CC BY
49Özet. Qali§mada Türkiye'de egitim veren yüksekögretim kurumlari bünyesinde, Kirim Tatar Türklerine dair ge§itli enstitüler, anabilim ve bilim dallari dähilinde gali§ilmi§ ve konusu Kirim Tatar Türklerinin tarihi olan yüksek lisans tezlerinin genel dagilimini ve belirli ölgütlere göre egilimlerini göstermek amaglanmi§tir. Makalenin sinirli gergevesi sebebiyle doktora tezleri harig tutulmu§tur. Ekonometri modelleriyle istatistige tutsak bilgi verme yöntemi yerine tezler konularina, literatür ve disiplinler arasi özellikleri ile igerik analizi baglaminda incelenmi§tir. Yüksekögretim Kurulu (YÖK) Ulusal Tez Merkezinin Veri Tabanindan elde edilen bilgiler üzerinden yapilan taramada 1988-2018 yillari araligi esas alinmi§tir Ara§tirmanin sinirliligi ise tamamlanmi§ olan bazi tezlerin 'kisitli' kategorisinde bulunmasi sebebiyle eri§ime agik olmayi§idir.
Anahtar Kelimeler: Kirim, Kirim Türkleri (Tatarlari), lisansüstü tezler.
К вопросу о магистерских работах крымских татар, обучавшихся в вузах Турции в 1988-2018 годах
Аннотация. Целью настоящего исследования было общее описание магистерских работ, которые были защищены крымскими татарами, обучавшимися в высших учебных заведениях Турции, по темам, непосредственно связанных с крымскотатарским языком и историей крымских татар. Заданные рамки статьи не позволили представить аналогичные данные по защищенным докторским диссертациям той же тематики. Кроме того, отдельные работы магистрантов оказалось невозможным проанализировать вследствие их включения в категорию «с ограниченным доступом». Магистерские
Kamelya Tekne61
E-mail: kamelyatekne@klu.edu.tr
Turkiye'deki Universitelerde Qali§ilmi§ Olan Kirim Tatar Turkleri Konulu Yuksek Lisans Tezleri Uzerine (1988 - 2018)2
УДК 82-991+811.512.19
работы были рассмотрены в соответствии с их тематикой, междисциплинарными характеристиками и использованной литуратурой в рамках контент-анализа, тогда как информационно-статический метод с эконометрическими моделями в настоящей статье задействован не был. Сведения по выполненным в 1988-2018 годах работах были извлечены из базы данных Национального центра диссертаций Совета высшего образования (YOK).
Ключевые слова: Крым, крымские татары, магистерские работы.
Revisiting Masters' Theses on Crimean Tatars who Studied in the Universities of Turkey in 1988-2018
Summary. The purpose of this study was a general description of master's theses, which were defended by Crimean Tatars, who studied in higher educational institutions of Turkey, on topics directly related to the Crimean Tatar language and the history of the Crimean Tatars. The specified scope of the article did not allow the submission of similar data on defended doctoral dissertations on the same subject. In addition, the individual works of undergraduates turned out to be impossible to analyze due to their inclusion in the category "with limited access". Master's
1 Д-р Камелья Текне, преподаватель отделения истории и общетюркский истории факультета естественных наук и литературы Университета Кыркларели (Турция).
2 Makale, Kirim Tatar §airi Hasan Qergeyev'in
Dogumunun 140. Yili Munasebetiyle 4 Nisan
2019 tarihinde duzenlenen Uluslararasi
Multidisipliner Ara§tirmalar Kongresinde sozlu
bildiri olarak sunulmu§tur.
works have been considered in accordance with their topics, interdisciplinary characteristics and references using the method of content analysis, while the information-static method with econometric models was not involved in this study. Information on the work performed in 19882018 was extracted from the database of the National Center for Dissertations of the Council of Higher Education (YOK).
Keywords: Crimea, Crimean Tatars, masters' theses.
Kirim, iktisadi açidan sahip oldugu zengin kaynaklari ve cografi konumundan kaynaklanan stratejik önemi sebebiyle tarihin seyri içerisinde kimi topluluklar için bir geçi§ noktasi kimileri için de kalici hale gelecekleri bir yurt olma özelligi ta§imi§tir. Çeçitli medeni ve etnik sûreçlerden geçen Kirim tarihi söz konusu oldugunda çok geni§ bir araçtirma sahasini kapsayacagi malumdur.
Türk dünyasini uyandiran münevver ismail Gaspirali'nin "Kirim" adli §iirinde geçen tabirle YeçilAda'nin3 Türkle§mesinde iskitler ile baçlayan süreç Hunlar, Göktürkler, Hazarlar ve Peçeneklerin önemli katkilarinin yani sira X. yüzyilin sonlarindan itibaren Kipçaklarin varligi etnik ve kültürel yapinin §ekillenmesinde etkili olmuçtur.4 XIII. yüzyilda te§ekkül eden Altin Orda Devleti'ne bagli ayricalikli bir bölge konumunda olan Kirim5 bu devletin dagilmasindan sonra Giray kabilesinde dogdugu bilinen Haci Giray'in hâkimiyetinde 1441 / 1442 tarihlerinde müstakil bir hanlik hüviyetini kazanmiçtir.6 Giray Hanedaninin, Kirim'daki hâkimiyetini tam manasiyla yerleçtirmek ve Ceneviz kolonilerini itaat altina almak amaciyla Osmanli Devleti ile ittifak kurmasi ve
3 i. Gaspirali, "Kirim", Bizim Kirim, S. 2, 2003
(1), s. 1.
4 M. Bala, "Kirim", iA, C. 6, s. 744-745.
5 H. inalcik, "Kirim Hanligi", Türk Dünyasi El
Kitabi, C. 1(Cografya-Tarih), Ankara, 1992, s.
420.
6 M. Ürekli, Kirim Hanliginin Kuruluçu ve
Osmanli Himâyesinde Yükseli§i (1441-1569),
Ankara, 1989, s. 9 - 11.
Osmanli tâbiligine girmesi ile ortak bir tarihi sûreç ba§lami§tir.7 Nitekim Fatih Sultan Mehmet'in istanbul'u fethinden sonra Karadeniz'de hâkim bir konuma geçmek ve bu yönden gelmesi muhtemel tehditleri bertaraf etmek amaciyla Amasra, Sinop, Trabzon'dan sonra atmi§ oldugu adimlardan biri de 1475'de Kefe'nin zapti olmuçtur.8 Osmanli Devleti - Kirim Hanligi arasindaki imtiyaz iliçkilerinin tespiti konusunda farkli yorumlar söz konusu olsa da9 Kirim Hanlarinin XVIII. yüzyilin ikinci yarisina kadar kendi tugralarini taçiyan sikkeler bastirmaya devam etmesi, diplomatik iliçkilerde bulunabilmesi10 Osmanli padiçahlarinin fermanlarinda hanlara kar§i kullandiklari saygili hitap çekilleri11 dikkate alindiginda tâbi statüdeki bir devlet için istisnai özellikler taçidigi görülmektedir. Kaldi ki zaman zaman devletin içinden geçtigi kriz dönemlerinde, Osmanli hanedanina alternatif arayi§lari konusunda da Kirim hanlarinin gündeme geldigi bilinmektedir.12 Kisacasi tarihi geliçmeler, hanligin imtiyaz sahibi bir statüde olup tâbiyetten ziyade soy ve din birligi olan müttefik bir devlet gibi kabul gördügünü çagriçtirmaktadir Kirim Hanligi, 1768-1774 Osmanli-Rus Sava§i neticesinde imzalanan Küçük Kaynarca Antlaçmasi ile bagimsiz bir statü kazansa da 1783 yilinda Rus Çarligi tarafindan ilhak edilmi§13; 1792 Ya§ Antlaçmasi
7 H. inalcik, Yeni Vesikalara Göre Kirim Hanliginin Osmanli Tâbiligine Girmesi ve Ahidnâme Meselesi, Ankara, 1944, s. 192-193.
