CC BY
1УДК: 336.7
ХУСУСИЯТ^ОИ ИСТИФОДАБАРИИ ИНТЕРНЕТ - БОНКИНГ ДАР БОНКИ ТИ^ОРАТЙ
Х,аитова Насиба Нумончоновна
Аннотатсия. Дар мацола цанбауои назариявии интернет-банкинг уамчун шакли асосии хизматрасонии бонкии фосилавй баррасй шуда, афзалиятуо ва камбуди истифодаи интернет-банкинг дар ташкилотуои царзй оварда шудаанд. Дар мацола уамчунин хусусиятуои истифодаи интернет-банкинг дар фаъолияти як бонки тицоратии ватанй, аз цабили ЦСК «Бонки Эсхата» мавриди баррасй царор гирифта, дар натицаи он мушкилот дар рушди ин намуди хизматрасонй муайян карда мешаванд. Дар доираи мушкилоти муайяншуда яке аз самтуои рушди интернет-банкинг, аз цабили цорй намудани технологищои Touch ID пешбинй шудааст.
Калидвожщо: амалиёти бонкй, хизматрасонии фосилавии бонкй, интернет-банкинг, уамёни электронй, аутентификатсия, идентификатия
Барои ицтибос: Х,аитова, Н. Н. Хусусиятуои истифодабарии интернет - бонкинг дар бонки тицоратй /Н. Н. Хаитова //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2.1 (41). - С. 86-94.
ОСОБЕННОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ ИНТЕРНЕТ - БАНКИНГА В КОММЕРЧЕСКОМ БАНКЕ
Хаитова Насиба Нумонджоновна
Аннотация. В статье рассматривается теоретические аспекты интернет - банкинга как основной формы дистанционного банковского обслуживания, приведены преимущества и недостатки применения интернет - банкинга в кредитных организациях. Также в статье рассмотрены особенности применения интернет - банкинга в деятельности отечественного коммерческого банка, как ОАО «Банк Эсхата», в результате которого выявлены проблемы развития данного вида услуги. В рамках выявленных проблем предоставлен один из направлений развития интернет - банкинга, как внедрение технологий Touch ID.
Ключевые слова: банковские операции, дистанционное банковское обслуживание, интернет - банкинг, электронный кошелёк, аутентификация, идентификация
FEATURES OF USING INTERNET BANKING BY A COMMERCIAL BANK
Haitova Nasiba Numonjonovna
Annotation. The article discusses the theoretical aspects of Internet banking as the main form of remote banking services, and presents the advantages and disadvantages of using Internet banking in credit institutions. The article also examines the features of the use of Internet banking in the activities of a domestic commercial bank, such as OJSC Bank Eskhata, as a result of which problems in the development of this type of service are identified. As part of the identified problems, one of the directions for the development of Internet banking was provided, such as the introduction of Touch ID technologies.
Keywords: banking operations, remote banking, Internet banking, electronic wallet, authentication, identification
Гузориши масъала. Интернет-бонкинг, яъне фаъолияти бонкии электронй дар дадсоладои охир дар хоричи кишвар хеле маъмулй ва серистеъмол буда, айни дол ин навъи фаъолият мардалаи тарацциётро аз сар гузаронида истодааст. Имруздо интернет-банкинг дар мацоми яке аз навъдои хизматрасонй чой дорад. Истифодаи технологиядои электронй дар ин самт хизматрасониро осону цулай намуда, харочотдои бонкро кам мекунад.
Тандо дар соли 2019 мувофици баъзе маълумот дар бозори хизматрасонидои интернетй, фаъолияти бонкй тацрибан 6 млн. мизочонро дар бар мегирифт. Асосан системаи мазкурро бештар чавонон, царзгирандадо ва содибони кортдо истифода мекунанд, вале сармоягузорон ба интернет-банкинг майли камтар доранд.
Агар солдои пешин интернет-банкинг барои ташкилотдо яке афзалиятдои рацобатпазирй дисобида мешуд, имруздо ба ацидаи мутахассисон, он яке аз
низомхои хатмии иловагии пешрафти фаъолият ба шумор меравад. Мизочон майл ба идоракунии молияи бонкии худ доранд, бинобар ин, интернет-банкинг дар вацтхои охир доираи хизматрасонихоро боз хам васеътар намудааст.
Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Бо тадцицоти мафхуми интернет -бонкинг чунин олимон ба монанди Авраменко О.М., Брижко Ю.К., Базанов Ю.К., Шветс М.Я., Гайдай И.Ю., Кулинич А.А., Мороз Л.В., Новитский А.М., Новитская Н.Б., Страхарчук А.Я., Шалига Т.С., Фюстер К., Ланг В ва Ноул Д. машгул гардидаанд.
