CC BY
64
УДК 371 ББК 74.00
Азизов Шерзод Юсуфович, унвонцуи кафедраи нацшакашй, геометрияи тасвири ва методикаи таълими МДТ "ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров " (Тоцикистон, Хуцанд);
Азизов Шерзод Юсуфович, старший преподаватель кафедры черчения, начертательной геометрии и методики преподавания ГОУ "ХГУ имени акад. Б. Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
Azizov Sherzod Usufovich, senior lecturer of the department of drawing, descriptive geometry and teaching methods under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan Khujand), E-MAIL:azizovsher@bk. ru
Вожа^ои калиди: мауфил, уунаруои мардуми, эуё, таълим, тарбия, технология, таълими меунат.
Мацола ба масъалаи эуёи уунаруои бадеии мардуми бахшида шуда, муаллиф собит менамояд, ки яке аз роууои самарабахши эуёи уунаруои мардуми ин омузонидани он барои насли ояндаи миллат мебошад. Тазаккур меравад, ки барои равшани андохтан ба ин мацсад, барномаи таълимии фанни технология (таълими меунат) дар муассисауои таълимии миёнаи умуми таулил ва барраси шуда, нокифоя будани соатуои таълими барои омузонидани хонандагон бо нозукщои уунаруои мардумии банацшагирифташуда баён гаштааст. Муаллиф чунин мешуморад, ки тавассути ташкил намудани мауфилуои уунаромузи дар муассисауои таълими муаммои цойдошта уалли худро ёфта, инчунин барои эуёи уунаруои мардуми мусоидат мекунад. Собит мешавад, ки дар замони мо тауцицоти илми робита ба тарбияи цавонон бо назардошти таълими уунаруои мардуми мавцеи назаррасро ишгол мекунад. Х,адафи мацолаи мазкур бауодиуи ва таулили рушди уунарманди ва таъсири он, ба цавонон омузонидани уунаруои ацдодй ва дар ин замина ташаккул додани дустдори, эутиром ва эуёи фаруанги ниёгон мебошад.
Ключевые слова: кружок, народные ремесла, возрождение, обучение, воспитание, технология, труд
Статья посвящена проблеме возрождения народных художественных ремесел. Авторы утверждают, что одним из эффективных путей возрождения народных ремесел является обучение им будущих поколений нации. Для более глубокого изучения данного вопроса была проанализирована и рассмотрена программа обучения предмета технологии (труда) в обще-среднеобразовательных учреждениях, что позволило выявить недостаточность учебных часов для обучения учащихся тонкостям народных ремесел. Автор считает, что путем образования кружков по труду в образовательных учреждениях данная проблема найдет своё решение, а также будет содействовать возрождению народных ремесел. Отмечается, что в наше время важное место занимают исследования, проводимые в области воспитания молодежи с учетом обучения народных ремесел. Целью данной статьи является оценка и анализ развития ремесленного мастерства и его влияния на учащихся при обучении их древним искусствам и формирование в них любви к культуре предков.
Key words: circle, folk crafts, revival, training, education, technology, labor
Folk crafts tuition creates creative interest among young people, teaches patience and cleanliness, enriching their inner world a well. Crafts that have been forgotten are revived and valued as handmade. Folk crafts being the best and clean art forms, always interact with human activity and embody the national aestheticism. The article under consideration dwells on the problem beset with revival of folk art crafts, the author asserts that one of the effective ways towards revival of folk crafts is their tuition for future generations of the nation. For greater disclosure of the relevant goal, the program of teaching the subject of technology (labor) in General secondary educational institutions was analyzed and considered and the insufficiency of teaching hours for teaching students the intricacies offolk crafts being taken into account as well. The author believes that through the formation of labor circles in educational institutions, the problem in question will be solved, and will also contribute to the revival of folk crafts. Nowadays, an
ТАШКИЛИ МА^ФИЛ^ОИ ^УНАРОМУЗИВА МАВЦЕИ ОН ДАР Э^ЁИ ^УНАР^ОИ МАРДУМИ
ОРГАНИЗАЦИЯ КРУЖКОВ ПО ОБУЧЕНИЮ ТРУДУ И ИХ РОЛЬ В ВОЗРОЖДЕНИИ НАРОДНЫХ РЕМЕСЕЛ
ORGANIZE TEACHING WORK AND THEIR ROLE IN THE REVIVAL OF FOLK CRAFTS
important place is occupied by research conducted in the field of education of young people, taking into account the tuition of folk crafts. The purpose of the given article is to assess and analyze the development of craft skills and its impact, teaching young people the ancient arts and the formation of their love for the culture of their ancestors.