8 A.g.e., s. 195.
9 Ayrintili bilgi için bkz. V. D. Smirnov, Osmanli Dönemi Kirim Hanligi, Çev. D. A. Batur, istanbul, 2016; H. inalcik, Yeni Vesikalara Göre Kirim Hanliginin Osmanli Tâbiligine Girmesi ve Ahidnâme Meselesi, Ankara, 1944.
10 A. Fisher, Kirim Tatarlari, Çev. E.B. Özbilen, istanbul, 2009, s. 30.
11 Smirnov, a.g.e., s. 201.
12 F.M. Emecen, "Osmanli Hanedanina Alternatif Arayiçlar Üzerine Bazi Örnekler ve Mülahazalar", islâm Araçtirmalari Dergisi, S. 6, 2001,s.
13 M. Ülküsal, "Rusya'nin Kirim'i ilhakinin 200.
ise bu ilhaki tasdik eden bir mahiyet ta§imi§tir.14 Böylece Altin Orda Devletinin gözülü§ünden sonra kurulan hanliklarin en uzun ömürlüsü olan Kirim Hanligi son bulmu§tur. Qarlik yönetimi altinda uygulanan politikalar, zamana yayilan bir bigimde Kirim Tatarlarinin "(H)Ak Topraklar" olarak nitelendirdikleri Osmanli cografyasina gög etmeleri olgusunu da beraberinde getirmi§tir.15 1917 Bol§evik Devriminin gergekle§mesi ile Kirim Tatarlari, Hanlik döneminden sonra Numan Qelebi Cihan liderliginde, kisa bir dönemi kapsami§ olsa da, ikinci kez bagimsiz bir yönetim (I. Kurultay ve Kirim Ahali Cumhuriyeti) kurmu§15 1918'de son bulan bu dönemin ardindan 1921-1941 yillari arasinda Kirim Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak Sovyetler Birligi'nin bir pargasi statüsünde varligini sürdürmü§tür16. II. Dünya Sava§i yillarinin yikici ko§ullarindan Rusya Türklerinin genelinde oldugu gibi Kirim Tatarlari da etkilenmi§tir. Ancak sava§ sonrasi 18 Mayis 1944 tarihi Kirim Tatarlarinin anayurtlarindan, belirlenen zorunlu iskan bölgelerine sürgün edildikleri yeni bir dönemin ba§langici olmu§tur.17 Yarimadadaki Kirim Tatar kimligini ortadan kaldirmaya yönelik bu hareketin gerekgesi olarak II. Dünya Sava§i yillarinda, Alman i§gali altinda ya§anan süregte Tatarlarin Almanlarla i§birligi yaptigi §eklindeki gergekdi§i bir iddiaya dayandirilmi§tir.18 Kirim Tatarlari igin aci neticeler veren bu sürecin19 ardindan Kirim
Yili", Emel, S. 135, 1983, s. 3-4.
14 i. Ortayli, "XVIII. Yüzyil Türk-Rus Mi§kileri", Türk-Rus Ni§kilerinde 500 Yil (1491-1992),
Ankara, 1999, s. 129.
15 H. Kirimli, Kirim Tatarlarinda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), Ankara, 2010, s. 12.
16 M. Ülküsal, Kirim Türk Tatarlari (Dünü, Bugünü, Yarini), istanbul, 1980, s. 176-177.
17 A.g.e., s. 235-236
18 K. Özcan, Kirim Türklerinin Sürgünü ve Milli Mücadele Tarihi (1944-1991), istanbul, 2002,s.20-21.
19 Kirim Tatarlarinin sürgünü ve vatana dönü§
1954'de Rusya'dan ayrilarak Ukrayna SSC'nin bir parçasi haline gelmi§20 1956 yilindan itibaren anayurda dönü§ hakkini elde edebilmek amaciyla giriçilen uzun soluklu bir mücadele süreci ba§lami§tir. Nitekim SSCB Yüksek Sovyet Prezidyumunun 28 Nisan 1956 tarihli kararnamesine göre "Tatarmilletine mensup olup daha önceden Kirim'da ya§ami§ olan vatanda§lar ve aile üyeleri de diger Sovyetler Birligi vatanda§lari gibi i§ ve pasaport kanunlari hususlarinda yürürlükte olan yasalar geregince Sovyetler Birligi'nin bütün bölgelerinde çali§ma ve yerle§me hakkina" sahip olmuçlardir.21 Kararnamenin
anlami dogrudan gözetim altinda ya§ama uygulamasinin kalkmasi olup Kirim Tatarlarinin vatanlarina geri dönme hakkini vermemiçtir.22 Ayni makamin 5 Eylül 1967 tarihli kararnamesi ile Kirim Tatarlarinin haksiz yere suçlanarak sürgün edildigi de itiraf edilmiçtir.23 Elbette anayurda avdet süreci kararnamede belirtildigi kadar kolay gerçekle§memi§tir. ilgili makamlara bireysel ve kolektif dilekçelerin gönderilmesi ve halk temsilcilerinin görü§meleri, te§ebbüs gruplarinin oluçumu ve faaliyetleri, samizdat yayinlari geri dönü§ mücadelesinin açamalarinin birer parçasi olmuçlardir.24 Sonuç olarak 1950'lerden itibaren anavatana avdet etmek ve ayni zamanda milli haklarini geri kazanmak maksadiyla §ekillenmeye baçlayan milli hareket25 26-
mücadeleleri hakkinda ayrintili bilgi igin bkz.
K. Özcan, Sovyet Belgelerinde Kirim Drami,
istanbul, 2007. Eser, Kiev'de bulunan ve 1991'den itibaren Ukrayna Toplum Birliklerinin
Merkezi Devlet Ar§ivi adiyla anilan kurumdan
temin edilmi§ 72 belgenin ortaya koydugu verileri
ihtiva etmesi bakimindan son derece kiymetlidir.
20 Özcan, Kirim Türklerinin Sürgünü ve Milli Mücadele Tarihi (1944-1991), s. 107.
21 A.g.e., s. 136-137.
22 M. A. Kirimoglu, Kirim Tatar Milli Kurtulu§ Hareketinin Kisa Tarihi, Ankara, 2004, s. 12.
23 Özcan, Kirim Türklerinin Sürgünü ve Milli Mücadele Tarihi (1944-1991), s. 136-137.