Максади макола ин муайянкунии муаммохои истифодабарии интернет - бонкинг дар бонки тичоратй ва коркарди тавсияхо доир ба рушди истифодабарии ин хизматрасонй дар бонкхои тичоратй.
Мухтавои асосии мавод. Коркарди зуд ва бефосилаи чараёни иттилоот яке аз вазифахои асосии хар як ташкилоти молиявй мебошад. Аз ин лихоз, зарурати чорй намудани технологияхои нави иттилоотй бавучуд меояд, ки имконияти каркардичараёни афзояндаи иттилоотро фарохам меоварад. То имруз бонкдорй яке аз он сохахои фаъолияти инсон мебошад, ки дар он истифодаи технологияхои компютерй самараноктар аст. Бонкхои
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2.1 (41)
муосир доираи хеле васеи хидматхоро пешниход мекунанд, ки онхо бо истилохи хизматрасонии фосилавии бонкй маъмуланд (ХФБ).
Хддафи асосии автоматикунонии фаъолияти бонкй ин ба хадди аксар расонидани фоида аз захирахои истифоданашуда ва баланд бардоштани сифати хизматрасонихои бонкй мебошад. Илова бар ин, худи мухити рацобатнок бонкхоро водор мекунад, ки ба татбици системахои фосилавии бонкй таваччухи чиддй зохир кунанд. Аввалан, истифодаи хизматрасонихои фосилавй имконияти пешниходи сатхи комилан нави хизматрасониро ба мизочон фарохам меоварад. Дуюм, афзоиши босуръати сегментхои чакана ва кооперативй эчоди механизмхои дастрас ва муассири хамкории байни бонк ва истеъмолкунандагонро талаб мекунад. Барои мизочон ин маънои фарохамии шароит ва харочоти минималиро аз нигохи вацт ва молия дар хама мархилахои муносибат бо бонк дорад. Барои бонк ин маънои афзоиши нишондихандахои фаъолияти он, кам кардани харочот ва имкони афзоиши назарраси пойгохи муштариёнро дорад.
Дар воцеъ, системаи хизматрасонихои фосилавии бонкй ба мизочон пешниходи цариб тамоми мачмуи хизматрасонихои бонкиро дар назар дорад, ки он дар расми 1 оварда шудааст.
Расми 1. Намудхои хизматрасонии фосилавии бонкй [3]
Бонкинги телефонй ин намуди хизматрасонии фосилавии бонкй ба шумор рафта, тарици пайвашавии телефонй анчом дода мешавад.
Терминал-бонкинг як намуди бонкдории фосилавй мебошад, ки аз чониби ахолй бештар барои пардохти хизматрасонй тавассути терминалхои пардохтй истифода мешавад. Бо истифода аз технологияхои терминалии бонкй, бисёр бонкхо ба насб кардани банкоматхои бисёрфунксионалй шуруъ кардаанд. Чунин банкоматхо имкон медиханд, ки тавассути корт пули нацд гирифта шавад, асъор иваз карда шавад, хам бо пули нацд ва хам бо истифода аз корти пардохт пардохтхои гуногун анчом дода шавад, аз корт ба корт интицол фиристода шавад.
Бонкинги мобилй - як намуди бонкдории фосилавй бо дарназардошти шумораи телефонхои мобилй дар дасти ахолй, дар айни замон метавон ба таври хацицй умедбахштарин номид. Ёфтани шахсе, ки
холо телефони мобилй надорад, мисли пайдо кардани шахсе, ки телевизор надидааст, мушкил аст.
Интернет-бонкинг сегменти чолибтарини бонкдории фосилавй мебошад, ки имкон медихад доираи цариб номахдуди амалиёти гайринацдй анчом дода шавад; ба ин сегмент тамоми системахои "пулхои электронй"-ро, ки дар шабакахои интернетй асос ёфтаанд, дохил намудан мумкин аст. Дар муцоиса бо низоми "бонк - муштарй", ки дар ибтидо асосан барои муштариёни корпоративй пешбинй шуда буд, низоми интернет-бонкинг холо на танхо аз чониби шахсони хуцуцй, балки муштариёни хусусй низ истифода мешаванд.
Дар тачрибаи чахонй самтхои гуногуни шархдихии мафхуми "интернет - бонкинг" - ро вохурдан мумкин аст. Аз ин лихоз бояд тавсифи умумии мафхуми "интернет - бонкинг" ва хусусиятхои онро дида баромадан лозим аст. Дар
чадвали 1 шархи мафхуми интернет - бонкинг аз нуктаи назари олимони гуногун оварда шудааст.