Х^унар ва хунармандй махсули хирад ва захмати дасти инсон буда, муаррифгари миллат, таъриху фарханг, табиату зебоипарастй ва шинохти кишвар мебошад. Хунархои мардумй бошанд, лавозимоте ба шумор мераванд, ки дар натичаи эхтиёчи инсон дар зиндагй аз тарафи устохои хушзехну гулдаст сохтаю бофтаю тайёр карда мешаванд.
Х^укумати Ч,умхурии Точикистон ба инкишоф додани хунару хунармандй таваччухи хоса зохир мекунад. Аз чониби Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Ч,умхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон дар кишвар солхои 2019-2021 эълон шудани "Солхои рушди дехот, сайёхй ва хунархои мардумй" (9; 10) хунармандону хаводорони касбу кори гуногуни санъати ороишй-амалиро рухбаланд гардонида, барои эхё ва тара;;й ёфтани анъанахои ;адимаи миллй заминаи хуб фарохам овард.
Санъати ороишию амалии хал;й чун нигахбони анъанахои чахонбинй-бадеии ;адима, дар тули асрхо дар худ унсурхои санъати точикро гирифта, дар замони муосир низ баръало зохир мешавад. Имруз низ хунархои бадеии хал;й санъати зинда, тара;;икунандаро ифода намуда, ;исми чудонашавандаи маданияти муосирро ташкил мекунанд. Барои хунархои анъанавй чои аслии пайдоиши онхо мухим аст. Принсипхои асосии таснифи хунархои мардумй дар доштани таърихи тулонии онхо; анъанахои технологии истехсоли дастии ташаккулёфта; намудхои анъанавии маснуот ва тарзи ороиши бадеии онхо мебошанд.
Кам нестанд хунархои мардумие, ки ба нестй расидаанд, лекин дар маданияти бадей осори назаррас гузоштаанд. То дируз як ;атор хунари мардумй аз сабаби кам будани талабот, ;адр нашудани мехнат ва дигар омилхо аз мадди назар дур монда буданд. Имрузхо мушохида мегардад, ки барои эхёи хунархои мардумй муносибат ба санъати ороишию амалй ва маданияти мардумй тагйир ёфтааст. Ба он на чун зухуроти алохидаи фаромушгардида, балки аз ну;таи назари чун зухуроти бо хаёти замони хозира ало;аманд таваччух зохир мегардад. Мафхуми "нигох доштан" ва "эхё намудан"-и анъанахои хунархои мардумй раванди васеи муайянро дар бар мегирад. Дар ин раванд чустучуи хунармандон, ашё, асбобу анчом, технологияи истехсолот, омузиши он фаро гирифта шуда, хамчунин мушкилоти аз насл ба насл мерос мондани хунархои мардумиро дар назар дорад, ки ин омили мухими хастии миллати фархангй махсуб меёбад.
Яке аз масъалахои мубрами эхёи хунархои мардумй ин таълими хунар ба насли оянда мебошад. Насли чавони имрузаро бо роххои гуногун хунар омузонидан имкон дорад. Усулхои самарабахше, ки дар ин росто ба кор бурда мешавад ва то андозае мавкеи худро дар чомеа дарёфтааст аз мактаби анъанавии устод-шогирд, омузонидани хунархои мардумй дар хошияи дарсхои фанни технология (таълими мехнат) дар муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва бо василаи ташкили махфилхои хунармандй иборат мебошанд.
Мо дар навиштаи мазкур кушиш намудем, шароити омузиши хунархои мардумиро дар дарсхои технология (таълими мехнат) тахлил намуда, асосхои ташкили махфилхои хунармандиро дар раванди корхои беруназсинфии муассисахои таълимй баррасй намоем. "Хдр як фанни таълимй дар раванди тахсил бояд ба хонандагон дониш ва хунари анику муайянро омузонад. Машгулиятхои таълимии технология имконотеро дорост, ки ин салохиятхоро наметавон аз омузиши дигар фанхо ба даст овард. Чун дигар сохаи таълим дар машгулиятхои омузишии технология низ бояд салохиятхое омузонида шавад, ки хам барои бехбудии хаёти шахсй ва хам барои пешрафти чомеаи муосир судманд бошанд" (7, 8).