24 Kirimoglu, a.g.e., s. 12-14.
25 D. Asanova-E. Qubarov, "1956-1969 Senelerde QirimTatar Milliy Areketi", Qirim
30 Haziran 1991 tarihinde Akmescit'te düzenlenen II. Kurultay ile teçkilatli bir yapiya kavu§mu§tur. Kurultay'da alinan kararla Kirim'da yaçayan Tatarlarin en yüksek temsil organi olarak Kirim Tatar Milli Meclisi (KTMM) kurulmuçtur.26
Bugün Kirim Cumhuriyeti 16 Mart 2014 tarihinde yapilan referandum sonucunda Rusya Federasyonu'na bagli bir statüde bulunmaktadir.
Yukarida kisaca izah etmeye çaliçtigimiz tarihi sürecin belirleyici birtakim özellikleri Kirim Tatarlari hakkinda Türkiye'deki yüksekögretim kurumlarinda lisansüstü çaliçmalarin çiki§ noktasi olmuçtur. Diger bir ifade ile Türklügün ayrilmaz bir parçasi olan Kirim'in ve Kirim Tatar Türklerinin meseleleri Türkiye'deki akademik hayatin da konulari arasinda yer almiçtir.
Kirim Tatar Türkleri Tarihi Konulu Tezler ve Degerlendirilmesi
Kirim Tatar Türklerinin tarihi kapsaminda27 çali§ilmi§ yüksek lisans tezleri, odak noktalari olan konulara göre Kirim Hanligi ve Osmanli Kirim'i, Kirim Sava§i, Kirim Tatar gôçleri, biyografiler, süreli yayinlar üzerine temellendirilenler, II. Dünya Sava§i ve sonrasi dönem §eklinde gruplandirilabilir. Sanat Tarihi alanindaki iki tezi de bu gruplandirmaya dâhil edebiliriz.
Kirim Tatarlarinin siyasi hayatta müstakil devlet yapisina sahip olduklari, klasik dönem tarihi konularini içeren Kirim Hanligi ve Osmanli Kirim'ina dair "Necati Efendi Tarih-i Kirim (Rusya Sefaretnâmesi)", "Osmanli Devleti ile Kirim Hanligi Arasindaki lli§kiler (XVI. ve XVII. Yüzyillar Arasi)", "II. Gazi Giray Devrinde
Tarihi, Aqmescit, 2009, s.167-168.
26 E. Çubarov, "Ekinci Qurultay", Qirim Tarihi, Aqmescit, 2009, s. 188-189.
27 incelememiz sirasinda Kirim konulu tezlerden birinin ilkögretim Anabilim Dali digerinin Orta Ögretim Sosyal Alanlar Egitimi Anabilim Dalinda çali§ildigi tespit edilmi§ ve a§agidaki tabloda
da gösterilmi§tir. Ayrica YÖK'ün veri tabaninda incelenen tezlerden bazilarinin anabilim dali belirtilmemi§ sadece bagli olduklari enstitü adinin bulundugu görülmü§tür.
Kirim Hanligi", "Kirim Hanliginin Çôkû§û ve Kirim Topraklarinin Rus l§gali Altina Girmesi", "Abdülgaffar Kirimî'nin Umdet'ül-Ahbar'ina (Umdet'üt Tevarih) Göre Kirim Tarihi", "XVI. ve XVII. Yüzyillarda Kirim'da Siyasi ve Sosyal Hayat", "§ahin Giray Döneminde Kirim (1774-1783)", "Kirim Karasubazar'da Sosyo-Ekonomik Hayat", "67A ve 90 no'lu ve 1017-1022 (16081613) Tarihli Kirim Hanligi Kadiasker Defteri (Tahlil ve Transkripsiyon)", "67A ve 90 Numarali (Dördüncü Cilt), 10611062 Tarihli Kadiasker Defterine Göre Kirim'da Sosyal ve Ekonomik Hayat", "45 no'lu Kirim Kadi Sicilinin Transkripsiyonu ve Degerlendirilmesi", "3a-3b Numarali, 1648-1679 Kirim Kadiasker Defterlerine Göre Kirim'da Sosyal ve Ekonomik Hayat", "Ba§langicindan 1584 Yilina Kadar Kirim-Moskova lli§kileri", "Kirim Hanligi'nin Kazan Hanligi Ile Siyasi Münasebetleri (1441-1552)", "67A 90 Numarali (On Dokuzuncu Cilt), 1083-1087 (1672-1676) Tarihli Kadiasker Defterine Göre Kirim'da Sosyal ve Ekonomik Hayat" adli on be§ adet tez çaliçmasi söz konusudur. Bu gruptaki tezlerde daha çok Kirim Hanligi tarihinin siyasi yapilanmasi ve ele aldiklari dönemi kapsayan siyasi iliçkiler üzerine degerli bilgiler bulunmaktadir. Özellikle üç asir süren Osmanli hâkimiyeti döneminin detaylarini adi geçen tezlerin geneli üzerinden izlemek mümkündür. Bir anlamda konular e§güdümlü bir tarih anlayi§i ile ele alinmiçtir da diyebiliriz. Ayrica dogrudan Hanlik döneminde tutulan kadiasker defterlerinin kayitlarina dayanarak çali§ilmi§ olan tezler de mevcuttur. Kadiasker defterlerinin kullanilmasi Kirim Tatarlarinin geçirdigi tarihi s^eç (i§gal, gö^ sürgün gibi) dü§ünüldügünde yok olmaktan ya da tahribattan kurtularak günümüze kadar ulaçabilen, yerel ve sosyal tarih alanindaki bilgileri içeren kaynaklar olmasi baglaminda alana önemli katkilar saglamiçtir. Yine bu grup içerisinde siniflandirdigimiz Abdülgaffar Kirimî'nin Umdet'ül Ahbar'inin çaliçildigi yüksek lisans tezi de Kirim tarihini yerli kaynaklara dayanarak anlatan Tür^e tarih yazma geleneginin bir parçasi olup birinci elden kaynak olmasi itibariyle özgün bir yere sahiptir. Çaliçma hem telif kisim hem de
metnin transkripsiyonunu içeren bölümler halinde çali§ilmi§tir.
