CC BY
0УДК 336+336.7 (575.3)
ТАШАККУЛЁБЙ ВА РУШДИ БЮРОИ ТАЪРИХИ КАРЗЙ: НАЗАРИЯ, АМАЛИЯ ВА ТАЧ,РИБАИ ПЕШРАФТА
Комилов Н.Б.
Анотатсия. Дар мацолаи мазкур цанбауои назарияви ва амалии ташаккулёби ва рушди бюрои таърихи царзи дар давлатуои пешрафтаи цауон мавриди омузиш ва таулил царор дода шуда, фарцияти фаъолияти бюроуои мазкур дар давлатуои алоуида барраси карда шудааст, инчунин вазифа ва нацши онуо дар замони муосир дар рушди бозори царзуои бонкимуайян карда шудаанд. Дар баробари ин, ташаккулёби ва рушди бюроуои таърихи царзи дар Цумуурии Тоцикистон мавриди барраси царор дода шуда, камбудщои дар фаъолияти онуо вуцуддошта муайян карда шудаанд ва роууои уалли ощо низ пешнщод карда шудааст. Хамзамон, дар охир бароирушди минбаъдаи институтуои бюрои царзи хулосауои илман асоснокшудаи муаллиф пешниуод гардидаанд.
Калимахри калидй: бюрои таърихи царз, инфрасохтор, бозори царзуои бонки, таърихи царзи, уисоботи царз, ташкилоти царзии молияви, Бонки маркази, интизоми молияви, цобилияти царзадокуни.
Барои ицтибос: Комилов, Н.Б. Ташаккулёби ва рушди бюрои таърихи царзи: назария, амалия ва тацрибаи пешрафта / Н. Б. Комилов // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 3(42). - С. 387-396.
ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ БЮРО КРЕДИТНЫХ ИСТОРИЙ: ТЕОРИЯ, ПРАКТИКА И ПЕРЕДОВОЙ ОПЫТ
Комилов Н.Б.
Аннотация. В данной статье рассматриваются теоретические и практические аспекты формирования и развития бюро кредитных историй в ведущих странах мира, проанализированы различия между бюро кредитных историй в отдельных странах, а также определены их задача и роль в развитии рынка банковских кредитов в современных условиях. Наряду с этим рассматривается вопрос о формировании и развитии кредитных бюро в Республике Таджикистан и выявлены недостатки в их деятельности, и предложены пути их решения. В заключении для дальнейшего развития кредитных бюро предоставлены научно обоснованные выводы автора.
Ключевые слова: бюро кредитных историй, инфраструктура, банковский кредитный рынок, кредитная история, кредитная отчетность, финансово-кредитная организация, центральный банк, финансовая дисциплина, кредитоспособност.
FORMATION AND DEVELOPMENT OF THE CREDIT HISTORY BUREAU: THEORY, PRACTICE AND ADVANCE EXPERIENCE
Komilov N.B.
Annotation. This article discusses the theoretical and practical aspects of the formation and development of credit bureaus in the leading countries of the world, analyzes the differences between these bureaus in individual countries, and their task and role is
defined in the development of bank credit markets today.At the same time, the issue of forming and developing credit bureaus in the Republic of Tajikistan is being considered, shortage in their activities have been identified, and ways to solve them have been proposed.
In conclusion, for the further development of credit bureaus, scientifically based conclusions of the author are provided.
Keywords: credit bureau, infrastructure, bank credit market, credit history, credit reporting, financial credit organization, central bank, financial discipline, debt capacity.
Ty3opHmH viacba.ia. HMpy3 Eropou Tatpuxu ;ap3H aK khcmh ^ygoHona3upu 6o3opu ;ap3x,OH 6ohkhct, 3epo aKe a3 Ta.na60Tx.0H xaTMH xaHroMH ;a6ynH ;apop gap 6opau gogaH ë HagogaHH ;ap3 Ba ë Ta^gugu oh, 6a HHo6aT rupu^TaHH Tatpuxu ;ap3HH MymTapH 6a xuco6 MepaBag, kh oh a3 6ropo rupu^Ta MemaBag.