"Мехнат сабаби инкишоф мебошад. Бинобар ин ба фарзандон аз хурдй мехнат карданро одат кунонидан лозим аст" (1, 247). Фанни технология (таълими мехнат) дар мактабхои тахсилоти миёна дар синфхои 5-10 таълим дода мешавад. Дар барномаи таълимии фанни технология барои хонандагон омузиши хунархои мардумиро низ пешбинй намудааст(Ниг.ба чадвали №1).
Таълими хунархои мардумй дар муассисахои тахсилоти миёна барои аз синни мактабй бедор намудани эхсосоти ифтихори миллй, ватандустй, мехнатдустй ва зебоипарастй мусоидат мекунад.
Аммо муаммои асосии таълими хунархои мардумй дар он зохир мегардад, ки барои таълими фанни технология (таълими мехнат) дар хамаи синфхои муассисахои таълимии миёна хамагй хафтае як соатй дарс дода мешавад, ки ин барои мувофики талабот ичро намудани корхои
амалй ва пурра азхуд намудани барномаи таълимй имкон намедихдд. Инчунин соатхои машгулиятхои дарсии боби хунархои миллй дар як сол аз 2 то 8 соатро ташкил дода, дар ин муддат на хамаи хонандагон нозукихои хунари миллиро меомузанд. Дар баъзе мавридхо танхо оид ба хунар маълумоти назарй мегиранд ва бо ин соатхои чудошуда ба охир мерасанд.
№ Барои писарон Та^симот и соати дарсй Синф Барои духтарон Таксимоти соати дарси
1. Кандакорй 2 соат синфи 5 Гулдузй 3 соат
2. Гачкорй 5 соат синфи 6 Бофандагй 2 соат
3. Сабадбофй 6 соат синфи 7 ^урокдузй 4 соат
4. Сикказанй 5 соат синфи 8 Кешбофй 6 соат
5. Кулолгарй 8 соат синфи 9 Кашидадузии ирокй 8 соат
Чадвали 1. Таксимоти соатхои дарсии таълими %унар%ои мардумй дар фанни технология
(таълими мехнат ).
Барои мувофики матлаб рохандозй намудани омузиши хунархои мардумй дар муассисахои тахсилоти миёна мо ду рохи халли онро пешниход менамоем:
1. Соатхои дарсии фанни технология (таълими мехнат) мисли пештара дар муассисахои таълимй хафтае ду соатй таълим дода шавад;
2. Дар доираи корхои беруназсинфй ташкил намудани махфилхои омузиши хунархои мардумй. Дар муассисахои таълимй фаъолияти мехнатии хонандагон дар асоси барномаи таълимии
технология ва хунархои халкй, ки барои хар як хонанда хатмй мебошад, амалй мегардад. Аммо ин фаъолият хонандагонро пурра каноатманд карда наметавонад. Барои халли ин масъала корхои беруназсинфй, машгулиятхои ихтиёрй ва махфилхо ёрй мерасонад. Дар шароити мо дар мактаб ташкили чунин махфилхо ба максад мувофик аст:
- махфил ё машгулиятхои ихтиёрии хунархои халкй (наккошй, кандакорй, сикказанй, кешбофй, гулдузй).
- махфилхои техникй (конструктори чавон, махфили навоварон, тамсиласозй, таррохон ва
г.).
Дар хошияи корхои беруназсинфи дар базаи омузиши таълими технология (таълими мехнат) вазифахои зерин гузашта мешавад:
1. Мустахкам кардан татбик намудан ва ташаккули махорат ва малакаи ба даст овардани хонандагон дар раванди таълими хунархои мардумй.
2. Ч,алб намудани хонандагон ба фаъолияти эчодй дар пояи мехнати истехсолй.
3. Маълумоти пурра додан оид ба истехсолоти асосии муосир.
4. Омодагии хаматарафа барои интихоби касб.
5. Ташаккул додани муносибати хонандагон ба мехнат.
6. Арч гузоштан ба фарханг ва маданияти миллат.
Принсипи асосии бомуваффакият гузаронидани корхои беруназсинфй дар муассисаи таълимй ин дуруст ба накша гирифтани он мебошад. Х,амаи корхои беруназсинфй бояд дар аввали соли хониш ба накша гирифта шуда, дар он масъалахои асосии зерин чой дода шуда бошанд:
- номгуи махфилхо, ки вучуд доранд, ё ин ки аз нав дар муассисаи таълимй ташкил карда
мешаванд;
- таъмин намудани махфилхо бо тачхизот, мавод ва аёният;
- чадвали дарсии хар як махфил бо нишондоди чои кори доимй;
- чадвали гузаронидани чорабинихои оммавии беруназсинфй;
- шумораи иштирокчй ва мутасаддй доир ба тайёр ва гузаронидани хар як чорабинй.