Ч,адвали 1. Шархи мафхуми "интернет - бонкинг" аз нуктаи назари олимони гуногун
Шаруи мафуум Муаллифон
Канали алокаи фосилавй барои пешниходи хизматрасонихои бонкй, ки чунин хизматрасонихои анъанавй ва навро, ба монанди кушодани хисоби депозитй, интиколи пул аз як хисоб ба хисоби дигар, пешниходи хисоби электронй, пардохти онро дар бар гирифта, ба мизочон имконияти кабул ва пардохти маблаги пулиро бо ёрии шабакаи интернет ё сомонаи расмй фарохам меоварад Фюстер К., Ланг В ва Ноул Д.
Фаъолияти бонк доир ба пешниходи мачмуаи хизматрасонии мизоч бо ёрии шабакаи Интернет ё хизматрасонихое, ки бонк ба мизочон пешниход мекунад, ки он бо ёрии интернет амалй карда мешавад Кулинич А., Авраменко А.
Низоми хизматрасонии бонкй, ки имконияти пешниходи дастрасиро ба мизочони бонк ба хисобхо ва дигар маълумотхо доир ба махсулот ва хизматрасонии бонкй бо ёрии компютери фардй ё дигар тачхизот бо ёрии интернет фарохам меоварад Страхарчук А.
Низоми хизматрасонии фосилавии мизочи бонк - гузаронидани амалиётхо (пардохтхо) - и молиявй бо ёрии интернет Брижко В., Базанов Ю., Шветс Н.
Мафхуми интернет бонкингро олимон Кулинич А. ва Авраменко А. нисбатан васеъ шарх додаанд.
Дар асоси омузиши нуктаи назари олимони гуногун доир ба мафхуми интернет - бонкинг ба чунин натича омадан мумкин аст, ки он дар умум хамчун як намуди хизматрасонии фосилавии бонкй ба шумор меравад. Ин намуди хизматрасонй ба мизоч имконияти
дар вакти мусоид анчом додани амалиётро фарохам меоварад ва ба бонк барои оптимизатсияи чараёни хизматрасонй ёрй мерасонад.
Вобаста аз сатхи хизматрасонй интернет -бонкинг ба ду категория чудо мешавад, ки шархи ин категорияхо дар расми 2 оварда шудааст.
Намудхри интернет - бонкинг
Расми 2. Намудхои интернет- бонкинг аз руи сатхи хизматрасони [6]
Чи хеле ки дар боло зикр гардид, чорикунй ва васеъкунии технологияхои интернет - бонкинг ба бонкхо ахамияти назаррас доранд, аммо бо баробари ин аз чихатхои манфй низ холй нестанд, ки дар чадвали
2 афзалият ва камбудихои истифодабарии интернет -бонкингро аз нуктаи назари олими рус Аннануров М.А. дида мебароем.
Чадвали 2. Афзалиятхо ва камбудихои истифодабарии интернет - бонкинг [6]
Истифодабарии низоми интернет - бонкинг
Афзалиятхо Камбудихо
Низоми мусоид ва самаранок Хавфи дастрасии беичозат ба базаи бонкй
Зиёдшавии базаи мизочон Норасогии маълумот оиди истифодабрии низом
Кор дар речаи шабонарузй Муаммохои истифодабарии имзои электронии ракамй
Низоми нав барои фоида Мушкилоти психологии мизочон
Х,амгироии амалиётхои бонкй бо дигар намудхо Мушкилоти пешгуикунии мухлати харчбарории лоиха
Баландшавии сифати хизматрасонй дар низоми Норасогии мутахассисони баландихтисос бонкй
Назорати автоматии хавфдо Норасогии таваччуд ба рушди технологияи интернет-
бонкинги сектори чаканаи бонкй
Афзалияти онлайн - бонкинг дар он аст, ки дар долати дастрасй ба интернет дар дар гушаи чадон анчомдидии пардохт имконпазир аст. Ин вактро сарфа мекунад. Зарурарти ба бонк рафтан, пур кардани дуччатдо ва ба оператор фадмонидани долати муайян аз байн меравад. Мизоч тандо ба барнома ва сомонаи бонк бо ёрии логин ва калиди худ ворид шуда, шакли мукарршударо пур мекунад ва пардохтро анчом медидад. Дар долати зарурй корти пардохтиро чоп намуда мешавад ва таърихи транзаксиядоро нигод дошта мешавад.