^ap aManuau ^axoHH 6ropou Tatpuxu ;ap3H 6a TamKunoTxou ;ap3H ogaTaH xH3MaTpacoHHxou 3epuHpo nemHuxog MeHaMoaHg: rupu^TaHH MatnyMOT oug 6a ;ap3 gap pe^au B0;eH (oHnanH), gogaHH MatnyMOT oug 6a hhth30mh MonuaBHH Kap3rupaHgar0H, TamaKKynu Tatpuxu ;ap3, nemHuxog HaMygaHH xhco6oth ;ap3, xu3MaTpac0HH 60 Tap3H MamBapaT, kh 6a TamaKKyn Ba omKopKyHHH Tatpuxu ;ap3 ano;aMaHg Me6omag, 6axoguxH 6a Ko6unHaTH ;ap3ag0KyHHH cy6teKTxou Tatpuxu ;ap3 gap acocu ycynu TaxHAHaMygau 0Hxo,TaxKH;u 0M0pH 6e Myappu^HH cy6teKTxou Tatpuxu ;ap3, MOHHTOpHHrU HHTH30MH MOnHaBHH
Kap3rupaHgar0H, cKopuHru 6ropo, kh MyBO^HKH MatnyMOTH 6ropo coxTa MemaBag, "Tap6uau" hhth30mh MonuaBHH
Kap3rupaHgar0H 60 poxu ^HpucrogaHH HOMaxo a3 homh 6ropo ë 6ohk gap cypaTH puoa HaKapgaHH hhth30mh MonuaBH ë 3Hëg mygaHH ;ap3, xuco6oTxoe, kh caHgy;u ;ap3HH 6ohkpo TaBCH^ MeKyHaHg Ba caHgy;u ;ap3HH 6ohkpo 60 MatnyMOTH 6ropo gap Ma^Myt MyKOHca MeKyHaHg, hh30mh Ha30paT Ba My6opu3a 60 Kanno6H gap MaBpugu cyHHCHTH^oga 6a ^umaHrxou
Kap3rupH,HH30MH KopKapgu gapxocTxo 6ap0H rupu^TaHH ;ap3 Ba f.
Tax,.H.H Tax,KHKOTx,ou oxnp Ba HampnëT: AapaëHH pymgu 6ropou Tatpuxu ;ap3H gap hh30mh 6ohkhh KumBap gap
KOpxOH HnMH-TaxKHKOTHH HKTHcOgHHëHH
BaTaHH: fflapu$30ga E.M., Xanp30ga ffl.^., AypaeB E., A6gyn;aHCH C. MaBpugu TaxKHKy Taxnun ;apop goga mygaacT.
MaKcagu viaKO.ia hh Taxnunu Ba 6appacHH TamaKKynë6H Ba pymgu 6ropou TatpuxH ;ap3H: Ha3apua, aManua Ba Ta^pu6au nempa^Tau gaBnaTxou ^axoH gap hh caMT Me6omag.
MyxraBOH acocHH viaBog. eohch Kang acT, kh cuncunau xugMaTxou 6ropou TatpuxH ;ap3H Tagpu^aH Bacet rapguga, ohxo py3 a3 py3 a3 Ba3H$axou "Kanuguu" aHtaHaBHH xyg, atHe a3 TamaKKynguxuu Max3aHH aroHau MatnyMOTH gyp rapguga, 6emTap 6a xugMaTxou TaxnunH 0M0pH pyn oBapga HcTogaaHg.
MaBpugu Kang acT, kh gap aga6uëTH Myocupu HKTucogHH BaTaHH 6a Mactanau TamaKKynë6H Ba pymgu Eropou Tatpuxu ;ap3H naHgoH axaMHaTH ^uggH goga HamygaacT. ^tHe a3 ^ohh6h 0nHM0Hy MyxaKKHKOH Ba HKTucoggoHH BaTaHH MactanaxoH Ha3apuaBH Ba aManuu axaMHaTH 6rop0H TatpuxH ;ap3, TamaKKynë6H Ba pymgu HHcTHTyTH Ma3Kyp, MyaMMoxou ^ongomTa gap ^atonuaTH oh Ba poxxou 6apTapa$ HaMygaHH ohxo ;apu6 MaBpugu 0My3um Ba 6appacH ;apop goga HamygaaHg.
AxaMHaTH ^atonuaTH 6ropoxou TatpuxH ;ap3 6eHHxoaT MyxHM 6yga, gap KaM KapgaHH xaTapxou эxтнмоnнн TamKHnoTxoH ;ap3HH MonuaBH (6ohkxo, TamKunoTxoH Ma6naFry30puu xypg Ba Fanpa) Ba FaMpuMonuaBH (KopxoHaxo xaHroMH caH^umu H0M3agxo 6apou 6a Kop rupu^TaH, mupKaTxoH H^opaBH xaHroMH caH^umu MH30^0H Ba Fanpa) KyMaK MeHaMoaHg.
^ap 3aM0HH Myocup, Ta^pu6au gaBnaTxoH xopu^H MeTaBOHag gap TaH3HMH HHcTHTyTH 6rop0H TatpuxH ;ap3 gap
Точикистон накши назаррас дошта, омузиши тачрибаи рушди институтдои таърихи карз, муайян намудани чидатдои мусбй, ки тачрибаи чадонй санчидааст ва тадияи чорадо оид ба рушди он вазифаи мудими илмию амалй дошта бошад.
Таърихи пайдоиши институти "бюрои таърихи царзй"
Намунаи аввалини бюродои муосири таърихи карзй ширкатдои маълумотдидй дар бораи пардохтпазирй (ё идорадои карзй) буданд, ки маълумоти заруриро рочеъ ба карздо чамъоварй менамуданд [1].