Вазифаи асосии корхои беруназсинфй ва беруназмактабй омузиши амик ва эхёи хунархои мардумй, донишхои махсуси умумитехникй, ташаккули махорат ва малакаи мехнатй, муайян намудан ва ташаккули кобилияти эчодии хонандагон мебошад.
Х,амин тарик, дар раванди ичрои корхои беруназсинфй имкониятхои васеъ намудани кордонй ва махорати ичрои махсулоти хунармандй дар хонандагон зиёдтар мебошад. Ба хамин монанд гуфтан мумкин аст, ки имкониятхои бисёртари корхои касбинтихобкуниро дар раванди иштирок дар махфилхои хунармандй амалй намудан мумкин аст.
Сохиб шудан ба муваффакият дар корхои беруназсинфй ва махфилхои хунармандй аз чунин омилхо вобаста аст (2, 237):
- ба хисоб гирифтани шароити махал дар ташкили махфилхо;
- интихоби ихтиёрй ва бошууронаи махфил аз тарафи хонандагон;
- афзудани шавку хаваси хонандагон дар сохтани маснуоти хунармандй ё механизм;
- ба эътибор гирифтани шахсият ва кобилияти хонанда дар мустакилият ва фаъолияти
эчодкорона;
- риояи доимй ба коидахои техникаи бехатарй ва ташкили илмии меунат;
- ташкили намоиши корхои эчодии аъзои махфил.
Корхои беруназсинфй ва беруназмактабй дар шаклхои гуногун ба рох монда мешаванд, ки ба вазифа ва мазмуни он вобаста аст.
Ба муассисахои таълимии махал бештар гузаронидани махфилхои хунархои мардумй хос аст, ки аз истифодаи масолех вобаста аст. Масалан, дар Исфара бештар хоки кулолй дар сохтани ашёи сафоливу хайкалчахои хурд ва гачро барои кандакорй истифода мебаранд. Дар шахри Бустон бошад масолехи хоки кулолиро барои гилкорй ва навдахоро барои бофтакорй истифода намудан мумкин аст. Махфили наккоширо дар хамаи шахру нохияхои чумхурй гузаронидан мумкин аст.
Дар ин махфилхо хонандагон тавассути адабиёти илмию фархангй ва маълумотномахо ба накшагирии корро меомузанд. Яъне, фаъолияти онхо бо касбу кори хунармандон наздик аст. Махфилхои хунармандй пурра хусусияти эчодй доранд.
Ташкили машгулият дар махфил аз чудо кардани хонандагони кобилиятнок ба гуруххо огоз меёбад. Гуруххо бояд аз 10-15 нафар зиёд набошанд. Дар давоми машгулият аъзои гурух бо техникаи бехатарй ва ташкили илмии мехнат шиносой пайдо мекунанд.
Дар хар чоряк гузаронидани саёхат оид ба мавзуъхои гуногун зарур аст. Махсули кори муаллим ва хонандагонро бошад, натичаи намоиши корхои эчодй нишон медихад.
Кори махфилхои хунаромузй дар асоси барномаи таълимй, накшаи таквимию мавзуй, ки аз тарафи рохбари махфил тартиб дода мешавад, амалй мегардад. Дар давоми машгулият рохбари махфил накшаи корй тартиб медихад, ки дар он номгуйи мавзуъ ва маълумоти техникию технологй оварда мешавад.
Дар рафти махфил чунин фаъолияти эчодии шогирдон ташаккул дода мешавад:
- кобилияти эчодй дар офаридани махсулоти хунармандй;
- ташаккули махорат ва малакаи кор бо масолехи табий ва асбобхо;
-тарбияи маданияти мехнат: нигохдории чои кор, тархрезии кор, дуруст истифода бурдани асбобхо, риояи техникаи бехатарй.
Аз аввали машгулият муаллим шогирдонро бо техникаи бехатарй, талаботи зарурй ва бо чои кор шинос менамояд. Муваффакияти кор дар махфил аз интихоби маснуоти сохташаванда вобаста аст. Он бояд ба шогирдон шавковар ва дастрас буда технологияи сода дошта бошад.
