik, 20. yüzyil iran'inda ger9ekle§en siyasi, sosyal ve edebi ba§kaldiri§i en ger9ek9i §ekilde kaleme dökmü§ olmasidir (Hukuki 1972: 117-119). Diger taraftan §airin, ülkenin sik sik ya§adigi siyasi ve toplumsal kaoslara da duyarli davrandigini ve bu durumu §iirlerinde i§ledigini söylemek mümkündür. Ülkedeki basin kurumlarinin yani sira radyo ve televizyon kanallarinin toplum üzerindeki etkinliklerinden dolayi direkt ülkenin dini liderinin kontrolü altinda olmasi, Saye'nin §iirlerinin konusu olmu§tur. Yönetimin halk üzerindeki olumsuz tavirlari ve ülke i9inde farkli bölgelerde ya§ayan farkli kültürlerin baski altinda tutulmaya 9ali§ilmasi, dönemin diger §airlerini oldugu gibi Saye'yi de rahatsiz etmi§tir (Abdullahi 1374/1996: 274). Hü§eng-i ibtihac, toplum üzerindeki baskiya olan bu serzeni§ini "Dert Burada" isimli §iirinde §öyle dile getirmektedir:
l**n JjJ Ajj^ Ajj^ j! l
i^l^jj! Jj^ ö\ j jljj^ ji^ä
^jj^ jJ ^ ja j ölxj
i^l^jjl j ^jj j jl j Jj^ j ^jj
^Jj^lj j ^^Jj^U ^jj! jlj^ i^l^jjl Jj^ jjjÄ ^Jj^ ^^ jJ
i'^jJ jJj^j j jJjj Aii^i^ uj
i^l^ jjl Jj^j tJjj^^ lij j '
Jjl^ JäIj^J ^^ j jjj ^J
l ** n Jjjj ^ ^ jlj J^
Jij j ^jl^ jljjJ ^j^ j\ jwj
i^l^jj! Jjj ^iä^jj ^jj! b jjjÄ
J^j jl^ ^jjjä j jj j!
i^l^jj! JjJ j 1j jj
(Hü§eng-i ibtihäc (Säye), 1392/2013)
Dert burada
Ben ne anlatayim bak sine sine burada dert var.
Binlerce yakici kivilcim ve soguk ah var burada
Bak, kafeste her ormandan bir aslan!
Belu9, Kürt, Lor, Türk ve Gilek burada
Bunca kalle§lik ve namertligin oldugu bir zamanda
Hälä halki dü§ünen mertler vardir burada.
Gel ki mesele olmak ya da olmamak degil
Kavga, yok ediyor söz ve vefayi burada.
Sabaha eri§meyen bir gece kalmayacaktir §u zamanda
Sen gözünü a9tiginda gecenin sabahi burada
Bahar duvarin öbür yaninda artik ve meltem,
Hälä bu sari yapraklarin kederiyle burada
Ey Säye'cigim! Kadindan 9oluk 9ocuktan ayri olmak kolaydir da
Seni senden ayiriyorlar dert burada, aci burada (Taaken 2015: 80-81).
Serab, §ebgir, Siyah Me§k, QendBerg ve Ez Yelda isimli 9ali§malan §airin diger önemli eserlerindendir.
Nimai tarzin modern dönemdeki bir ba§ka temsilcisi ise 1927 yilinda Tahran'da dünyaya gelen Simin Behbehani'dir. Modern dönem iran §iirinin önemli §airlerinden Simin Behbehani, yenilik9i gazel söyleyen §airlerdendir. §air, modern §iir akimlarinin etkisinde kalmi§ olsa da klasik edebiyatin modern edebiyata kaynaklik ettigi görü§ünü savunmaktadir. §air, modern ve klasik §iir arasindaki bagi §u §ekilde ifade etmektedir: "Klasik §iir eski bir ginar ve yeni §iir de köklerini eski ginardan alarak türeyen bir fidandir. Ancak aynisi degildir. Eski dil ile ili§kiyi kesmek mümkün degildir ama onda degi§im ve yenilik yaratmak kaginilmazdir."
Behbehani'ye göre, "Eski kitaplar dü§ünce duygu ve baki§ agilarimizin kistaslari olmamalidir. §airlerin ilham kaynagi günümüzün dogasi, toplumu, dünyamizin ihtiyaglari ve bugünkü neslin konu§ma tarzi olmalidir" (Behbehani 1973/1352: 51).