Соли 1801 дар Британияи Кабир аввалин ширкати ташаккулдидандаи таърихи карзй бо номи - Britain's Society of Mutual Communication for the Protection of Trade (Ч,амъияти иртиботи мутакобила оид ба дифзи савдо дар Бритониё) таъсис дода шуд, ки он 2000 аъзо дошт ва дар бораи карзгирандагон мубодилаи иттилоот мекарданд [2].
Аввалин бюрои тичоратии "мукаммал" оид ба таърихи карз дар соли 1841 дар Иёлоти Муттадидаи Амрико пайдо шуд. Аммо конун дар бораи фаъолияти чунин ширкатдо тандо дар соли 1960 кабул карда шуд [3].
Дар амалияи чадонй аз руи шакли ташкилй ду намуди бюрои карзй мавчуданд: давлатй ва хусусй.
Айни замон фаъолияти бозори бюрои таърихи карзии дар аксар кишвардо (Ирландия, Чин, Финляндия, Фаронса) ба таври индисорй (монополй) ё дар баъзе давлатдо ба таври олигополй (Британияи Кабир, Италия, ИМА, Ч,опон) ба род монда шудааст. Тачриба нишон медидад, ки кам нестанд давлатдое, ки дар ондо бюродои карзии давлатй ва хусусй дар шафати дам фаъолият мекунанд (Олмон, Белгия).
Ташаккулёбй ва хусусиятхои фаъолияти бюрохри таърихи царзии Аврупо ва Амрико.
Дар Иёлоти Муттадидаи Амрико се бюрои таърихи карзии хусусии калон
фаъолият менамоянд, ки бо дамдигар дамкории зич доранд. Индо, ширкатдои Equifax, ки соли 1899, Trans Union соли 1969 ва Experian 1996 таъсис дода шудаанд. Бюродои мазкурро дар якчоягй одатан "Сегонаи бузург" мегуянд. Бюрои карзии бонуфузи дигар - Dun & Bradstreet (D&B) - соли 1841 таъсис ёфтааст. Фаъолияти он асосан ба муштариёни корпоративй равона шудааст. Ба гайр аз ширкатдои мазкур, дар ИМА боз 300 бюрои таърихи карзии хурд фаъолият мекунанд, ки ондоро Ассотсиатсияи бюродои карзй дар соли 1906 муттадид намудааст.
"Сегонаи бузург" (Equifax, TransUnion, Experian) ва D&B берун аз дудуди ИМА (дар зиёда аз 40 давлати дунё) низ фаъолият мебаранд.
Х,амин тавр, пойгоди D&B зиёда аз 250 миллион таърихи карзиро фаро мегирад [4].
Ширкатдо ва шахсони вокеие, ки Equifax аз ондо (ё дар бораи ондо) маълумот чамъ мекунад, 800 миллион шахсони вокей ва зиёда аз 88 миллион ширкатро дар саросари чадон дар бар мегиранд [5].
Пойгоди иттилоотии Experian дорои маълумот дар бораи зиёда аз 235 миллион шахсони вокей ва 25 миллион ширкату созмондо мебошад [6].
Агар ба маълумоти ширкати TransUnion бовар кунем, пас пойгоди иттилоотии он дар бораи такрибан 1 миллиард нафар одамон, ки дар беш аз 30 давлати чадон зиндагй мекунанд, маълумот дорад [7].
Боиси зикр аст, ки бюродои таърихи карз дар ИМА дам маълумоти мусбй ва дам маълумоти манфиро дар бораи муштариён чамъоварй мекунанд.
Дар чадвали 1 хусусиятдои хоси фаъолияти бюрои карзй дар кишвардои Аврупо ба таври мухтасар оварда шуааст.
Чадвали 1. - Хусусиятдои фаъолияти бюрои карзй дар кишвардои Аврупо
Белгия Бюрои карзии хусусии UPC-BVK Association дар солдои 1930-юм
таъсисдодашуд, ки пойгоди маълумотиаш тандо маълумоти манфиро дар бар мегирад;
Маълумот аз 1 сол то 10 сол нигох дошта мешавад; Дар баробари ин, ду Фехристи давлатии карзй вучуд доранд (аз соли 1967): якум бо маълумот дар бораи шахсони хукукй, дуюм - бо шахрвандон кор мекунанд. Вобаста ба шахсони хукукй маълумоти мусбй ва манфй нигох медоранд ва вобаста ба шахрвандон - танхо маълумоти манфй. Дар сурати пардохти карз, маълумот пас аз 1 сол ба таври худкор нест карда мешавад ва дигар маълумот барои зиёда аз 10 сол нигох дошта намешавад.
Британияи Кабир Иштирокчиёни асосии бозор се ширкати калонтарини хусусй - Equifax (соли 1899 таъсис ёфтааст), Experian (1996 таъсис ёфтааст) ва CallCredit (2001 таъсис ёфтааст) мебошанд. Маълумот аз ташкилотхои молиявй, корхонахои фуруши чакана, хадамоти коммуналй ва манбаъхои чамъиятй чамъоварй карда мешаванд
Олмон Бюрои карзии хусусии гайритичоратии Bundes Schufa соли 1927 таъсис ёфтааст. Бо он бонкхо, ширкатхои сугурта ва ичорадехони хонахо хамкорй мекунанд. Иттилооти мусбат ва манфиро таъмин мекунад. Фехристи давлатии карзй соли 1934 таъсис ёфтааст ва аз чониби Deutsche Bundesbank идора карда мешавад. Бонкхо вазифадоранд, ки ба он хар семоха маълумот пешниход кунанд.