1853-1856 Osmanli-Rus Savaçi'nin önemli cephelerinden hatta stratejik noktalarindan biri de Kirim'dir. Ayni zamanda Kirim Tatarlarinin Anadolu'ya yapmi§ olduklari kitlesel gôçleri açisindan belirleyici dönemlerden biridir. Bu savaçin öncesinde baçlayan gôçler oldugu gibi sava§ sonrasinda gôç eden Müslüman ve Yahudi Kirimlilar da söz konusudur.28 Osmanli-Rus Sava§i olarak baçlayip bir dünya sava§i haline dönü§en ve tarihe birtakim sira di§i özellikleriyle geçmiç olan Kirim Sava§i da yüksek lisans için seçilen konular arasindadir. "Kirim Sava§i", "Takvim-i Vekayi'de Kirim Harbi (1853 - 1856)", "1853 - 1856 Kirim Sava§i Sirasinda Osmanli-iran Münasebetleri, Osmanli Devletine Kar§i Rus-iran Gizli Antla§masi", "Osmanli-Rus ili§kileri Çerçevesinde Kirim Sava§i (1853 - 1856)", "Kirim Sava§inin Lojistiginde istanbul'un Yeri", "Avrupali Sava§ Muhabirlerinin Eserlerinde Kirim Sava§i", "Genç Osmanli Harp Fenni ve Harp Tarihi (Kirim Harbi, 93 Harbi, 1897 Osmanli-Yunan Harbi) Literatürü", "Ceride-i Havadis Gazetesi'nin Gözünden 1853-1856 Kirim Sava§i" bu gruptaki çaliçmalardir. Baçliklardan da anlaçilacagi üzere sava§, daha çok Osmanli Devleti tarihi üzerindeki etkileri, dönemin basin hayatindaki yansimalari ve teknik konulari boyutuyla ele alinmiçtir.
Kirim Tatarlarinin gôç olgusu ve maruz kaldigi sürgün hadisesi çogu çaliçmanin içerisinde kimi zaman dogrudan kimi zaman da dolayli olarak yer verilen konulardir. Ancak belirleyici tema olarak konunun detaylariyla içlendigi "1853-1863 Yillarinda Kirim'dan Osmanli Topraklarina Yapilan Gôçler", "Kirim Sava§i Sonrasi Osmanli Basininda Kafkasya ve Kirim Gôçleri", "Kirim'dan Bursa'ya Gôç Eden Muhacirler ve Yerle§me Problemleri (1853 -1914)", "II. Dünya Sava§i ve Sonrasinda SSCBdeki Türk Gôçleri (Ahiska ve Kirim Tatarlari)" baçligini taçiyan tezlerde ön plana çiktigi görülmektedir.
Biyografi ekseninde çali§ilmi§ olan
tezler ise "Kirimli Cafer Seydahmed'in Türkiye'deki Yayin Faaliyetleri ve Dü§ünceleri", "Mustafa Abdülcemil Kirimoglu (Cemiloglu): Hayati ve Fikirleri", "Kirim Tatar Aydinlarindan Hasan Sabri Ayvazov (1878 - 1938)", "1917 Kirim Halk Cumhuriyeti Ba§kani Numan Çelebi Cihan (1885-1918): Siyasi Faaliyetleri, Fikirleri ve Eserleri", "Cafer Seydahmed Kirimer'in Emel Mecmuasindaki Yazilari (1930 -1939)", "Mustafa Abdülcemil Kirimoglu ve Kirim Tatarlarinin Bari§çi Mücadelesi (1944 - 2015)"29 baçliklarini taçimaktadir. Bu gruptaki tezlerde yer verilen §ahsiyetlerden Numan Çelebi Cihan, Cafer Seydahmed Kirimer ve Mustafa Abdülcemil Kirimoglu Kirim Tatarlarinin 'istiklâl Davasi'na hizmet etmi§ ve eden siyasi figürlerdir. Dolayisiyla bu isimlerin biyografileri, Kirim Tatarlarinin 1917'deki Bolçevik Devrimi yillarindan günümüze uzanan çizgide devam eden milli meseleleri ile kesiçen ve i§ik tutan bilgiler içermektedir. Özellikle "Mustafa Abdülcemil Kirimoglu ve Kirim Tatarlarinin Bari§çi Mücadelesi (1944- 2015)"baçligini taçiyan çaliçma M. A. Kirimoglu'nun biyografisinin yani sira faaliyetlerini ve ayni zamanda Kirim Tatarlarinin durumunu güncel boyutuyla yansitmasi bakimindan ayrica önem taçimaktadir. Hasan Sabri Ayvazov ise daha çok yazin hayatinda söz sahibi olmu§ bir §ahsiyet olarak karçimiza çikmaktadir. ismail Gaspirali'nin ölümünün ardindan Tercüman Gazetesi'nin baçyazarliginda bulunmasinin30 yani sira Vatan Hadimi, Hayat, Füyüzat, Millet gibi yayinlardaki sosyo-politik makaleleri ile edebi eserleri vesileleriyle de taninmiç Kirimli bir aydindir. Ayvazov'un kiçisel hayati hakkinda bilinenlerin çok sinirli
29 Emel Kirim Vakfi Baçkani ve Kirim Tatar Milli Meclisi Türkiye temsilcisi Zafer Karatay Bey tarafindan çali§ilmi§tir. Tez yazarinin sahip oldugu Kirim Tatar kimligi ve konumu itibariyle milli meselelerin aktif savunucusu ve katilimcisi olmasi, orijinal bilgi ve belgeleri kullanmasini beraberinde getirmiçtir. Bu anlamda çahçmasinin güncelligi ile beraber özgünlügü adina da alana büyük katki saglamiçtir.
28 i. Ortayli, "Türkiye'de Kirimli Aydinlar", Ed. O. Aslanapa, Sanati, Tarihi, Edebiyati ve Musikisiyle Kirim, Ankara, 2002, s. 60.
30 Z. Yüksel, "Kirim Tatar Millî Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Dergisi, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun'a Armagan, S. 13 (2013), s. 428.
olmasi, biyografisi üzerine çali§ilmi§ olan tezin önemli bir boçlugu doldurmasini saglamiçtir
Kaynak kullaniminda dogrudan süreli yayinlarin verileri esas alinarak çali§ilmi§ olan tezler de mevcuttur. Bunlardan biri "Kirim Mecmuâsi31 1-23. Sayilari: Fihrist ve Metinler" dir. istanbul'da yaklaçik bir yil kadar sürmü§ olan yayin hayati (1918-1919) boyunca yer verdigi makalelerin dizini ile agirlikli olarak, Bolçevik Devriminden sonra kurulmuç olan Kirim Ahali Cumhuriyeti'ne dair seçilmiç metinlerin aktarimi yapilarak daha çok mecmuânin tanitimi çeklindedir. "Kirim Tatarlarinin Emel Dergisindeki Siyasi ve Kültürel Faaliyetlerinin Incelenmesi (1930-1998)" de bu gruptaki tezlerden biridir. Emel Dergisi32, yayin hayatina 1930 yilinda Romanya'da (önce Pazarcik daha sonra Köstence) baçlayip günümüze uzanan çizgide Türkiye'de Emel Kirim Vakfi'nin yayin organi olarak devam etmektedir. Yayin hayati zaman zaman kesintiye ugramiçsa da Kirim Tatar tarihi, kültürü ve güncel meselelerinin aydinlatilmasi açisindan e§siz bir kaynaktir. Öyle ki Emel'in içeriginin zenginligi, Kirim Tatarlarina dair yapilan pek çok çaliçmanin atifta bulundugu bir temel baçvuru yayini niteliginde olmasini saglamiçtir Adi geçen tez çaliçmasinda derginin faaliyetine baçlamasi, yazar kadrosu, biçim ve içerik yönünden tanitimi ve 1930-1998 tarihleri arasinda yer alan yazilar temalarina göre tasnif edilerek açiklanmiçtir. Yine "Bir Tarih Kaynagi Olarak Emel Dergisi" benzer
31 istanbul'daki Kirimlilar Cemiyet-i Hayriyesi (sonradan Kirim ve Kazan Cemiyet-i Hayriyesi adiyla anilacak)'nin resmi yayin organi olup bagimsiz Kirim için mücadele eden Kirimli münevverler tarafindan yayinlanmi§ bir dergidir. Ayni zamanda Osmanli kamuoyunu Kirim'daki geli§melerden haberdar etmiçtir. Bkz. H. Kirimli, "Takdim", Gökbayrak Altinda Millî Faaliyet, Ankara, 1998, s. 10.