§air, Modern dönem iran §iiri adina yeni dünyadan ve serbest §iir tarzindan etkilenerek gazelde bir takim a9ilimlara öncülük eden §air olarak kar§imiza 9ikmaktadir. Dönemin bazi §airlerine göre bazen gazelde takilip kalmak kendini bogmak, bazense gazel söylemek begenilmeyen ve gerici bir davrani§ olarak kabul edilir iken Simin Behbehani'ye göre, gazel etkisini ebediyen koruyacak olan bir §iir türüdür.
§airin gazele olan modernist yakla§iminin yani sira klasik tarzda gazel söyleyen §airlere de bir ele§tirisi vardir. Ona göre modern dönemde klasik tarzda gazel söylemek, sonu9 alinamayacak bir haldir ve beyhudedir. Modern dönemde olu§turulmaya 9ali§ilan gazel anlayi§inda yeni dü§ünceler, kelimeler, ifadeler ve günümüze ait mazmunlardan yararlanarak bu kalip ve tarzda yazmak gerekir. Yeni gazelin eski gazelden bu tür bir §iir anlayi§iyla ayrilacagina inanan §air, diger klasik §iir türlerine oranla, gazelin günümüz gazel anlayi§iyla daha fazla uyumlu olacagi görü§ünü savunmu§tur. Simin Behbehani ve §iirinin özelliklerine ili§kin 9e§itli görü§ler ortaya atilmi§tir. Ancak Behbehani'nin §iir hayati incelendiginde §iirinin sürekli bir degi§im ve geli§im i9erisinde oldugu görülmektedir. Behbehani, Nima tarzi yazan yeni §airler gibi dörtlüklerle §iir yazmaya ba§lami§ fakat ilerleyen dönemlerde dü§üncelerini gazel tarziyla ifade etmeye karar vermi§tir (Behbehani 1973/1352: 51-54).
Behbehani, Restahiz adli eserini yazdiktan sonra 9ok sanatsal bir §ekilde yenilik9i tarza yönelmi§tir. §airin edebi faaliyetlerine devam ettigi sirada Modern iran §iiri yakla§imiyla ortaya koydugu eserler §unlardir: Hatti zi Sur'et u ez Ate§, De§t-i Erjen, Yek Derige-i Azädi, YekiMeselen In ki (Foundation for Iranian Studies 2008).
Modern dönem iran §iirinin diger önemli bir temsilcisi ise 1928 yilinda Ka§an'da dünyaya gelen Sohrab-i Sepehri'dir. Sohrab-i Sepehri, ayni zamanda ressam olmasindan dolayi §iire yeni boyutlar kazandirmi§ ve görsel modern §iirin temsilcisi olarak taninmi§tir. Bir yandan §iirle ilgilenirken diger taraftan resim sergisi düzenleyen §airin farkli sanatsal yönleri, §iirini imgelerle süslemesinin altinda yatan ger9ektir. O yüzden §airin §iirlerinde bazen boya bazen fir9a kokusu duyulur. Resim kokulu §airin, ba§ka dil ve kültürlere duydugu ilgi de §iirinde var olan farkli baki§ a9ilarini beraberinde getirmi§tir. §air, iran'in en 9alkantili siyasi dönemlerinden biri olan 1950'li yillarda ilk kitabini yayimlami§tir. Döneminin siyasal bayagiligindan uzak ve okuyucusuna yeni ufuklar a9an §iir ve resimlerini yayimlamaya devam etmi§tir. §air, haysiyeti ve §erefi ugruna sokaklarda özgürlük mücadelesi veren iran halkina huzur, dinginlik ve güven a§ilami§tir. (Sepehri 1984: 271-272). O, insanligin
haysiyetini yittirme tehlikesi ya§amadigi bir dünyanin §iirsel temellerini atmakla me§gul olmu§tur. Farkli bir irfani anlayi§tan, uzak dogunun özellikle de Buda'nin varliga, evrene baki§indan ve görsellige dayali sanatsal bir yakla§imdan yola 9ikarak kendine has bir yazi tarzi ortaya koyan §airin ilk eserlerinde Nima'nin etkisi a9ik9a görülür (§efii 1391/2012: 485).
§airin §iirlerinde dikkat 9eken imgelerin temelinde özgürce dü§ünme, sürrealizm ve özellikle de e§ya ile kavramlar arasindaki ili§kileri §iire aktarma yetisi vardir. £ogu §iir severe göre §airin bu özelligi Hint üslubu özellikleriyle paralellik göstermektedir. ilk §iirlerinde karamsar, ya§adigi tolumun sorunlarindan bihaber bir ki§ilik görüntüsü verdigi gerek9esiyle ele§tirilere maruz kalmi§tir (Söylemez 2014: 38-39).