Италия Ду бюрои карзии хусусй вучуд доранд - CRIF ва Consorzio per la tutela del credito (CTC). CRIF созмони гайритичоратие, ки аз чониби як консорсиуми бонкхои хурд ва миёна дар соли 1988 таъсис ёфтааст, айни замон дар зиёда аз 30давлат фаъол мебошад.Маълумоти манфй ва мусбатро дар бораи муштарй таъмин мекунад. Фехристи давлатии карзй соли 1964 ба кор шуруъ кард, ки иштироки хама бонкхои тичоратй дар он хатмист. Ба бонкхо танхо дар бораи карзхое, ки дар давоми 12 мохи охир дода шудаанд, маълумот медихад.
Фаронса Фехристи давлатии карзй соли 1934 таъсис ёфтааст. Пас аз пардохти карзхо, сабтхои таърихи карз нест карда мешаванд.
Шветсия Ду бюрои хусусй мавчуданд - Soliditet AB ва UC. Х,арду маълумоти мусбат ва манфиро чамъ мекунанд. Бюрохои карзй дар Шветсия ба маълумоти суд, бюрои омор, пойгохи иттилоотии марказии шахрвандон, раёсати миллии андоз, шурои миллии сугуртаи ичтимой, се дафтари марказии барасмиятдарории тартиби муфлисшавй ва 3500 бонкхо дастрасй доранд. Маълумот барои 10 сол ё то пардохти карз нигох дошта мешавад.
Тахлили маълумоти чадвали 1 гувохй медиханд, ки фарогирии иттилоот дар бюрохои таърихи карзии Аврупо онхо якхела нест -дар баъзе бюрохо танхо иттилооти манфй ва дар баъзеи дигараш хам иттилооти мусбй ва хам манфй нигох дошта мешаванд. Мухлати нигахдории маълумотхо низ дар онхо фарк мекунад. Масалан, дар Шветсия ва Белгия - то 10 сол, Дания - 5 сол (аммо пас аз пардохти пурраи карзхо маълумот нест карда мешавад). Дар Нидерландия дар сурати
напардохтани карз иттилоот бемухлат нигох дошта мешавад ва хангоми пардохт - пас аз 5 сол нест карда мешавад, дар Олмон - пас аз 3 сол.
Баъд аз омузиши таърихи ташаккул, фаъолият ва хусусиятхои хоси бюрохои таърихи карзии Амрико ва Аврупо гуфтан мумкин аст, ки кишвархои мазкур тачрибаи кофии ташаккулдихии таърихи карзро доранд, ки он дар баъзе давлатхо аз 100 сол хам зиёд мебошад.
Ташаккулёбй ва хусусиятхои фаъолияти бюрохри таърихи царзй дар кишвархри минтацаи Осиё ва хавзаи уцёнуси Ором
Дар кишвардои минтакаи Осиё ва давзаи укёнуси Ором масъалаи тадкикшаванда ба андозае фарккунанда аст, чунки дар ондо накш ва таъсири бюродои карзии фаромарзй назар ба
давлатдои Аврупо хеле баланд аст. Аммо дарачаи махфияти маълумоти шахсй одатан пасттар аст.
Дар чадвали 2 таърихи пайдоиш, хусусиятдои хоси фаъолият ва намуди маълумоти бюрои карзй дар кишвардои минтакаи Осиё ва давзаи укёнуси Ором ба таври мухтасар оварда шуааст.
Чадвали 2. - Хусусиятдои хоси фаъолияти бюрои карзй дар кишвардои _минтакаи Осиё ва давзаи укёнуси Ором_
Гонконг Бо максади баромадан аз будрони молиявй соли 1982 Credit Information Services Limited таъсис дода шуд ва соли 1999 TransUnion онро харид. Соли 2003 ширкат ба таври расмй TransUnion Limited номгузорй шуд. Маълумоти манфй ва мусбии муштариёнро дар бар мегирад.
Х,индустон Credit Information Bureau (India) Ltd. (CIBIL) (Бюрои маълумот оид ба карз) соли 2000 таъсис ёфтааст, ки ба бонкдои Х,индустон тааллук дорад ва дар платформадои D&B ва TransUnion амал мекунад. Аъзои CIBIL маълумоти дармода пешнидод мекунанд, ки барои нигод доштани таърихи карз ва дисоб кардани рейтингдои карзй истифода мешаванд.