Камбудии назарраси кор дар дар хизматрасонии онлайн - бонкинг бо хавфдои иловагй алокаманданд. Ин ба вуруди мизоч тавассути канали иртиботй ба бонк, инчунин воридшавии хакердо ва анчом додани пардохтдо аз номи содибони суратдисоб дахл дорад. Чунин долатдо хеле зиёд ба назар мерасанд. Хакердо, ки аз беэдтиётии содиби дисоб ба он дастрасй пайдо кардаанд, паролдоро интикол медиданд ва ба сайтдои фишинг ворид мешаванд ва ба ин васила маълумоти махфиро ба компютер мегиранд. Табиист, ки бо ин мубориза бурда мешавад. Воситаи асосии тасдики пардохт парол мебошад, ки ба таври худкор пайдо ва ба телефони мобилии содиби суратдисоб фиристода мешавад. Бе ин тасдик, пардохт анчом дода намешавад.
Олимони рус Пожарова Д. В., Федко А. Ю., Василева Ю. Д. дар натичаи гузаронидани пурсиш доир истифодабарии интернет - бонкинг ба чунин акида омаданд, ки иннтернет - бонкинг чунин афзалиятдо дорад:
1. Кулаии истифодабарй. Аксарияти одамон истифодаи интернет-банкингро як хусусияти муносиб медонанд, ондо дар руз аз он истифода мебаранд ва ба
ин васила вактро сарфа мекунанд, ки яке аз бартаридои ин система аст.
2. Содда будани интерфейс. Айни замон бонкдо саъй дода истоддаанд, ки соддатарин ва мантиктарин сомонадо ва замимадоеро эчод кунанд, то дамаи тоифадои адолй новобаста аз синну сол аз уддаи ондо тавонанд.
3. Дастрасии фосилавй. Кобилияти анчом додани муомилоти мураккабтарин бо маблагдои худ бидуни тарк кардани хонаи худ даёти шадрвандонро осонтар мекунад.
Дар байни камбудидои ин низом кам будани боаврии чомеаро ба карздидии интернетй муайян кардан мумкин аст. Аз ин лидоз, аксари пурсидашудагон ба кор бо кадрдо бештар эътимод доранд. Камбудии дигар дар он аст, ки насли калонсол аз смартфондо хеле камтар истифода мебаранд, барои ондо мубориза бо технологиядои нав душвор аст [5].
Дар Ч,умхурии Точикистон интернет - бонкгинг дамчун як шакли хизматрасонии фосилавии бонкй тибки талаботи Дастурамали № 201 "Дар бораи хизматрасонии фосилавии бонкй" ба род монда мешавад, ки дастурамали мазкур аз 7 боб иборат буда, асосан тартиби назорат аз болои хизматрасонии фосилавии бонкиро дар назар дорад.
Боиси хушнудист, ки имруздои тамоми бонкдои дар худуди Чумхурии Точикистон фаъолиятбаранда бевосита чунин намуди хизматрасонии бонкиро ба монанди интернет - бонкинг ба мизочони худ пешнидод намуда истодаанд, ки сол то сол ин шакли хизматрасонй рушд карда исодааст.
Дар навбати худ Ч.СК "Бонки Эсхата" низ ба мизочони худ намуддои алодидаи хизматрасонии интернет - бонкингро пешнидод намудааст, ки он дар расми 3 оварда шудааст.
Намуддои хизматрасонии интернет - бонкинг
Эсхата - бизнес
Барои шахсони х,у;ук;й
Эсхата - онлайн
Барои шахсони во;ей
Расми 3. Намуддои хизматрасонии интернет - бонкинг дар Ч.СК "Бонки Эсхата"
Чи хеле ки дар расми 3 оварда шудааст, Ч.СК онлайн" пешнидод намудааст, ки хизматрасонии "Бонки Эсхата" ба мизочон - шахсони вокей чунин Мизоч аз чониби Бонк 24 соат ва 7 руз дар як дафта намуди интернет - бонкингро бо номи "Эсхата - амалй карда мешавад.
Амалхо хангоми чунин хизматрасонй, ки дар речаи гайриавтоматй ичро карда мешаванд, аз тарафи Бонк дар рузхои корй, ки мутобики конунгузории Ч,умхурии Точикистон чунин мебошанд, амалй карда мешавад.
Интиколхо бо истифодаи хизматрасонии "Эсхата Онлайн" бо пули миллй ва бо асъори хоричй амалй карда мешаванд. Интиколи маблагхои пулй бо
асъори хоричй аз чониби Бонк тибки талаботи конунгузории асъории Ч,умхурии Точикистон, санадхои макомоти танзими асъор ва назорати асъор амалй карда мешаванд.
Боиси зикр аст, ки дар доираи хизматрасонии "Эсхата Онлайн" 6 номгуи хизматрасонихои мизоч пешбинй шудааст, ки он дар расми 4 оварда шудааст.