Ele§tirileri kendi §iir anlayi§i i9erisinde degerlendiren §air, §iirini degi§tirmeden §iirsel zenginlige eri§menin gayretini ta§imi§tir. Zira §iirsel zenginlik, onun §iirlerinde görülen en önemli özelliktir. Serbest vezinli §iirlerindeki uyum, seslerde sözcüklerde ve §iirin musikisinde kendini hissettirmektedir. Bati dillerinden ingilizce ve Fransizca'ya hakim olmasina ragmen §iirlerinde yabanci kelime kullanmamasi, Nima'nin izinden gittiginin bir göstergesidir. Fars9a konusunda hassas davranmasi ve Bati taklit9iliginden uzak durmasi belki de Nimai §iir gelenegini ba§ariya ula§tiran en önemli etken olmu§tur (§afi 1382/2003: 478).
Onun §iirlerinin ba§ka bir özelligi de kendi gözlemlerinin ve doga unsurlarinin §iirlerinin i9inde hissedilmesidir. §iirleri sinema, tiyatro ve resim alaninda bir9ok sanat9iyi derinden etkilemi§ ve onlarin eserlerinde derin izler birakmi§tir. §air, Avär-i Afitäb adli dördüncü §iir kitabinin ön sözünde kendi §iir anlayi§ini §öyle anlatir:
Bati'nin bilgisi resimle ba^lar; Dogu'nun §iirle... Batili ressam, aydinlik ve uzak-yakin gölgeleri arar; Dogulu §air, dünyanin elinin eri§emedigi, gözün göremedigi naki§lari resmeder. Bati yakin olanla ilgilenir; Dogu, sonsuz olanla... Bati'nin yalnizligi aci ve öfkeyi dogurur; Dogu'nun kalenderligi, kederi... Avrupa'nin öfke ve umutsuzluguna kar§ilik, Asya'ninyumu§aklik ve süküneti... Qinli §airin kaleminden higbir zaman "akan kan §arabi" damlamaz. Ve Asyalilarin gözünde vah§i parslar, higbir zaman bilgi atlarindan dahayumu§ak ba§li degildir [...] (Kara 1998: 93).
Sohrab'in §iirleri renklidir ve okuyucuya yeni ufuklar a9maktadir. §irinde dikkat 9eken güzellik, degi§ik tabirler, mazmun ve dü§ünce derinligi ile 9e§itliligi onun 9ocuklugundan beri getirdigi birikimdir. Sohrab'in §iirinin sanatsal ve kültürel i9erigine bakildiginda §airin tabiat unsurlarini 9ok9a kullandigi görülür. §airlik ve ressamlik kariyerine ba§ladigi 1951'den vefat ettigi 1979'e kadar iran'da vuku bulan her türlü siyasi ve sosyal olaya duyarlilik göstermi§ ve bunlari §iir süzgecinden ge9irmi§tir. Sohrab, iran halkinin emperyalist gü9lere kar§i direncin arkasindaki estetik §iirsel gü9 olmayi ba§armi§tir. Sekiz cilt dolusu §iir ve resim 9ali§malariyla dolu bir müze ile hayata veda etmi§tir. Sohrab'in ba§lica eserlerinden bazilari §unlardir: Der Kenär-i Qemen Ya Arämgäh-i i§k, Merg-i Reng, Zindegi-yi Häbhä, Avär-i Afitäb, §ark-i Endüh (Kanar 2013: 218).
Nimai §iir tarzinin diger bir önemli temsilcisi ise Ummid mahlasli Mehdi Ehevan-i Salis, 1928 yilinda Me§hed'de dünyaya geldi. Hem klasik hem de modern tarzda §iirler
söyleyen §air Horasan üslubu ile Nimai §iir özelliklerini harmanlayarak kendisine özgü bir üslup geli§tirmi§tir. §iirlerinde zaman zaman anla§ilmasi gü9 ifadelere yer veren §air, modern dili ustaca kullanan kirginliklarin ve umutsuzluklarin §airi olarak öne 9ikmi§tir. §air §iirleriyle dikkat 9ekmesinin yani sira ya§adigi dönemde meydana gelen siyasi ve sosyal olaylari ele§tirel bir baki§ a9isiyla degerlendirmi§tir. iyi bir toplum gözlemcisi olan §air, §iirlerinde halkin i9inde bulundugu durumu i§lemekten de geri durmami§tir (Yahakki 1375/1996: 120).