32 Emel'in yayin hayati 1 Ocak 1930 tarihinde
4 sayfadan ibaret olarak ba§lami§tir. ilk sayisindan itibaren Tür^ülük ve milliyetçilik idealini benimseyen yayin anlayiçina ilaveten 15 Temmuz 1930 tarihli 14. sayisinda da 'Kirim istiklâl Davasi'nin savunucusu ve yayin organi olacagini ilan etmiçtir. Bkz. M. Ülküsal, Kirim Yolunda Bir Ömür Hatiralar, Ankara, 1999, s. 149-152.
minvalde çali§ilmi§ bir ba§ka tezdir. Rus yayilma siyaseti ile örtü§en bazi yazilar ve derginin 1930-1980 yillari arasindaki dizinineyer verilmiçtir. Ba§ka bir süreli yayina dair "Bol§evik Ihtilalinin Ilk Yillarinda Kirim'da Islamiyet ve 'Asrî Müsülmanlik' Dergisi" adli tez çaliçmasi oldukça dikkat çekicidir. 19241927 tarihlerinde on alti sayi boyunca faaliyet gösteren 'Asrî Müsülmanlik' Dergisi biçim ve içerik yönünden tanitildigi gibi yazar kadrosu, dergideki makalelerin listesi ile daha çok toplumsal içerikli yazilarin özetlerine yer verilmiçtir. Yayin tarihlerinden de anlaçilacagi üzere Kirim'da Sovyet idaresinin hâkim oldugu dönemde faaliyet göstermesi ve Kirim Müslümanlarina yönelik dini bir içerige sahip olmasi çaliçmayi ilgi çekici kilmaktadir. Dili ingilizce olan "Dahili ve Harici Diasporanin Yayinlarinda Kirim Tatar Milli Hareketi: Lenin Bayragi, Emel, Dergi" adli tez çaliçmasi da Kirim Tatar basin tarihine dair üç önemli süreli yayin üzerinden hazirlanmiçtir. Kirim Tatar tarihinin Rus Çarligi ve Sovyetler Birligi dönemindeki tarihi arka planindan yola çikarak Almanlarla olan iliçkiler ve elbette etkileri günümüze kadar devam eden sürgün hadisesinden sonra Kirim Tatar Milli Hareketinin dünü ve bugünü hakkinda bilgi verilmiçtir. Özbekistan'da Lenin Bayragi Gazetesi33 ile Almanya'da Dergi ve Emel Dergisi'nin yayin hayatina Türkiye'de devam ettigi dönemdeki içeriklerinden yararlanilarak konu kavramsal (anavatan, kolektif hafiza, diaspora, travma, aile, devlet politikalari, etnik gruplar arasi iliçkiler) çerçevede degerlendirilmi§tir. Ayni zamanda söz konusu tez çaliçmasinda yaçanan sürecin §ahidi olan gazetecilerle mülakatlar yapilmasi da çali§maya disiplinler arasi bir yöntem anlayi§i
33 18 Mayis 1944 tarihinde gerçekle§en sürgün hadisesinden sonra Sovyetler Birligi genelinde Kirim Tatarca yayinlanan ilk gazetedir. Yayin faaliyetinin ilk yirmi yilinda "Kirim", "Kirim Tatar" ve "Kirim Tatarca" tabirlerini kullanmami§tir. Ta§kent'te 1 Mayis 1957'de yayin faaliyetine ba§layan gazete, anavatan Kirim'a avdet süreci büyük ö^üde tamamlandiktan sonra Yeni Dünya adiyla Kirim'da yayin hayatina devam etmi§tir. Bkz. P. R. Magocsi, This Blessed Land, Toronto/ Canada, 2014, s. 130; L. Celilova, Kirim Tatar Millî Matbuat Tarihi, istanbul, 2017, s. 62.
özelligi kazandirmi§tir. Anlaçilacagi üzere bu üç süreli yayinin ortak özelligi Kirim diçinda yayinlanmasi ve Kirim Tatar milli hareketine katki saglayan fikirleri dile getirmesidir. Kirim Tatarlarinin sürgün edildigi bölgelerden biri olan Özbekistan'da yayinlanan Lenin Bayragi Gazetesinin diger iki yayina nispeten daha kontrollü (sansür içeren) bir yayin anlayiçina sahip oldugunu da belirtmek gerekir. "Rusya Türkleri (Tatar, Ba§kurt, Kirim Tatarlari) ve Rus Basininda II. Meçrutiyet (1908 - 1909)" adli tez çaliçmasi, içerisinde Rusya Türklerinin milli basin hayatindan seçilen gazeteler olan Vakit (Yanga Vakit), Yuldiz, Tercüman gazeteleri ile Rus basinindan Rus Sözü (Russkoye Slovo), Moskova Haberleri (Moskovskiye Vedomosti) gazeteleri ve Avrupa Habercisi (Vestnik Yevropi), Dünya (Mir), Çagdaç Dünya (Sovremenniy Mir'), Rus Dü§üncesi (Russkaya Misl') dergilerinin perspektifinden II. Meçrutiyet dönemi merkeze alinarak II. Abdülhamit döneminin iç politika konulari ve olaylarinin gerek Rusya Türkleri gerekse Ruslar tarafindan algilaniçini ortaya koymasi bakimindan önemli degerlendirmelere yer vermiçtir. Tez çaliçmasinda yukarida adi geçen süreli yayinlardan Kirim özelinde dü§ünülürse milli matbuat tarihinin baçlangici kabul edilen ve Türk dünyasina Dilde, Fikirde, í§te Birlik gibi kolektif bir §uur kazandiran Tercüman Gazetesinde, konuya dair yayimlanan ve 15 adeti ismail Gaspirali'ya ait olan 17 yazidan faydalanildigi görülmektedir.
Temel odak noktasi II. Dünya Sava§i ve sonrasi dönem olan tezler "Kirim Türklerinin II. Dünya Sava§i'nda Sovyet Ordusundaki Vararliliklari", "XX. Yüzyilin ilk Yarisinda Kirim Türkleri ve Sürgünü" dür. Bu tez çaliçmalari esasen birbiriyle iç içe geçmiç bir içerige sahiptir. Adi geçen tezlerden ilki Sovyet ordusunda hizmet etmi§ ve madalya sahibi Kirim Tatar Türklerini ortaya koymak suretiyle ikinci tezin konusu olan Kirim Tatar sürgününün sebebi olarak gösterilen Almanlarla içbirligi iddiasinin âdeta haksizligini vurgulamiçtir diyebiliriz.