Хитой Соли 2005 дар платформаи техникии Experian тадти сарпарастии Бонки марказии Чин бюро ба фаъолият огоз кард. Барои тадлил, микдори назарраси иттилоот, аз чумла иттилоот аз хадамоти телекоммуникатсия ва хадамоти коммуналй истифода бурда мешавад (махфияти маълумоти шахсй афзалият надорад)
Сингапур Credit Bureau (Singapore) Pte Ltd (CBS) (Бюрои карзии Сингапур) соли 2002 бо максади баланд бардоштани сифати карздидй дар доираи татбики сиёсати пулю карзй таъсис дода шудааст. Соли 2003 бюрои карзй - CreditScan (дар айни замон D&B Сингапур) таъсис дода шуд. Он маълумотро ба фурушандагон, беморхонадо, ширкатдои коммуналй ва дигар ширкатдои гайрибонкй низ мефурушад.
Куриёи Ч,анубй KFB соли 1928 дамчун клуби бонкдорони Kyongsong таъсис дода шудааст. Дар соли 1997 Вазорати молия ва иктисод расман KFB-ро дамчун агентии марказии карзй барои чамъбасти иттилоот таъйин кард, ки ба чамъ ва дифз кардани маълумоти карзй аз дама муассисадои молиявй имконият фародам меорад. Korea Information Service (KIS) (Хадамоти иттилооти Корея)- аввалин бюрои карзии Корея, моди майи соли 2002 дар заминаи платформаи TransUnion ба фаъолият огоз кард. National Information & Credit Evaluation, Inc (NICE) - аз моди ноябри соли 2002 дардамкорй бо Experian ташкил шуд.
Ч,опон Шабакаи васеи бюродои карзй дар Ч,опон иборат аст аз: - Japan Information Center Corporation (JIC, или Zenjoren) (Корпоратсияи марказии иттилоотии Чрпон) - соли 1976 таъсис ёфтааст ва 33 бюрои карзиро дар минтакадои гуногуни Ч,опон муттадид мекунад; - Credit Information Center Corporation (CIC) (Корпоратсияи марказии иттилооти карзй) - аз чониби намояндагони бахши кортдои карзй соли 1984 таъсис ёфтааст;
- Central Communication Bureau Corporation (CCB) (Корпоратсияи марказии бюрои коммуникатсионй) - бо иштироки ширкати хоричй соли 1979 ташкил шудааст;
- Tera Net Corporation - соли 1999 таъсис ёфтааст ва 33 бюрои карзиро муттахид мекунад;
- Japan Banking Personal Credit Information Center (Zenginkyo) - (Маркази иттилооти шахсии карзй оид ба карзхои бонкии Ч,опон) - ягона бюрои карзй дар шакли ширкати гайритичоратй, ки ба Ассотсиатсияи Банкирхои Ч,опон тааллук дорад, соли 1988 таъсис ёфтааст._
Тахлили маълумоти чадвали 2 нишон медиханд, ки Института Фехристи давлатии карзхо дар Осиёи Ч,анубу Шаркй фаъолият намекунад ва бюрохои карзии хусусй тахти сарпарастии давлат карор доранд (дар Хитой муассис Бонки Хитой дар якчоягй бо Experian, дар Кореяи Ч,анубй - Вазорати Молия ва Иктисод).
Дар Сингапур маълумоти бюрои карзиро на танхо бонкхо, балки дигар ташкилотхо низ метавонанд истифода баранд. Масалан, барои ичора гирифтани хона, шумо бояд таърихи карзии хуб дошта бошед, зеро ичорадех метавонад ба бюро дархост фиристад. Дар сурати таърихи карзии манфй доштан, пардохти ичора метавонад зиёд шавад ё дархости ичорагирй тамоман рад карда шавад.
Ташаккулёбй ва хусусиятх;ои фаъолияти бюрохои таърихи царзй дар Федератсияи Россия Дар Россия бюрохои карзй то Инкилоби Октябр ба вучуд омаданд (солхои 1905-1917). Дар назди шурохои биржавй ва ассотсиатсияхои сохибкорй дафтархои махсус амал мекарданд, ки ба карздихандагон оид ба таърихи пардохтхои карзгирандагон барои кам кардани хавфхои карзй маълумот медоданд [8].
Дар давраи Иттиходи Шуравй дар Россия бюрохои карзй мавчуд набуданд.
Дар айни замон, дар Россия бюрохои таърихи карзии хусусй амал мекунанд, ки онхо аз соли 2005 пас аз эътибор пайдо кардани ^онуни федералии №218-ФЗ "Дар бораи таърихи карз" ба инкишоф огоз кардаанд. ^онуни мазкур хамаи ташкилотхои карзиро вазифадор кардааст, ки акаллан ба як бюрои таърихи
карз дар бораи карздорон маълумот фиристанд [9].
Аз 1 марти соли 2015, маълумот дар бораи таърихи карз бояд барои 10 сол (каблан 15 сол) нигох дошта шавад. Дар амалияи чахонй, ин яке аз мухлатхои дарозтарин мебошад. Маълумотро дар бораи карзгирандагони таърихи манфй ба мухлати номуайян низ нигох доштан мумкин аст (ба монанди Нидерландия).