§air, Zemistän adli §iir kitabinin önsözünde kendi §iir anlayi§ini §öyle ifade eder: Her §ey bir yana ne de olsa bende bu hayatin ve zamanin bir seyircisiyim... Bir seyirci hig degilse gördügü oyunu begenip begenmeme hakkina sahiptir. Oyun ho§una gidebilir veya gitmeyebilir. "nig nig" edebilir veya begendigini göstermek igin haykirabilir. Ve bu onun hakemligidir. I§te Zemistän bu yolla ortaya gikti. Benim §u hal ve günümde iginde bulundugum zamana ili^kin bir hakemlik [...] (Ehavan-i Salis 1384/2005: 73).
§airin ortaya koydugu eserler toplumsal ger9ek9ilik tarzinda yazilmi§ 9ogunlukla epik eserler olarak öne 9ikar. §air kimi zaman kendi hayatindan bahsetse de eserlerindeki konular halkin kar§i kar§iya kaldigi siyasi 9ikmazlar, baskilar, fakirlik, yoksulluk, kirginliklar ve üzüntülerden ibarettir. Bunlarin yani sira bazi eserlerinde okuyucuyu uyandirma ve te§vik etme amaciyla yazdigi §iirleri ve yazilari da vardir (Ehavan-i Salis, 1384/2005: 73-74; Destgayb 1374/1995: 23, 30). Ahir-i §ähnäme'nin Özsözünde §air §iirindeki karakteristik özellikleri §u §ekilde ifade eder: Degerli dinleyiciler! Ben mirildanip duran bir köylüyüm sadece. Ne bir aydin ne bir sosyalist. Daha gok iginden mirildanan ve belki de sadece kendisi igin mirildanan bir mirildanici. Ama ayni zamanda alabildigine de mahzun...(Kara 1998: 3233).
Klasik Edebiyata hakim olan §air, klasik edebiyatin §ekilsel ve i9erik özelliklerini §iirinde ba§arili bir bi9imde kullanmi§tir. Bazi §iirlerinde kullandigi olay örgüsü öyküleme konusunda da ba§arili oldugunu gösterir. Bunun yaninda Nima'nin §airane dü§üncesinden, ortaya koydugu kaliplarindan ve vezinlerinden de etkilenmi§, onlari da kendine kilavuz edinmi§tir. Ehavan, Nima'nin dil yapisi ve §iir musikisi teorisini a9iklamaya ugra§an ilk ki§i olmasi hasebiyle §iirlerinde kullandigi kelimeler hem klasik hem de halkin kullandigi kelimelerden olu§ur. Bunlarin onun §iirlerinde bir araya getirilip yogrulmasi kelimelere yeni özellikler ve heyecanlar katmi§tir. O, §iire gazelle ba§layan ancak sonrasinda toplumsal ve hamasi §iirler yazan bir §air olarak yoluna devam etmi§tir (Lengerüdi 1377/1998: 7). §airin eserlerinden birka9i §öyledir: Ergänun, Zemestän, Ahir-i §ähnäme, Ez in Avestä, Manzüme-i §ikär, A§ikhä ve Kubud, ihterln Ummid, Päyiz Der Zindän.
Modern Dönem iran §iirinin dikkat 9eken bir diger ismi Muhammed Riza §efi'i Kedkeni, 1318/1939 yilinda Ni§abur'da dünyaya geldi. Me§hed Üniversitesinde lisans egitimi almanin yani sira Me§hed ilim havzasinda aldigi egitimle Arap dili ve edebiyati alaninda uzmanla§ti. Üniversite egitimine Tahran Üniversitesinde devam eden §air, hem Arap hem de Fars edebiyatlari dalinda uzmanla§mi§tir. Hala bu alanda meslegini icra eden §air, §iirlerinin yani sira ele§tirmen ve 9evirmen olarak da bilinir. §iiri, "Girift arzu ve hayallerin akici bir dille ifade edilmesi" olarak tanimlayan §efi'i Kedkeni, §iirlerinde daha 9ok toplumsal sorunlari ele almi§tir. §air, Modern dönem iran §iirinde etkin olmasinin yani sira klasik dönemden olduk9a etkilenmi§tir. Bu etkiyi olumsuz bir durum olarak görmeyen §air, klasik
§iir anlayiçini modern §iir kaliplariyla baçarili bir §ekilde yorumlami§tir (§afi'î 1391/2012: 85-86).