Хизматрасонихр дар доираи "Эсхата Онлайн"
Пешнихрди воситаи электронии пардохт ба Мизоч
Кабули маблагхои пулии воридшаванда
Расми 4. Номгуи хизматрасонихо ба шахсони вокеи дар доираи "Эсхата Онлайн"[4]
Чуноне ки дар расми 4 оварда шудааст, Ч.СК "Бонки Эсхата" ба шахсони вокей дар доираи хизматрасонии "Эсхата Онлайн" пешниходи воситаи электронии пардохт, кабули маблагхои пулии воридшаванда, гузаронидани маблагхои электронй,
баргардонидани бакияи маблагхои электронй ва гайраро ба рох мондааст.
Бо воситаи хизматрасонии фосилавии "Эсхата Онлайн" мизочон метавонанд, хамёни электронии худро идора намуда метавонанд, ки он дар навбати худ ба ду намуд чудо мешавад (расми 5).
Хамёни электронй
Мушаххаскарданашуда
Мушаххаскардашуда
Расми 5. Намудхои хамёни электронии Ч.СК "Бонки Эсхата"
Бонк вобаста ба гузаштан ё нагузаштани расмиёти мушаххаскунй аз чониби мизоч, ба у имконияти истифодабарии зеринро пешниход менамояд:
• хамёнхои мушаххаскарданашуда (Мизоч расмиёти мушаххаскуниро нагузаштааст);
• хамёнхои мушаххаскардашуда (Мизоч расмиёти мушаххаскуниро гузаштааст).
Лахзаи ба амал омадани холати мушаххаскардашуда дар Х,амёни
мушаххаскарданашуда, лахзаи аз чониби мизоч тасдик намудани дурустии маълумотхои мушаххаскардашуда бо истифода аз хамён мебошад, ки каблан аз чониби
мизоч ба бонк бо яке аз роххои пешбининамуда пешниход карда шудааст.
Дастрасй ба хамён ва анчом додани хама гуна амалиёт бо истифода аз хамён танхо баъд аз аутентификатсияи (муайн намудани шахсият)-и мизоч имконпазир аст. Аутентификатсияи мизоч хангоми дастрасй ба хамён тавассути таъминоти барномавии бонк бо истифода аз маълумотхои авторизатсионии мизоч амалй карда мешавад.
Х,амин тарик, фаркияти мизочи мушаххаскарданашуда аз мушаххаскардашуда, дар он аст, ки мизочи мушаххаскарданашуда хукуки анчомдихии номгуи махдуди амалиётхоро дорад.
Дар поён динамикаи афзоиши дамёндои электрониро дар микёси Ч,умдурии Точикистон дида
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2.1 (41)
мебароем, ки дар он накши Ч,СК "Бонки Эсхата " дамчун ташкилоти карзии низомсоз назаррас мебошад.
Расми 5. Динамикаи шумораи дамёндои электрони дар солдо 2018-2022
Дар асоси расми 5 бармеояд, ки дар дудуди Ч,умдурии Точикстон микдори дамёндои электронй ба санаи 31.03.2023 сол ба 7 209 639 адад расидааст, ки он нисбати соли 2018 ба 303 баробар афзуда, оиди рушди босуръати он маълумот медидад. Кайд намудан зарур
аст, ки истифодабарандагони дамёндои электронии Ч,СК "Бонки Эсхата" низ сол то сол афзуда истодааст.
Дар расми минбаъда шумора ва дачми амалиётдо тавассути дамёндои электронй дар микёси мамлакат оварда шудаанд, ки он низ тамоили рушд доштан маълумот медидад.
Расми 6. Шумора ва дачми амалиётдо тавассути дамёндои электрони дар солдои 2018-2022 [7]
Шумораи амалиётдо бо дамёндои электронй дар солдои тадлилшаванда аз 52 то 13 427 адад ва дачми амалиёт бошад аз 2 млн. то 1,615 млрд. сомонй расидааст, ки дар он Ч,СК "Бонки Эсхата" дар доираи 19 ташкилотдои карзии дорои дамёни электронй бевосита накши назаррас дорад.
Акнун тарофаи Ч,СК "Бонки Эсхата" - ро барои шахсони вокей нисбати анчомдидии амалиётдои бо ёрии низоми "Эсхата Онлайн" дар расми 7 дида мебароем.