Тахлилхо нишон медиханд, ки шумораи бюрохои таърихи карз дар Россия солхои охир кохиш меёбад. Яке аз сабабхои асосии ин, равандхои муттахидсозй мебошанд. Масалан, якчояшавии ширкати Инфокредит, ки ба Сбербанки Россия хизмат мекард ва ширкати Экспириан-Интерфакс ба ташкили Бюрои карзии муштарак оварда расонид.
Ба холати мохи ноябри соли 2019 дар Руссия 11 бюрои таърихи карз мавчуд буданд, ки фехрасти онхо аз чониби Фехристи марказии таърихи карз ба кайд гирифта шудааст [10].
Бояд кайд намуд, ки зиёда аз 95% таърихи карз дар панч бюрои калонтарини Руссия чамъ карда шудааст. Пешсафони бозор Бюрои миллии таърихи карзй (пойгохи он зиёда аз 390 миллион таърихи карзй дорад), ЧДММ "Эквифакс Кредит Сервисиз"(350 миллион таърихи карзй) ва Бюрои карзии муштарак (371 миллион таърихи карзй) мебошанд.
Дар мачмуъ гуфтан мумкин аст, ки дар Руссия нисбат ба давлатхои Аврупо ва кишвархои минтакаи Осиё ва хавзаи укёнуси Ором институтхои бюрои таърихи карз нисбатан дертар (пас аз бархам хурдани Иттиходи Шуравй) ба фаъолият огоз намуданд. Вале дар як муддати кутох
ондо тавонистанд, ки кариб тамоми тачрибаи мусбии хоричиро дар ин самт бомуваффакият татбик намоянд.
Ташаккулёбй ва хусусиятдои хоси фаъолияти бюродои таърихи карзй дар Чумдурии Точикистон Дар Чумдурии Точикистон низ мисли Россия дар давраи Иттидоди Шуравй эдтиёч ба бюродои карзй аз сабаби монополияи пурраи давлатй ва фаъолияти меднатии датмй, амалан аз байн рафта буд.
Фаъолияти институти бюрои таърихи карзй дар бозори карзии Точикистони содибистиклол андак дертар, яъне аз солдои 2008-2009 шуруъ шуд. Сабабдои асосии дер ба фаъолият шуруъ намудани бюрои таърихи карз дар Точикистон, ба чанги тадмилии шадварндй дучор шудани давлат, будрони шадиди сиёсй-ичтимой ва иктисоиву молиявии баъдичангй ва ташаккулу рушди номукаммали бозори карзй баъди ба даст овардани истиклолияти давлатй ба шумор мераванд.
Дар айни замон, дар Точикистон тандо бюродои карзии хусусй амал мекунанд, ки ондо аз соли 2009 пас аз эътибор пайдо кардани ^онуни Чумдурии Точикистон №492 "Дар бораи таърихи карз (кредит)" ба фаъолият огоз кардаанд.
Дар ^онуни Чумдурии Точикистон "Дар бораи таърихи карз (кредит)" мафдуми бюрои таърихи карз чунин шард дода шудааст: "бюрои таърихи карз -шахсони дукукй, ки дамчун ташкилоти тичоратй тибки тартиби мукаррарнамудаи ^онуни мазкур барои ташкилу коркард, нигоддошти таърихи карз, пешнидоди дисоботи карз ва дигар иттилоот хизмат мерасонад" [11].
^онуни мазкур дамаи ташкилотдои карзиро вазифадор кардааст, ки акалан ба як бюрои таърихи карз дар бораи карздорон маълумот фиристанд. Х,амзамон, бонкдо имконият пайдо карданд, ки дар бораи карзгирандагони эдтимолй аз ондо маълумот дархост кунанд. Х,исоботи карз, ки бюрои таърихи карзй дар Точикистон пешнидод мекунанд, аз ду кисм иборат аст: кисми
якум дар бораи субъекти таърихи карз (сурога, нишонй, РМА, силсилаи шиноснома ва f.) ва кисми дуюм дар бораи "таърихи карзй"-и субъект [12].
Мувофики талаботи ^онуни Чумдурии Точикистон "Дар бораи таърихи карз (кредит)" маълумот дар бораи таърихи карз бояд барои 5 сол нигод дошта шавад. Дар амалияи чадонй, ин яке аз мудлатдои кам мебошад, ки метавонад ба хавфи пешнидоди карз ба шахсони дорои "интизоми манфии молиявй" оварда расонад.
Ба долати моди ноябри соли 2019 дар Точикистон 2 бюрои таърихи карзй -ЧДММ бюрои таърихи карзии "Бюрои карзию иттилоотии Точикистон" ва ЧДММ "Бюрои таърихи карзии Сомониён" дар асоси ичозатномаи Бонки миллии Точикистон фаъолият менамоянд.