Kedkeni, diger muasirlari gibi öncelikle toplumsal sorunlara §iirlerinde yer vermi§tir. Ahmed-i Çamlû'da oldugu gibi Kedkeni de 1960 ve 1970'li yillarindaki iran toplumunun yapisini ve sorunlarini §iirlerinde i§lemi§tir. §efî'î Kedkeni de Nîmâ'nin memleketine duydugu özlemin bir benzerini hissetmi§, eserlerinde iran kültürüne ve özellikle Horasan yöresi edebiyatina olan özlemi ve ilgisini dile getirerek Horasan üslübuna yakin bir tarz benimsemi§tir (Çemîsâ 1374/1995: 343).
Kedkeni, klasik §iir kültürünün nasil bir dayanak oldugunu ve çairlerin bundan ne §ekilde yararlandigina iliçkin fikrini §öyle dile getirmektedir: "Kültürel miras, eski nesillerin manevi dünyasini günümüze taçiyan bir nehir gibidir. Insani ve sanatsal derinligi ile bugünkü §airin iç dünyasini besler. Bu miras ile beslenen §airin iç dünyasi bir transformara benzer. Böylelikle, geçmiçten devraldigi miras ile yogrulan §air kendinden de bir §eyler katarak gelecek nesil çairlere bir miras olarak birakir" (Çefî'î Kedkenî 1380/2001: 470-473).
§iir alanindaki en önemli eseri ve ayni zamanda taninmasina vesile olan Der Kûçe-i Baghay-i Niçâbûr adli §iir kitabinin yani sira §airin diger birkaç eseri §unlardir: Zimzimeha, §ebhânî, Ez Zeban-i Berg, Bûy-i Cûy-i Mûliyân, Ez Buden ve Surûden, Misl-i Direht der §eb-i Barân, Âyîne-i Beray-i Sedâhâ. (Abbasî 1378/1999: 420-423).
Modern dönem iran çiirinin dikkat çeken diger bir ismi ise kisa ömrüne ragmen üretken ve yeni fikirlere sahip kadin §airi Furûg-i Ferruhzâd'tir. §air, 1935 yilinda Tahran'da dünyaya gelmi§tir. §iirin yaninda sinemayla da ilgisi olan §air birçok filmde rol alip dublaj yapmi§tir. Çairin dildeki rahatligi ve baki§ açisindaki zenginligi §iirine farkli bir tat katmiçtir. Furûg'un içtenligi, yaçanilan dünyayi ve insanlarin içinde bulunduklari zor ve anlatilmaz durumu çiirlerine yansitmasi sebebiyle kendisinden sonra gelen birçok iranli §aire ilham olmuçtur. Çairin çiirlerine egemen olan aykirilik durumunun yani sira yaçadigi hayata uyum gösterememe ve içinde yaçadigi toplumun deger yargilarina çiddetli bir biçimde karçi çikma oldukça belirgindir. §air kendisini hapishaneye benzettigi bir toplumun duvarlari arasinda tutuklu olarak görmekte, bu kalin duvarlardan sadece a§k ile kurtulabilecegine inanmaktadir. Çair kar§ila§tigi sikintilari ve sosyal hayatin kendine yükledigi problemleri isyân çiiriyle haykirmaktadir. Ayrica çairin ilk çiirlerinde açikâr olan isyan, geleneklere ve ahlaki temele karçi çikan bir kiçi ortaya çikarmiçtir. Tevellod-i Dîgef den sonra mutedil bir görü§ benimsemiçtir. Bu durumla birlikte o bugüne kadar iran kadin edebiyatinda aydinlik ve belirgin kalmiçtir (Yâhakkî 1375/1996: 111-113).
insan, Furûg-i Ferruhzâd'i okudugunda edebiyatin ve toplumsal degiçimlerin çairlerin ruhunu nasil karmaçik hale getirdigini anlayabilir. Bu karmaçikligi ve iç dünyasindaki kavgayi en çetin biçimde yaçayan Furûg, "isyân" adli çiirinin bir bölümünde iç çigliklarini §öyle dile getirmiçtir:
Dudaklarima suskunluk kilidi vurma
Söylenmemi§ hikâyem var gönlümde
Ayagimdan agir baglari çôz
Bu sevdadan dolayi periçan gonlum
Gel ey adam, ey bencil yaratik
Gel, aç kafesin kapilarini
Bir omur boyu beni zindana tiktiysan da
§u bir nefes için saliver artik beni (Yildirim 1999: 163-164).