Яке аз шартхои мухим дар махфилхои хунармомузй ташкили экскурсия ба осорхона, хона-музей ва устохонахои хунармандони касбй мебошад. Он ба ганомандии дониши шогирдон оид ба хунархои мардумй ва интихоби касб ёрй мерасонад. Чдмъбасти корхо бо ташкили намоиши корхои эчодй анчом меёбад.
Яке аз ;исмхои таркибии тарбия ин тарбияи зебоишиносй буда, барои хаматарафа дар рухияи зебоипарастй ба камол расонидани насли наврас хизмат мекунад. Берун аз дарс бо хусусиятхои санъати миллй шинос шудани хонандагон на фа;ат ба тарбияи зебоишиносй, балки барои дуруст фарогирии касб ёрй мерасонад. Мацсад ва вазифаи махфилхои хунаромузй ин бедор кардани шав;и бачагон ба санъати хал;й ва баланд бардоштани махорати бадей дар сохаи фарогирии санъати амалии ниёгон мебошад. Хонандагон дар махфил бо навъхои фаъолияти хунармандй шинос шуда, бевосита онро дар амал ичро мекунанд.
Барои бештар ташкил кардани кори махфил, пеш аз хама, ташкили чои муносиби кор, синфи равшан ва асбобхо зарур аст. Муаллим бояд хамеша ба фаъолияти эчодкоронаи хонандагон ёрй расонад.
Машгулиятхо дар як соли хониш метавонад 72 соат, яъне хафтае 2 соат гузаронида шаванд. Барои синфхои ибтидой хдфтае як соат ду маротиба ва дар синфхои V-IX дар як ва;т ду соат ба накша гирифта шудааст.
Бо назардошти ин мушкилот мо чихати омода намудани маводи таълимиву- методй ва китобхои дарсй як ;атор осори арзишмандро доир ба хунархои мардумй карори хайъати мушовараи Вазорати маориф ва илми Ч,умхурии Точикистон таълиф намудем, ки онхо аз китобхои дарсии Кандакорй (3), "Кулолгарй" (4), "Гачкорй" (5), "На;;ошй" (6) иборат буда, дар
он оид ба таърихи пайдоиш ва ташаккули хунархо, хаёт ва фъолияти хунармандон, асбоб ва лавозимоти истифодашаванда, технологияи ичроиш, намунахои махсулоти хунармандй маълумоти мушаххас оварда шудааст. Хдмчунин дар китобхои мазкур на;шаи та;вимии махфилхои хунармандй барои омузгорон ва рохбарони махфилхо пешиход гардидаанд. Лозим ба ёдоварист, ки дар омода намудани ин дастурхо аз тадкикоти олимони ватанй М.В. ^одирова, Ф.С. ^одиров, М.Ашуров, Ч,.Холматов, А.А. Азизов ва дигарон ба таври васеъ эчодкорона истифода шудааст.
Арзиши хунархои амалии мардумй дар чомеа пеш аз хама аз он иборат аст, ки он аносири танзимсозанда дошта ва бо ин васила фаъолияти хаётии инсонро ба низоми муайян медарорад ва дар тахаввулоти таърихй макоми мушаххасро ичро менамояд (8, 78).
Хулоса, бояд ;айд кард, ки масъалаи мазкур хеле мухим буда, давра ба давра халлу фасли худро ёфта истодааст. Барои пурра аз байн рафтани муаммо аз омузгорон ва падару модарон масъулияти баланди коршиносй ва шавку хаваси беандозаро дар рохи таълиму тарбияи хунаромузии хонандагон такозо мекунад. Айни хол дар хамаи муассисахои таълимй толибилмон бо омузиши хунархои мардумй ва эхёи мероси ниёгон чиддй машгул мебошанд ва бо боварй гуфта метавонем, ки халки точик хавфи аз байн рафтани санъату фарханги ниёгонро бартараф карда, руй ба тараккй нихода истодааст. Инъикоси анъанахои миллй дар офаридани осори хунархои мардумй ба инкишофи хисси худшиносй ва ватандориву ифтихори миллй, инчунин такмили махорати хонандагон мусоидат менамояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Азизов А.А.Анъанахои хунармандй хамчун тарбия дар педагогикаи халцй/А.А. Азизов, Ш.Ю. Азизов// Номаи донишгох. Силсилаи илмхои гуманитарй ва цомеашиносй.- 2016.- №4(49)- С.245-251
2. Азизов А.А. Методикаи таълими технология (таълими мехнат) дар низоми муносибати босалоуият. Китоби дарси. /А.А. Азизов, М.К. Цураев, Ф. Муминов. - Хуцанд: Нури маърифат, 2018. - 464 с.