Бояд кайд намуд, ки кисми зиёди таърихи карз дар ЧДММ бюрои таърихи карзии "Бюрои карзию иттилоотии Точикистон"(Б^ИТ) чамъ карда шудааст. Пойгоди он тибки маълумоти сомонаи ширкат зиёда аз 2,7 миллион таърихи карзй дорад.
Боиси зикр аст, ки фаъолияти бюрои таърихи карзй дар Точикистон дар мукоиса ба давлатдои пешрафта ба таври зарурй ба род монда нашудааст. Зеро бюро тандо ба чамъ намудани маълумот ва фуруши он ба ташкилотдои карзй машFул мебошанд. Дар доле, ки дар давлатдои пешрафта (умуман дар замони муосир) накши бюрои таърихи карз дар паст кардани сатди карздории адолй, бедтар намудани сифати сандуки карзии низоми бонкй ва "тарбияи молиявй"-и муштариён бенидоят мудим арзёбй карда мешавад. Масалан, дар сомонаи Бюрои миллии таърихи карзии Русия дар як сол (ноябри 2018 - ноябри 2019) 110 маколаву маълумоти тадлилй чойгир карда шудааст, ки дар мод, семода, шашмода ва солона вазъияти бозори карзиро пурра тадлил намуда, омилдои монеъшавандаи рушди бозор ва сабабдои кодишёбии сандуки карзй ва сифати онро тадлил карда, дар сомонаи худ чойгир менамоянд. Ба Fайр аз ин, дар маводу маълумои тадлилии худ
бюрои мазкур сохахои алохидаи бозори карзй, сохтори бозор ва сатхи карздории ахолиро инъикос намуда, пешкаши омма мегардонад. Маълумоти мазкур барои ташкилотхои карзй имкон медихад, ки стратегияи карзии худро ба шароити бозор мутобик нгамуда, сандуки карзиашонро аз хавфхои эхтимолй эмин нигох доранд. Барои олимону мухакикон бошад, маълумоти мазкур дар тахияи корхои илмй-тадкикотй ва пешниходи бехтар намудани вазъияти бозори карзй кумаки амалй мерасонад.
Мутаасифона дар 1 соли охир (ноябри 2018 - ноябри 2019) дар сомонаи бюрои Б^ИТ хамагй 14 хабари нав гузошта шудааст, ки аз он 8 хабар оид ба табрикот ба чашнхои давлатй ва миллй буда, бокимонда 7 хабари дигар дар бораи вохурихо бо хамкорони каблй ва нав мебошанд. Яъне дар сомонаи ширкат ягон маводи тахлилй дида намешавад.
Х,амчунин, боиси кайд аст, ки сомонаи бюрои мазкур танхо бо забонхои русй ва англисй пеш бурда мешавад ва маълумот бо забони давлатй дар он тамоман вучуд надорад.
Дар сомонаи ЧДММ "Бюрои таърихи карзии Сомониён" ворид шудан гайриимкон аст. Х,ангоми ворид шудан дар он танхо як маълумот аст, ки шумораи шартномахо то имруз зиёда аз 970 хазор мебошад.
Мувофики маълумоти фаврй аз ташкилотхои карзй дар баъзе холатхо аз чониби бюрои карзй маълумот сари вакт нав карда намешавад ва ё нисбати муштарй маълумоти хато пешниход карда мешавад. Масалан, муштарй дар холати санчиш карздор нест, вале бюро дар хисоботи карз онро карздор нишон медихад ва танхо баъди иддаои муштарй ва муколамаи ташкилоти карзй бо бюро маъумот нав карда мешавад.
Х,олатхое низ мавчуданд, ки муштарй дар вакти санчиш карздор аст, аммо маълумоти пешниход намудаи бюро онро карздор нишон намедихад, ки ин холат ба ташкилоти карзй хавфи барнагаштани карзро ба вучуд меорад.
Х,олатхои мазкур ё бо "айби" ташкилотхои карзй, ки ба бюро маълумоти нодуруст пешниход мекунанд ва ё маълумотро сари вакт пешниход намекунанд ва ё бо "гунохи" бюрои таърихи карз, ки маълумоти ташкилотхои карзиро ба пойгохи маълумотй ворид намекунанд ва ё сари вакт ворид намекунанд, ба вучуд меоянд.
Ба гайр аз ин, бояд гуфт, ки фаъолияти молиявии бюрои таърихи карзй айни замон ношаффоф аст, зеро аз ин ташкилотхо пешниходи хисоботи оммавй талаб карда намешавад.
Х,амин тарик фаъолияти
институти Бюрои таърихи карзии Точикистонро хамагй 10 сол аст, аммо таърихи рушди ширкатхои шабех дар хорича давраи тулонитар дорад (зиёда аз 100 сол дар ИМА ва Британияи Кабир). Аммо, як падидаи хеле мухимро кайд кардан лозим аст - кариб тамоми тачрибаи мусбии хоричй дар самти конунгузорй дар Точикистон бомуваффакият татбик карда мешавад. Вале ин холо хам нокифоя мебошад ва ба зарурати дахолат накардан ба фаъолияти институти ватании бюрои таърихи карз ишора намекунад.