Tanriya yakari§ ve tepkinin §iirle§tirilmesi iran Edebiyati'nda eskilere dayanir. §airin tanriyi sembolik olarak i§leyip kast ettigi §eyin iran'in kati ataerkil kulturunden geldigini soyleyebiliriz. Devrim oncesi sureç ve devrime giden yoldaki iran'in edebiyat sosyolojisini anlatan en iyi simadir Furûg. Çair, bu ideali Omer Hayyam'a dayandirmaktadir. §iirlerinde donmek istedigi, kendisini mutlu hissettigi yer Hayyam'in §iir dunyasidir denebilir. Ayrica §iirlerinde olum ve yokluk ile a§k ve hayata agirlik veren §air, kadin erkek eçitsizligi kar§inda içinde biriken isyani çiirleriyle haykirmi§tir (Kanar 2013: 217).
Konuçmalarinin birinde kendi §iir anlayiçini §u çekilde ifade eder §air:
§iir benim için ne zaman yanina varsam kendiliginden açilan bir penceredir. Orada oturur, bakar, çarkilar soyler, feryat eder, aglar, agaçlarin goruntusune kariçirim. Ve bilirim ki pencerenin ote yaninda bir feza var ve biri beni dinler. Belki de iki yuz yil sonra gelecek biri veya uç yuz yil once var olan biri. Fark etmez. Bu, geniç anlamiyla var oluçla, varlikla kurulan iliçkinin bir araci.
Bunun guzel yani, kiçinin §iir soylerken "ben de varim" veya "ben de var idim" diyebilmesi... Bunun diçinda bir yolla nasil "ben de varim" veya "ben de var idim" denilebilir ki? (Kara 1998: 42-43).
§airin eserleri ise §u çekildedir: Esîr, Dîvar, ïsyân, Tevellud-i Dîger, Iman Beyâverîm be Agâz-i Fasl-i Serd. (Kirlangiç 2014: 343).
Yukarida zikredilen çairlerin yani sira Modern iran §iirinde ses getiren diger çairlerden bazilari ise çunlardir: Nâdir-i Nâdirpûr, Siyâve§-i Kisrâ'î, Kayser-i Eminpûr, Muhammed Ali Sapanlû ve Menûçehr-i Ateçî.
Sonuç
19. ve 20. yuzyillar, kuresel anlamda yeni kavram ve fikirlerin ortaya çikarak tartiçildigi bir donemdir. iran'daki sosyal hareketlilik de dunya çapinda meydana gelen siyasî, sosyal ve fikrî geliçmelerle paralellik gostermiçtir. Nitekim bu geliçmeler, Modern iran edebiyatindaki duçunce ve sanat akimlarina dogrudan yansimi§tir. 1920'li yillardan itibaren ulkeye hâkim olan Riza Çah (1921-1941) doneminde iran, geni§ çapli bir degiçim ve donuçum surecine girmiçtir. Bu surecin faydali "geliçim" yerine, tehlikeli "donuçum" donemi olduguna inanan ve buna çiiriyle itiraz eden ilk isim ise Nîmâ Yûsîc olmuçtur. Ûlkede koklu donuçumler yaçanirken Nîmâ, iran çiirinin klasik akiçini degiçtirerek çiirde modern bir anlayiç ba§latmi§tir. §airin bu donemde kaleme aldigi çiirilerin, ulkenin gelecegine dair yazilan modern siyasî teorilerden daha etkili oldugunu soylemek abarti olmaz.
Me§rutiyetin degi§im ikliminde yeti§en §air, ülkesinin en karma§ik döneminde (19201940) iran §iirinin i§levselligini yitirmi§ görüntüsünü yikip yerine; yeni ve modern bir anlayi§la geli§tirdigi vezin teknigini koymu§tur. £ali§mada, Nima'nin Modern iran §iirinde olu§turdugu özgürlükfü ve muhalif anlayi§in, iferikte zikredilen takipfileri tarafindan da ba§ari ile sürdürüldügü görülmü§tür.
Nima ile ba§layan bu yenilikfi ruh, ikinci §ah döneminde iranlilarin umutlarini ayaklandirmi§ ve gelecege olan özlemlerini dillendirmi§tir. Muhammed Riza §ah'in baskici yönetimine kar§i iranli §airler, yönetmenler, öykücüler, romancilar, ressamlar ve fotograffilar iran halkinin ya§ama umudunun garantisi olmu§lardir. Nima ve takipfilerinin Pehlevi yönetimi döneminde topluma mal olmu§ degerler olarak yükselmeleri, iran'daki toplumsal muhalefet ve duyarliligin temsilcisi olmalarini da beraberinde getirmi§tir.