Номгуйи хизматрасони^ои бонки
Арзиши хизматрасон ь-
Пайвастшави Еза низом
бе х,ак,,*.,и хизмат
Гузаштани раванд^
лушаххасгардо мы
бе- х,аккн мизмат
83
Пардохти абоненти
бе >;акки хизмат
Интиколи пули байни суртхисобхо/кортхо ва хамёни худи мизон дар дожили бонк бо гпулы миллй ва асьори хори^й
бе >;ак;ки хизмат
Интиколи пули аз суратхисоб/корт ва «амёни худи мизоч, ба суратхисоби шахсони вокеъи ва хутц.^укиы дигар дар дохили бонк ва бонкхои дигар. бо пули миллй
бе х,аи хизмат
И нтыцоли пули аз суратхисоб/корт ва ха мёни худи мизоч ба корт/^амёни шахсони вок,еъии дигар {дар дохили бонк. асъ-орк миллй}
бе х, а к,.«,, и хизмат
ЪЛ н ты к„ол х, о и дохила, бо пули милли
мувофици тарофах,ои
ИНТИ К.ОЛХ.О и дохили
ел
Пардохти хизматрасони:>:,ои алок^и мобилии мах,алли
бе х;акьк^и хизмат
Пардохти хизматрасон ид о и алок;аи телефонии МбМ. интернет, 1Р-телефониа &укмерй. ТВ, радио, комуналйг бонкдои дигар, операторони мобилии хоринй ва дигар^о
то ТЮ9& аз мабла^ы пардохт
Гч-А у б од ил а ы асъор мувофики кур&и муайян карда шудааст
асъор. ки аз тарафи Бонк
бе х,аи хизмат
Пардохти молу хизматрасоницо дар ну^ахои савдо ва хизматрасо нихо
бе х, а к,.«,, и хизмат
Г\-Иух,ооыраи мавакк,атии нызом мувофи^и хо-х,иши мизоч
бе х,аи хизмат
Аз мух,осира озод намудаки низом
бе х,ак;ки хизмат
Расми 7. Тарофаи Бонки мобилии "Эсхата Онлайн" [8]
Чуноне ки аз расми 7 баромеояд, хангоми истифодабарии бонки мобилии Эсхата Онлайн аз тарафи шахсони вокей гайр аз "Интиколи дохилй бо пули миллй" ва "Пардохти хизматрасонихои алокаи телефонй, интернет ва гайра, ки дар кисмхои 8.7 ва 8.9 оварда шудаанд, бокимонда амалиётхои бе хакки хизмат анчом дода мешаванд, ки ин оиди хавасмандкунии мизочони бонк дар самти истифодабарии бонки мобилии "Эсхата Онлайн" маълумот медихад. Бо баробари ин бонк барои боз хам рушд додани низоми хизматрасонии Эсхата Онлайн тачрибаи пешкадами давлатхои рушкардаро истифода бурда метавонад, ки он бевосита дар зербори 3.2. оварда мешавад.
Дар асоси омузиш маълум гардид, ки Ч.СК "Бонки Эсхата" ба сохибкорони инфиродй ва шахсони хукукй хизматрасонии интернет - бонкингро бо номи
"Эсхата - бизнес" пешбинй намудааст, ки он бевосита бо ёрии сомонаи расмии бонк тахти хаволаи https://business.eskhata.tj/ru/ ба рох монда мешавад.
Барои истифодабарии низоми интернет -бонкингии "Эсхата бизнес" аз тарафи мизочон, аз тарафи бонк тарофахои муайян пешбинй гардидаанд, ки он дар расми 8 оварда шудааст.
Боиси хушнудист, ки тамоми хизматрасонихо дар низоми Интернет - бонкинг барои шахсони хукукй ва сохибкорони инфтиродй пешниходшуда, гайр аз Генератсияи такрории калиди электронй ва Даъвати такрории мутахассиси бонк бе хакки хизмат анчом дода мешавад, ки оиди хавасмандкунии шахсони хукукй ва сохибкорони инфиродй дар доираи истифодабарии низоми интернет - бонкинг маълумот медихад.
№
Номгуйи хизматрасонихои бонки
Арзиши хизматрасонй
10.1
Ба к^айд гирифтан дар САБ (сисгемаи автоматикуноиидашудаи бонкй) sa барориш [гемератсия)-и калидоои электронй, аз он Чумла барориш (генератсия)-и нак;шавй
бе хизмат
10.2
Насб кардани низоми « Бонк-Мшэо^»/«1/1нтернет-Бонк» дар компютери ммзоц
бе хизмат
10.3
ОмуЗиши аввалияи кОрмандОни МиЗО>^ бо кори НИЗОМИ « Бон к-M из о Интернет-Бон к»
бе хизмат
10.4
Барориш [генератсия)-и такрории калидаои электронй дар асоси дархости хаттии мизоц (дар ^олати иваз намудани сардорон, ком п ро м ета тсия ё гум кардани калцд).