Yüksek Lisans tezleri içinde "Cengiz Dagci'nrn Eserlerinde XX. Vüzyil Kirim Tarihine Dair Vansimalar" baçlikli çaliçma Tarih ile Edebiyatin birbirini tamamladigi disiplinler arasi bir çaliçma olmasi yönüyle dikkat çekmektedir. Kirimli yazar Cengiz Dagci'nin Kirim Tatar tarihinin somut
koçullarini anlatan eserlerinden34 yola çikilarak Kirim'in Sovyet dönemi, Kirim Tatar sürgünü ve vatana dönü§ mücadeleleri konu edilmiçtir.
Kirim cografyasi geçirdigi tarihi evreler dü§ünülürse genel sanat tarihine dair pek çok maddi kültür malzemesini barindiran dolayisiyla da çaliçilmayi bekleyen konulari içermektedir. Kirim Tatar Türklerinin sanat tarihine yönelik ise iki yüksek lisans tezi tespit edilmiçtir. Bunlar "Kirim Hanlarinin imar Faaliyeti ve Mezar Ta§lari"35 ile "Kirim Bahçesaray'daki Türk-islam Eserlerinde Süsleme" baçliklarini taçimaktadir. Tezlerden ilki Kirim Hanedanina ait tüm mimari eserleri inceleyen bir içerige sahiptir. Hanedan mensuplarina ait gerek Kirim'da gerekse Kirim diçinda yapilmi§ ayrintili bir araçtirmayi ortaya koymaktadir. Bu yönüyle geni§ bir saha çaliçmasini içermektedir. Hanlara ait kaynaklarda verilen bilgilerden yola çikilarak günümüze kadar ula§mi§ olan yapilar (saraylar, türbeler, mezar taçlari) hakkinda detayli bilgi verilerek görsel malzemenin de kullanildigi bir içerige sahiptir. Adi geçen ikinci tez çaliçmasi Bahçesaray dahilinde bulunan Türkislam eserlerindeki süslemelerin teknik
34 Söz konusu tez çaliçmasinda C. Dagci'ya ait, "Korkunç Yillar", "Yurdunu Kaybeden Adam", "Onlar da insandi", "Ölüm ve Korku Günleri", "O Topraklar Bizimdi", "Dönü§", "Genç Temuçin", "Badem Dalina Asili Bebekler", "ܧüyen Sokak", "Anneme Mektuplar", "Benim Gibi Biri", "Yoldaçlar", "Biz Beraber Geçtik Bu Yolu", "Bay Markus Burton'un Köpegi", "Bay John Marple'in Son Yolculugu", "Oy Markus Oy", "Rüyalarda Ana ve Kùçùk Alimcan", "ihtiyar Sava§çi" adli romanlari ile "Yansilar" 1-4, "Ben ve içimdeki Ben" (Yansilardan Kalan 5), "Regina" adli hikâyeleri ile "Hatiralarda Cengiz Dagci", "Haluk'un Defterinden" ve "Londra Mektuplari" adli eserleri perspektifinden tarihi gerçeklik üzerinde durulmu§tur.
35 Tez yazari Nicole Kançal-Ferrari, doktora çali§masini da ayni sahada devam ettirmi§tir. "Bahçesaray'daki Hansaray'in Yerle§im Düzeni ve Mimarisi" (2 cilt) adli tezi tamamladiktan sonra çali§masi "Kirim'dan Kalan Miras Hansaray" adiyla kitap olarak da yayimlanmi§tir. Kirim Hanligi'nin merkezi Bahçesaray'daki Hansaray, Osmanli saray mimarisinin Kirim'daki temsilcisi olup günümüze kadar ayakta kalabilmeyi ba§armi§ bu önemli yapinin sanat tarihi yönünden çali§ilmasi alana büyük katki saglami§tir.
Tarih Alaninda Çaliçilmiç Yüksek Lisans Tezlerinin Tablosu
No Tez adi Üniversite Enstitü / anabilim dali / bilim dali Dili Tarih
1. Kirim Türklerinin II. Dünya Savaçi'nda Sovyet Ordusundaki Yararliliklari Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Yaklnçag Tarihi Anabilim Dali Tür^e 1988
2. Necati Efendi Tarih-i Kirim (Rusya Sefaretnamesi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Yen^ag Tarihi Anabilim Dali Tür^e 1990
3. Kirim Sava§i Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tür^e 1991
4. 1853-1863 Yillarinda Kirim'dan Osmanli Topraklarina Yapilan Goçler Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü Tür^e 1994
5. Osmanli Devleti ile Kirim Hanligi Arasindaki iliçkiler (XVI. ve XVII. Yüzyillar Arasi) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tür^e 1999
6. Takvim-i Vekayi'de Kirim Harbi (1853-1856) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali Tür^e 1999
7. The Crimean Khanate Under the Reign of Gazi Giray II. (II. Gazi Giray Devrinde Kirim Hanligi) ihsan Dogramaci Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ingilizce 2000
8. Kirim Mecmuâsi 1-23. Sayilari: Fihrist ve Metinler Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/ Ortaögretim Sosyal Alanlar Egitimi Anabilim Dali Tür^e 2000
9. 1853-56 Kirim Savaçi Sirasinda Osmanli-iran Münasebetleri, Osmanli Devletine Kar§i Rus-iran Gizli Antlaçmasi Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tür^e 2000
10. Kirim Hanligi'nin ÇûM^ ve Kirim Topraklarinin Rus i§gali Altina Girmesi inönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Bölümü Türkçe 2001
11. Kirim Tatarlarinin Emel Dergisindeki Siyasi ve Kültürel Faaliyetlerinin incelenmesi (1930-1998) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü/Türk Tarihi Anabilim Dali/Genel Türk Tarihi Bilim Dali Tür^e 2003
12. Abdülgaffar Kirimî'nin Umdet'ül -Ahbar'ina (Umdetü't-Tevarih) Göre Kirim Tarihi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Bölümü/Genel Türk Tarihi Anabilim Dali Türkçe 2003
13. Bolçevik ihtilalinin ilk Yillarinda Kirim'da islamiyet ve 'Asrî Müsülmanlik' Dergisi Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü Türkçe 2004
14. XVI. ve XVII. Yüzyillarda Kirim'da Siyasi ve Sosyal Hayat Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali/ Yeniçag Tarihi Bilim Dali Türkçe 2004
о о
<ч
No Tez adi Üniversite Enstitü / anabilim dali / bilim dali Dili Tarih
15. §ahin Giray Döneminde Kirim (17741783) Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tür^e 2005
16. Osmanli-Rus iliçkileri Çerçevesinde Kirim Savaçi (1853-1856) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tür^e 2005
17. Kirimli Cafer Seydahmed'in Türkiye'deki Yayin Faaliyetleri ve Dü§ünceleri Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/ Türk Dünyasi Araçtirmalari Anabilim dali Tür^e 2006