Bu muhalif anlayi§, 1950'li yillarin önemli siyasi figürü Muhammed Musaddik ile iktidara gelme §ansi bulmu§sa da bu fazla uzun sürmemi§tir. 1953 yilinda milli kültür ve servetin yabancilara pe§ke§ fekilmesinden usanmi§ Ba§bakan Musaddik bir darbe ile görevden uzakla§tirilmi§, §ah yeniden yönetime dönmü§tür. Ya§anan olay, Modern iran §iirinde ümitsizlik havasi estirse de Nima ve takipfilerinin geli§tirdigi yeni §iir anlayi§i, toplumsal bir görünürlük ve kültürel bir ifade alani kazanmi§tir. Modern iran §irindeki bu yakla§im, 1979 iran Devrimine dek sürmü§ ve devrimi besleyen etkenlerden biri oldugu sonucuna varilmi§tir.
1953 sonrasi yönetime ikinci kez gelen Pehlevi yönetiminin giderek artan baskilarina ragmen özgürlükfü ifade anlayi§i ülkenin birfok alaninda kendisini hissettirmi§tir. Özellikle Furüg ile ba§layan mücadelede kadinlar kendi özgürlük mücadelesini vermiß ve kurtulu§ yollarini fizmi§lerdir. Nima ve takipfileri, Modern iran §iirinin ne§eli ve umut dolu takipfileri olmu§lardir. Ülkelerinin en önemli halk entelektüelleri olan iranli §airler eserlerinde sunduklari §iirsel modernlikle, halk üzerindeki siyasi baskilarin ötesine geferek olanaklari zorlami§ ve iran halkinin gelecege dair ümit ve itirazlari olmu§lardir. iranli entelektüel ve §airler ortaya koyduklari eserlerle iran siyasi kültür harmonisinin; sosyalist, islamci veya ulusfu egiliminin kendi karakterinde barindirdigi itirazi ortaya koymu§lardir. 1960 ve 70'li yillara gelindiginde kentlerde ve kirsalda ortaya fikan toplumsal itirazin artmasi iranli §air ve yazarlarin iran halki nazarindaki üretkenligini arttirmi§tir.
Tüm bu cesur giri§imler ve Nima'nin önemli gayretlerinin yani sira edebiyat ve sanatin diger alanlarinda ya§anan geli§meler de ülkedeki Modern edebiyat anlayi§ini etkilemi§tir. Sadik Hidayet'in 1951 yilinda Paris'te intihar etmesi, Nima'nin 1960'daki ölümü, iran kültür ve edebiyatinda modern bir akimin olu§masiyla ayni döneme denk gelmi§tir. Ayrica Furüg Ferruhzad'in 1967'de aci bir trafik kazasi sonucu hayatini kaybetmesi, Azerbaycan'in önde gelen halk bilimci ve hikayecisi Samed Behrengi'nin 1968'de bogularak ölmesi, Celal Ali Ahmed'in 1968'de kalp krizi sonucu vefat etmesi ve gene ayni yil iranli Yazarlar Birligi'nin kurulmasi, Modern iran edebiyatinin diger belirgin noktalari olarak tespit edilmi§tir.
Kaynak^a
Abbasi, Habibullah (1378/1999). Sefernäme-i Bärän. Tahran: Ne§r-i Ruzgar.
Afary, Janet (1996). The Iranian Constitutional Revolution. 1906-1911. New York: Columbia University Press.
Anbarcioglu, Meliha (1966). Qagda§ Iran Näziminda Konu I. Ankara: Ankara Üniversitesi Basimevi.
Aryenpür, Yahya (1351/1972). Ez Saba Ta Nima. Tahran: Kitabhane-yi Meclis §ura-ye islami.
Azeri, Siyave§ (2000). Suyun Ayak Sesi. istanbul: Avesta Yayinevi.
Bihbehani, Simin (1973/1352). Restähiz. Tahran: Zevvar Yayinevi.
Browne, Edward G. (1902). A Literary History of Persia, (1902-1925). London: T.F.Unwin.
Browne, Edward G. (1914). The Press and Poetry of Modern Persia. Cambridge: Cambridge University Press.
Dabashi, Hamid (2007). Iran: A People Interrupted. New York: The New Press.
Dabashi, Hamid; Dahdel, Golriz (2003). "Nima Yusij And The Constitution of A National Subject". OrienteModerno. 22. (83): 93-129.