Пешних,одх,о оид ба такмили институти бюрои таърихи карзй дар Точикистон.
Барои рушди минбаъдаи бозори таърихи карз, мукаммал гаштани фаъолияти бюрои таърихи карзй, "тарбия" намудани муштариёни ташкилотхои карзй ва дар мачмуъ пешрафти бозори карзхои бонкии Точикистон ичрои як катор корхоро кобили кабул ва саривактй мехисобем. Аз чумла:
1. гирифтани хисоботи карзй на танхо барои бастани шартномаи карз (кредит), инчунин бо максадхои дигар (барои ичораи хона, ба кор кабул шудан ва f.) бо розигии субъекти таърихи карз имконпазир шавад;
2. пешниходи хисоботи карзй на танхо аз чониби ташкилотхои карзй, инчунин карзхо аз хисоби хизматрасонихои коммуналй, чаримахои маъмурй, карзхои ичораи манзил ва
корхона ва f. бо розигии субъекти таърихи карз имконпазир шавад;
3. муваззаф намудани бюрои таърихи карз барои тадкики оморй бе муаррифии субъектдои таърихи карз ва нашр намудани маълумоти тадлилй ва оморй барои доираи васеи истифодабарандагон;
4. конунгузорй бояд барои хатогидое, ки карзгиранда ошкор кардааст, чарима таъйин кунад (дам барои бюрои таърихи карз ва дам барои ташкилоти карзие, ки маълумоти нодуруст пешнидод кардааст ва ё маълумоти навро ворид накардааст);
5. дар бюро чамъ намудани маълумот вобаста ба дархостдое, ки аз
10.
чониби ташкилотдои карзй рад карда шудаанд ва сабабдои рад шудани ондо;
6. муваззаф намудани бюрои таърихи карзй барои нашр намудани дисоботи молиявии солонаи худ;
7. муваззаф намудани ташкилотдои карзй барои ба дамаи бюрои таърихи карзии амалкунанда дар бораи карздорон маълумот фиристодан ва гирифтан;
8. зиёд намудани мудлати нигоддории маълумот дар бораи таърихи карз аз 5 сол ба 10 сол;
9. масъалаи тадвили датмии иттилоот дар бораи таърихи карздо ба Бонки миллй барои мониторинг ва ислоди сиёсати пулию карзй дамчунон бокй мемонад.
АДАБИЁТ
1. Barron J., Staten M. The Value of Comprehensive Credit Reports: Lessons from the U.S. Experience. World Bank, 2000;
2. Olegario R. A Culture of Credit: Embedding Trust and Transparency in American Business. Harvard University Press, 2006;
3. Baer T., Carassinu M., Del Miglio A., Fabiani C., Ginevra E. The national credit bureau: a key enabler of financial infrastructure and lending in developing economies // McKinsey working papers on risk, 2009;
4. Сомонаи расмии бюрои карзии Dun & Bradstreet - www.dnb.com
5. Сомонаи расмии бюрои карзии Equifax - www.equifax.com
6. Сомонаи расмии бюрои карзии Experian - www.experian.com
7. Сомонаи расмии бюрои карзии TransUnion - www.transunion.com
8. Копейкин А.Б., Рогожина Н.Н. Зарубежный опыт работы кредитных бюро и перспективы развития системы кредитных бюро в России. М. : Фонд «Институт экономики города», 2005. 106 с.
9. Федеральный закон №218-ФЗ «О кредитных историях», 22.12.2004г.
10. Сомонаи расмии Бонки марказии Россия - www.cbr.ru
11. _^онуни Чумдурии Точикистон "Дар бораи таърихи карз (кредит)", ш. Душанбе, 26 марти соли 2009, № 492
12. Сомонаи расмии ЧДММ бюрои таърихи карзии "Бюрои карзию иттилоотии Точикистон" - www.cibt.tj
13. ^онуни Чумдурии Точикистон "Дар бораи Бонки миллии Точикистон" - ш. Душанбе, 2011. №722
14. Сомонаи расмии Бонки миллии Точикистон - www.bmt.tj
15. Пашкевич М.В. Бюро кредитных историй как источник информации о платежеспособности потенциальных заемщиков // Банковское право. 2013. № 4. С. 13-16.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Комилов Низомиддин Бегадмадович - номзади илмдои иктисодй, и.в., дотсент, мудири кафедраи молия ва карзи Донишгоди давлатии Кулоб ба номи Абуабдуллоди Рудакй, Тел: 918579290, email: [email protected]
Информация об авторе:
Комилов Низомиддин - кандидат экономических наук, доцент, заведующий кафедрой финансов и кредита Кулябского государственного университета имени Абуабдуллох Рудаки, тел: 918579290, электронная почта: [email protected]
Information about the author:
Komilov Nizomiddin - Candidate of Economic Sciences, Associate Professor, Head of the Department of Finance and Credit, Kulyab State University named after Abuabdulloh Rudaki, tel: 918579290, e-mail: [email protected]