18. Kirim Karasubazar'da Sosyo-Ekonomik Hayat Kirikkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/ Tarih Anabilim Dali Tür^e 2006
19. Kirim Savaçi'nin Lojistiginde istanbul'un Yeri Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü/Türk Tarihi Anabilim Dali//Yakinçag Tarihi Bilim Dali Tür^e 2006
20. Kirim Sava§i Sonrasi Osmanli Basininda Kafkasya ve Kirim Gö^eri Nigde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/ilkögretim Anabilim Dali Tür^e 2007
21. Bir Tarih Kaynagi Olarak Emel Dergisi Ondokuz Mayis Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali Türkçe 2007
22. Rusya Türkleri (Tatar, Baçkurt, Kirim Tatarlari) ve Rus Basininda II. Meçrutiyet (1908-1909) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü/Türk Tarihi Anabilim Dali//Genel Türk Tarihi Bilim Dali Tür^e 2009
23. Ottoman Official Discourse and Its Reflections During the Crimean War (Kirim Savaçi Sirasinda Osmanli imparatorlugu'nun Resmi Söylemi ve Yansimalari) Bogaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali/Tarih Egitimi Bilim Dali ingilizce 2010
24. 67 A ve 90 no'lu ve 1017-1022 (16081613) Tarihli Kirim Hanligi Kadiasker Defteri (Tahlil ve Transkripsiyon) Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali/ Yeniçag Tarihi Bilim Dali Türkçe 2011
25. Avrupali Sava§ Muhabirlerinin Eserlerinde Kirim Savaçi Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali Türkçe 2012
26. Mustafa Abdülcemil Kirimoglu (Cemiloglu): Hayati ve Fikirleri Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara§tirmalari Enstitüsü/Türk Tarihi Anabilim Dali//Genel Türk Tarihi Bilim Dali Türkçe 2014
No Tez adi Üniversite Enstitü / anabilim dali / bilim dali Dili Tarih
27. The Crimean Tatar National Movement in the Publications of Inner and Outer Diaspora: Lenin Bayragi, Emel and Dergi (Dahili ve Harici Diasporanin Yayinlarinda Kirim Tatar Milli Hareketi: Lenin Bayragi, Emel ve Dergi) Orta Dogu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ingilizce 2014
28. 67 A ve 90 Numarali (Dördüncü Cilt), 1061-1062 Tarihli Kadiasker Defterine Göre Kirim'da Sosyal ve Ekonomik Hayat Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali/ Yeniçag Tarihi Bilim Dali Tür^e 2014
29. Kirim'dan Bursa'ya Göç Eden Muhacirler ve Yerleçme Problemleri (1853-1914) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü/Türk Tarihi Anabilim Dali/Genel Türk Tarihi Bilim Dali Tür^e 2014
30. Genç Osmanli Harp Fenni ve Harp Tarihi (Kirim Harbi, 93 Harbi, 1897 Osmanli-Yunan Harbi) Literatürü Harp Akademileri Komutanligi Stratejik Araçtirmalar Enstitüsü/Strateji ve Stratejik Araçtirmalar Anabilim Dali Tür^e 2014
31. 45 no'lu Kirim Kadi Sicilinin Transkripsiyonu ve Degerlendirilmesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali/ Tarih Bilim Dali Tür^e 2015
32. Kirim Tatar Aydinlarindan Hasan Sabri Ayvazov (1878-1938): Hayati, Fikirleri ve Eserleri Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü/Türk Tarihi Anabilim Tür^e 2015
Dali/Genel Türk Tarihi Bilim Dali
33. Ceride-i Havadis Gazetesi'nin Gözünden 1853-1856 Kirim Savaçi Nevçehir Haci Bekta§ Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali Tür^e 2016
34. II. Dünya Savaçi ve Sonrasinda SSCB'deki Türk Gö^eri (Ahiska ve Kirim Tatarlari) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü/Türk Dünyasi Cografyasi Anabilim Dali Tür^e 2016
35. 1917 Kirim Halk Cumhuriyeti Baçkani Numan Çelebi Cihan (18851918): Siyasi Faaliyetleri, Fikirleri ve Eserleri Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü/Türk Tarihi Anabilim Dali/Genel Türk Tarihi Bilim Dali Tür^e 2016
36. 3a-3b Numarali, 1648-1679 Kirim Kadiasker Defterlerine Göre Kirim'da Sosyal ve Ekonomik Hayat Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali/ Yeniçag Tarihi Bilim Dali Tür^e 2016
<ч о <ч
No Tez adi Üniversite Enstitü / anabilim dali / bilim dali Dili Tarih
37. XX. Yüzyilin ilk Yarisinda Kirim Türkleri ve Sürgünü Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali/ Genel Türk Tarihi Bilim Dali Tür^e 2017
38. Cafer Seydahmet Kirimer'in Emel Mecmuasindaki Yazilari (1930-1939) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü/Türk Tarihi Anabilim Dali/Genel Türk Tarihi Bilim Dali Tür^e 2017
39. Baçlangicindan 1584 Yilina Kadar Kirim-Moskova iliçkileri istanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali/ Genel Türk Tarihi Bilim Dali Tür^e 2017
40. Kirim Hanligi'nin Kazan Hanligi ile Siyasi Münasebetleri (1441-1552) Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali / Genel Türk Tarihi Bilim Dali Tür^e 2017
41. Mustafa Abdülcemil Kirimoglu ve Kirim Tatarlarinin Bariççi Mücadelesi (1944-2015) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü/Türk Tarihi Anabilim Dali/Genel Türk Tarihi Bilim Dali Tür^e 2017
42. 67 A 90 Numarali (On Dokuzuncu Cilt), 1083-1087 (1672-1676) Tarihli Kadiasker Defterine Göre Kirim'da Sosyal ve Ekonomik Hayat Eskiçehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali/ Yeniçag Tarihi Bilim Dali Tür^e 2018
43. Cengiz Dagci'nin Eserlerinde XX. Yüzyil Kirim Tarihine Yansimalar Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Tarih Anabilim Dali Tür^e 2018
Sanat Tarihi
1. Kirim Hanlarinin imar Faaliyeti ve Mezar Taçlari istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Sanat Tarihi Anabilim Dali Tür^e 1997
2. 2. Kirim Bahçesaray'daki Türk-islam Eserlerinde Süsleme Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/ Türk Dünyasi Araçtirmalari Anabilim Dali/ Türk Sanati Bilim Dali Tür^e 2009
özelliklerini agiklayan ve görsel malzeme ile desteklenmi§ bilgiler igermektedir.