Daba§i, Hamid (2008). Iran: Ketlenmi§ Halk. 9ev. Emine Ayhan. istanbul: Metis Yay.
Destgayb, Abdulali, (1370/1991). Nigähi be Mehdi Ehavän-i Sälis. Tahran: Kitabhane-yi Pam9al.
Foundation for Iranian Studies (2008). "Public Discourse In Behbahani's Poetry". http://fis-iran.org/fa/irannameh/volxxiii/simin-publicdiscourse [15.09.2017].
Foundation for Iranian Studies. (2008). "Goftarha-yi ictima'i Der Asar-i Simin Behbehani". https://fis-iran.org/fa/irannameh/volxxiii/simin-publicdiscourse [10.09.2017].
Ghani, Cyrus (1998). Iran and the Rise of Reza Shah: From Colapse to Pahlavi Power, Londra: I.B. Tauris.
Kanar, Mehmet (2013). Qagda§ Iran Edebiyatinin Dogu§u ve Geli§mesi. istanbul: Say Yayinlari.
Kara, Sabah (1998). Nimä Yusic'ten Devrim'e Qagda§ Iran §iir Antolojisi. 1. Baski. istanbul: Nübihar Yayinlari.
Karimi-Hakkak, Ahmad (1978). Anthology of Modern Persian Poetry. United Kingdom: Westview Press.
Karimi-Hakkak, Ahmad; Talattof, Kamran (2004). Essays on Nima Yusij: Animating Modernism in Persian Poetry. Leiden: E.J. Brill.
Kirlangi9, Hicabi (2001). "iran §iiri i9in Bir Siniflandirma Denemesi". Nüsha. (1): 96-108.
Kirlangi9, Hicabi (2010). Ahmed§ämlu ve §iiri. istanbul: Aga9 Kitabevi.
Kirlangi9, Hicabi (2014). Me§rutiyetten Cumhuriyete iran §iiri. Ankara: Hece Yay. Kivamuddin, Binayi (1371/1992). Nima Yu§ij. Tahran: Gol9erh.
Lengerudi, §ems (2005). Tarih-i Tahlili-yi §i'r-iNov. I. (1284-1332). Tahran: Ne§r-i Merkez.
Nafici, Majid (1997). Modernism and Ideology in Persian Literature: A Return to Neture in the Poetry of Nima Yushij. Lanham: University Press of America.
Ors, Derya (2001). "£agda§ iran §iirinin Onculerinden Fereydun-i Mu§iri". Nusha. (1): 8694.
Rezvani, Saeid (2017). Encyclopedia Iranica. "Fereydun Moshiri". http://www.iranicaonline.org/articles/moshiri-fereydun [25.11.2017].
Rypka, Jan (1968), History of Iranian Literature, Dordrecht, Holland: D. Reidel.
Salis, Mehdi Ehevan (1384/2005). Zimistan. Tahran: inti§arat-i Morvarid.
Sepehri, Sohrab (1984). He§tKitab. Tahran: Tahuri.
Shamlou, Ahmad (2018). "Iran's most celebrated contemporary poet". http://www.iranchamber.com/literature/ashamlou/ahmad_shamlou.php [15.3.2018].
Soylemez, ismail (2014). Sohrab-i Sipihri'nin Hayati. Sanati ve Eserleri. Yuksek Lisans Tezi. Erzurum: Ataturk Universitesi.
§afi'i, Husrev (1391/2012). Zindegi ve §iir-i Sed §air Ez Rudeki ta imruz. "intihab ve Berresi". Tahran: Kitab-i Hur§id.
§efi'i Kedkeni, Muhammed Riza (1380/2001). Edebiyat-i iran ez Ruzgar-i Cami ta be imruz. Tahran: Nomadha-ye Edebi.
§emisa, Sirus (1374/1995). Sebk§inasi-yi §i'r. Tahran: Mitra.
Ta§ken, Cemalettin, (2015). Devrim Sonrasi iran Edebiyatinda Edebi Egilimler. Yuksek Lisans Tezi. Kirikkale: Kirikkale Universitesi.
Yahakki, Muhammed Ca'fer (1375/1994). Qun Sebu-yi Te§ne-Edebiyyat-i Mu'asir- i Iran. Tahran: inti§arat-i Cami.
Yildirim, Nimet (2011). "Fars §iirinde Nima £aginin Devreleri". i.U. §arkiyatMecmuasi. 19 (2): 143-169.
Zerrinkub, Andulhuseyn (1363/1984). Seyrider §i'r-iFarsi, Tahran: Sohen.