50 сомонй
10.5
Да'ьват ê муро^иати такрории мутакассиси Бонк аз тарафи мизоч чангоми вайрон шудани низоми «Бонк-Мизоц»/«Интернет-Бонк»
30 еомони
АКТЬ
-Itoöi
10.6
Пардохти абоненти
бе з^а^и хизмат
раз^е
10.7 Масли^ат^о бо телефон
бе хизмат
Расми 8. Тарофаи Бонки мобилии "Эсхата Онлайн" [8]
Дар асоси омузиши рафти корбарй бо низомхои "Эсхата Онлайн" ва "Эсхата - бизнес" масълум гардид, ки Ч.СК "Бонки Эсхата" барои мизочони худ интрефейси хуби корбариро дар низоми интернет-бонкинг чорй намудааст, лекин бо баробари ин дар ин
раванд камбудихои муайян мавчуданд, ки он дар зербоби минбаъдаи рисола оварда шудааст.
Х,оло барои муайянкунии тамоили рушди хизматрасонии Ч.СК "Бонки Эсхата" - ро дар чадвали 3 тахлили хизматрасонихои бонкро дида мебароем.
Чадвали 3. Тахлили намудхои хизматрасонии Ч.СК "Бонки Эсхата" барои солхои 2021-2022
Намуди амалиёт Солхо Сурати а< зоиш Вазни киёсй, %
2021 2022 Мутлак, ад. Нисбй,% 2021 2022
Дуччатй, адад 5 558 967 5 717 261 158 294 2,85 60,13 58,64
Фосилавй, адад 3 685 420 4 032 562 347 142 9,42 39,87 41,36
Дамагй 9244387 9749823 505436 12,27 100,00 100,00
Сарчашма: Х,исобу китоби муаллиф дар асоси нишондихандахои Ч.СК "Бонки Эсхата" барои солхои 20212022
Дар асоси тахлили намудхои хизматрасонихои Ч.СК "Бонки Эсхата" маълум гардид, ки соли 2022 нисбати соли 2021 хачми умумии хизматрасонй ба 505 436 адад афзуда, ин зиёдшавй асосан аз хисоби хизматрасонихои фосилавй ба вучуд омадаанд. Дар
навбати худ тахдили нисбй оиди зиёдшавии хизматрасонии хуччатй ба 2,85% ва фосилавй ба 9,42% шаходат медихад, ки тамоили ин нишондихандахо дар расми 9 оварда шудааст.
8 000 000 6 000 000 4 000 000 2 000 000 0
3 685 420 4 032 562
■ Хуччатй, адад □Фосилавй, адад
2021
2022
Расми 9. Динамикам хизматрасонии хуччати ва фосилавии Ч,СК "Бонки Эсхата"
барои солхои 2021-2022
Чуноне ки дар расми 10 оварда шудааст, хам хизматрасонии фосилавй ва хам хуччатй динамикаи мусбй дошта, оиди рушди ин намудхо дар бонк маълумот медиханд.
Аммо барои муайян намудани накши хизматрасонихо дар расми 18 тагйирёбии вазни киёсии хар ду намуди хизматрасониро дида мебароем.
58,64
41,36
2022
2021
0,00
60,13 39,87
20,00 40,00 60,00 80,00
■ Хуччатй ■ Фосилавй
100,00
120,00
Расми 10. Вазни киёсии хизматрасонихои хуччати ва фосилавии Ч,СК "Бонки Эсхата" барои
солхои 2021-2022
Дар асоси тахлили вазни киёсии хизматрасонихои бонк маълум гардид, ки дар хар ду соли тахлилшаванда вазни киёсии хизматрасонихои хуччатй зиёд хаст, аммо бо баробари ин вазни киёсии амалиётхои фосилавй зиёд гардида истодаааст, ки он аз 39,87 то 41,36% расидааст. Ин холат оиди зиёдшавии амалиётхо тарики фосилавй шаходат медиханд, ки дар оянда метавонад хачми амалиётхои хуччатиро кам намояд.
Дар асоси тахлили холати муосири хизматрасонии интернет - бонкинг дар Ч.СК "Бонки Эсхата" ва омузиши сарчашмахои муайяни илмй доир ба самти мазкур ба чунин натича омадан мумкин аст, ки дар шароити муосир муаммохои зерини боздорандаи рушди интернет - бонкинг мавчуданд:
1. Муаммои бехатарй. Ба хамагон маълум аст, ки тамоми амалиётхои дар интернет анчомдодашаванда бо хавфхои муайян алокаманд хастанд. Алалхусус ин хавфхо хангоми гузаронидани
амалиётхои молиявй баланд мешаванд. Дар ин холат вазифаи эминдории дахолат ба амалиётхои молиявй ва нигохдории маълумотхои инфиродии хазорхо мизочон ба вучуд меояд. Новобаст аз он ки дар шароити имруза аз болои таъмини бехатарии иттилоот корбарии чиддй анчом дода шуда истодааст, аммо ягон бонк кафолати 100% - аи эътимоднокии корро бо интернет дода наметавонад.