Tezlerin literatür özelliklerine gelince kaynaklara ula§ma ve degerlendirme yönüyle, segilen konunun ihtiva ettigi döneme veya temaya göre ar§iv malzemesi, yerli ve yabanci ara§tirma eserleri, Kirim Tatar Türklerine ait milli süreli yayinlar, elektronik kaynaklardan atiflar söz konusudur. Özellikle dogrudan Kirim Hanligi ve Osmanli Kirim'ini ele alan tez gali§malarinda ar§iv malzemesinin ön planda oldugu görülmektedir. Bunun yani sira giri§ kisminda veya bir bölüm olarak Kirim Tatar tarihinin genel hatlarinin gizildigi tezlerde siklikla kullanilan yayinlar söz konusudur. Bu anlamda gogunlukla Halil inalcik, Mirza Bala, Müstecip Ülküsal, Hakan Kirimli, Alan Fisher'in yayinlarina atifta bulunulmu§tur. Kullanilan yabanci dildeki ara§tirma eserlerinin ise daha gok Rusga kaynaklar oldugu görülmektedir. Klasik döneme ait bilgilerin söz konusu oldugu durumlarda ar§iv malzemesinin agirlikli olarak kullanilmasi gibi otantik tarih di§indaki süreglerin spesifik konu edildigi tezlerde ise agirlikli olarak milli süreli yayinlarin önemli ölgüde kaynak vazifesi gördügünü söylemek mümkündür. Bu noktada kimi zaman dogrudan bu milli süreli yayinlardan birinin tezin konusu oldugu görülmektedir. Teknolojinin geli§mesiyle basili kaynaklarla birlikte elektronik kaynaklarin kullaniminin yayginla§tigini görmekteyiz.
Kirim Tatar Türklerinin tarihine yön veren konularin gali§ilmi§ oldugu yüksek lisans tezleri hakkinda bir profil olu§turmayi amagladigimiz bu makalede 1988-2018 yillari araliginda 43 adet tarih 2 adet sanat tarihi konulu tez gali§masi tespit edilmi§tir. YÖK veritabanindan edinilen bilgiler dogrultusunda enstitü, anabilim dali ve bilim dali kategorileri esas alinarak daha gok igerik analizine yer verilmi§tir. Tezlerin bilgi merkezi sayilan kaynak kullaniminda konusunun özelligine göre farkli disiplinlerden kaynak kullaniminin yaygin oldugu görülmü§tür. inceledigimiz yil araliginda kimi tezlerin kisitli kategorisinde olup eri§ime henüz agik olmadigi da görülmü§tür. Ayrica bazi tezlerin hangi anabilim dalina bagli olarak gali§ildigi bilgisine rastlanamami§tir. Bu gibi durumlar ise kar§ila§ilan güglükler olarak ifade edilebilir. Makalemizin bundan sonra yapilacak olan ara§tirma ve gali§malari §ekillendirmesi ve yol göstermesini umuyoruz.
Ekler. EK 1 Tarih Alanindaki Tezlerin Üniversitelere Göre Dagilimi
No Üniversite Sayi
1. Marmara Üniversitesi 14
2. Atatürk Üniversitesi 3
3. Sakarya Üniversitesi 3
4. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi 2
5. Gazi Üniversitesi 2
6. Eski§ehir Osman Gazi Üniversitesi 1
7. Erciyes Üniversitesi 1
8. ihsan Dogramaci Bilkent Üniversitesi 1
9. istanbul Medeniyet Üniversitesi 1
10. Anadolu Üniversitesi 1
11. Orta Dogu Teknik Üniversitesi 1
12. istanbul Medeniyet Üniversitesi 1
13. Nev§ehir Haci Bekta§ Veli Üniversitesi 1
14. Harp Akademileri Komutanligi 1
15. Karadeniz Teknik Üniversitesi 1
16. Hacettepe Üniversitesi 1
17. Bogazigi Üniversitesi 1
18. Ege Üniversitesi 1
19. Nigde Üniversitesi 1
20. Ankara Üniversitesi 1
21. Ondokuz Mayis Üniversitesi 1
22. Kirikkale Üniversitesi 1
23. Selguk Üniversitesi 1
24. inönü Üniversitesi 1
Toplam 43
EK 2 Tarih Alanindaki Tezlerin Yillara Göre Dagilimi
Yili ve yapilan tez sayisi:
1988 - 1 1998 - 0 2008 - 0
1989 - 0 1999 - 2 2009 - 1
1990 - 1 2000 - 3 2010 - 1
1991 - 1 2001 - 1 2011 - 1
1992 - 0 2002 - 0 2012 - 1
2013 - 0
1993 - 0 2003 - 2 2014 - 5
1994 - 1 2004 - 2 2015 - 2
1995 - 0 2005 - 2 2016 - 4
1996 - 0 2006 - 3 2017 - 5
1997 - 0 2007 - 2 2018 - 2
Kaynakça:
1. Asanova, D., Çubarov, E., "1956 - 1969 Senelerde QirimTatar Milliy Areketi", Qirim Tarihi, Aqmescit, 2009, S. 167-173.
2. Bala, Mirza, "Kirim", iA, C. 6, S. 741-762.
3. Celilova, Leniyara, Kirim Tatar Millî Matbuat Tarihi, istanbul, 2017.
4. Çubarov, E., "Ekinci Qurultay", Qirim Tarihi, Aqmescit, 2009, S. 185 - 190.
5. Emecen, Feridun M.,"Osmanli Hanedanina Alternatif Arayiçlar Üzerine Bazi Örnekler ve Mülahazalar", islâm Araçtirmalari Dergisi, S. 6, 2001, S. 63- 76.
6. Gaspirali, ismail, "Kirim", Bizim Kirim, S. 2, 2003 (1), S. 1.
7. inalcik, Halil, Yeni Vesikalara Göre Kirim Hanliginin Osmanli Tâbiligine Girmesi ve Ahidname Meselesi, Ankara, 1944. (Ayri Basim).
8. inalcik, Halil, "Kirim Hanligi", Türk Dünyasi El Kitabi, C. 1 (Cografya-Tarih), Ankara, 1992, S. 420-434.
9. Kirimli, Hakan, Kirim Tatarlarinda Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905 - 1916), Ankara, 2010.
10. Kirimoglu, Mustafa Abdülcemil, Kirim Tatar Millî Kurtuluç Hareketinin Kisa Tarihi, Ankara, 2004.
11. Magocsi, P. R., This Blessed Land, Toronto/Canada, 2014.
12. Ortayli, ilber, "XVIII. Yüzyil Türk-Rus iliçkileri", Türk-Rus ïliçkilerinde 500 Yil (1491 - 1992), Ankara, 1999, S. 125-134.
13. Ortayli, ilber, "Türkiye'de Kirimli Aydinlar", Ed. O. Aslanapa, Sanati, Tarihi, Edebiyati ve Musikisiyle Kirim, Ankara, 2002, S. 57-64.
14. Özcan, Kemal, Kirim Türklerinin Sürgünü ve Milli Mücadele Tarihi (1944- 1991), istanbul, 2002.
15. Ülküsal, Müstecip, Kirim Türk Tatarlari (Dünü, Bugünü, Yarini), istanbul, 1980.
16. Ülküsal, Müstecip, "Kirim'in Rusya'ya ilhakinin 200. Yili", Emel, S. 135, 1983, S. 3 - 11.
17. Ürekli, Muzaffer, Kirim Hanliginin Kurulu§u ve Osmanli Himâyesinde Yükseli§i (1441 -1569), Ankara, 1989.
18. Yüksel, Zuhal, "Kirim Tatar Millî Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Dergisi, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun'a Armagan, S. 13 (2013), S. 421434.
о
<4