3. Азизов А.А., Азизов Ш.Ю. Кандакорй. /Китоби дарсй /А.А. Азизов, Ш.Ю. Азизов - Хуцанд: Нури маърифат, 2018. - 132 с.
4. Азизов А.А., Азизов Ш.Ю. Кулолгарй. /Китоби дарсй /А.А. Азизов, Ш.Ю. Азизов. - Хуцанд: Нури маърифат, 2018. - 100 с.
5. Азизов А.А., Азизов Ш.Ю., Рахимов У.А. Гацкорй. /Китоби дарсй /А.А. Азизов, Ш.Ю. Азизов, У.А. Рахимов - Хуцанд: Нури маърифат, 2018. - 132 с.
6. Азизов Ш.Ю., Азизов А.А., Бобоева Ш.Х.. Наццошй. /Китоби дарсй /Ш.Ю. Азизов, А.А. Азизов, Ш.Х,. Бобоева - Хуцанд: Нури маърифат, 2018. - 140 с.
7. Барномаи таълимии фанни технология (таълими мехнат) барои синфхои 5-9. /А.А. Азизов ва диг. - Душанбе, 2013. - 89 с.
8. Кодиров Фазлиддин. Тамоюлуои тауцици уунаруои амалии мардуми дар Тоцикистон /Ф. Кодиров / Паёмномаи фарханг. - Душанбе: Паёми Ошно, 2010. - 128 с.
9. Паёми Президенти Чумуурии Тоцикистон, Пешвои миллат, муутарам Эмомали Раумон ба Мацлиси Олии Чумуурии Тоцикистон. 26.12.2018 с. шаури Душанбе [манбаи электроны]. URL: http://www.prezident.tj (санаи истифодабари: 6.01.2019).
10.Фармони Президенти Чумуурии Тоцикистон Эмомалй Рахмон дар бораи "Солхои рушди дехот, сайёхй ва хунархои мардумй " эълон намудани солхои 2019-2021. ш. Душанбе 2 январи соли 2019 №1170 [манбаи электроны]. URL: http://www.prezident.tj (санаи истифодабари: 6.01.2019).
REFERENCES:
1. Azizov А.А., Azizov Sh.U. Traditional Crafts as a Factor of Education in National Pedagogies / А.А. Azizov, Sh.U. Azizov // Scientific notes. Series of humanity-social sciences. -№4 (49) 2016. - P.245-251.
2. Azizov A.A. Method of Technology Teaching (Tuition Labor) in the System of Credit Education. Manual. /A.A. Azizov, M.K. Juraev, F. Muminov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2018. - 464p.
3. Azizov A.A, Azizov Sh.Yu. Woodworking. / Manual / A.A. Azizov, Sh.Yu. Azizov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2018. - 132 p.
4. Azizov A.A., Azizov Sh.Yu. Pottering. / Manual / A.A. Azizov, Sh.Yu. Azizov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2018. - 100p.
5. Azizov A.A., Azizov Sh.Yu., Rahimov U.A. Modeling / Manual/ A.A. Azizov, Sh.Yu. Azizov, U.A. Rahimov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2018. - 132 p.
6. Azizov Sh.Yu., Azizov A.A., Boboyeva Sh.H. Artistry / Manual/ Sh.Yu. Azizov, A.A. Azizov, Sh.H. Boboyeva. - Khujand: Light of Enlightenment, 2018. - 140 p.
7. Educational Programmer of Technological Subject for 5-9 Grades / A.A. Azizov and others. -Dushanbe, 2013. - 89p.
8. Qodirov Fazliddin. Trends towards the Study of Folk Crafts in Tajikistan / F. Qodirov/ Bulletin of Culture. - Dushanbe: Tidings of Oshno, 2010. - 128p.
9. The Message of Tajikistan Republic President, Leader of Nation, Honorable Emomali Rahmon to Majlisi Oli (Supreme Parliament) of Tajikistan Republic. 26.12.2018. Dushanbe [electronic resources] http://www.prezident.tj (date of request: 6.01.2019).
10. The Decree of Tajikistan Republic President "On The Years of Development of Villages, Tourism and Folk Crafts " to Declare 2019-2021. Dushanbe-City, January 2, 2019, №117 [electronic resources]. URL: http://www.prezident.tj (date of request: 6.01.2019).bk.ru