2. Муаммои саводнокии молиявй ва иттилоттии ахолй. Бисер одамон бо хусусияти корбарии бонк бо хизматрасонихои пешниходшаванда сарфахм намераванд. Алалхусус вакте ки сухан оиди истифодабарии технологияхои хизматрасонии фосидавй меравад, саводнокии пасти иттилоотй нобовариро ба чунин намуди хизматрасонй пайдо менамояд, ки он ба рушди ин самт таъсири манфй мерасонад.
3. Муаммои рушди интернет. Дар дахсолаи охир рушди интернет як такони чиддй дид. Холо на танхо
шадрдо балки дар минакадои гуногун интернет истифода бурда мешавад. Аммо бо баробари ин дар бисер минатакадои дурдаст дастрасй ба интернет мушкил аст, ки ин омил низ ба рушди интернет -бонкинг дар ин минтакадо муаммо пайдо мекунад.
4. Базаи номукаммали конунгузорй. Дар амалия нокифоягии конунгузории танзимкунандаи хизматрасонии интернет - бонкинг мушодида мешавад.
Кайд намудан зарур аст, ки дангоми дарёфти роддои далли муаммодои дар боло овардашуда, бе ягон шубда дар содаи хизматрасонии интернет - бонкинг як такони нави рушд ба вучуд меояд.
Яке аз самтдое, ки ба рушди интернет - бонкинг оварда мерасонад, ин чорикунии технологии Touch ID мебошад. Технологияи ID Touch (сканери изи ангушт,
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №2.1 (41)
ки дар якчанд моделдои охирини iPhone истифода мешавад). Сканер дар бонки мобилй барои шахсони вокей истифода мешавад. Дар назар аст, ки изи ангушт на тандо барои ворид шудан ба барнома, балки барои тасдики амалиёт низ истифода шавад. Ин технология аллакай дар баъзе бонкдои тичоратй истифода мешавад. Ичозат дар бонкдории мобилй ба сканери изи ангушт дар телефондои Apple алокаманд аст.
Хулоса. Дар асоси пешнидоддои коркардшуда ба чунин натича омадан мумкин аст, ки яке аз самтдои рушди интернет - бонкинг дар ташкилотдои карзй ин баландкунии таъминоти бехатарй ба шумор меравад, ки он баландшавии боварии мизочонро ба хизматрасонии интернет - бонкинг оварда мерасонад ва дар навабати худ ин намуди хизматрасонй дар ташкилоти карзй рушд ходад ёфт.
АДАБИЁТ
1. Аннануров М. А. Развитие интернет-банкинга как формы организации взаимодействия банков с клиентами / М. А. Аннануров // Цифровая трансформация. - 2020. - № 4 (13). - С. 68-72. https://doi.org/10.38086/2522-9613-2020-3-68-72
2. Горчакова М. Е. Дистанционное банковское обслуживание: учеб. пособие. — Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2009. — 65 с.
3. Корнаухова А. П., Любавин К. П. Сущность и виды дистанционного банковского обслуживания //Вестник молодых ученых Самарского государственного экономического университета. - 2014. - №. 2. - С. 100105.
4. Кридадои хизматрасонии комплексии бонкй барои шахсони вокей дар Ч.СК "Бонки Эсхата" аз 12.03.2021
5. Пожарова Д. В., Федько А. Ю., Васильева Ю. Д. Развитие интернет-банкинга. Преимущества и недостатки банка «в кармане» //Вестник Российского нового университета. Серия: Человек и общество. - 2021. - №. 1. - С. 46-51.
6. Попова И.В., Фесенко Я.В. Сущность и перспективы развития интернет-банкинга // Бюллетень науки и практики. 2017. №1 (14). URL: https://cyberleninka.rU/article/n/suschnost-i-perspektivy-razvitiya-intemet-bankinga (дата обращения: 21.01.2023).
7. Сомонаи расмии Бонки миллии Точикистон - URL: Маблагдои электронй (nbt.tj)
8. Тарофадо барои хизматрасонй ба шахсони вокей. Ч.СК "Бонки Эсхата" аз 21.03.2021.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Х,аитова Насиба Нумончоновна- омузгори калони кафедраи молия ва карз, Донишкадаи политехникии Донишгоди техникии Точикистон ба номи академик М.С. Осимй дар шадри Хучанд. Сурога: 735700, Ч,умдурии Точикистон, ш. Хучанд, кучаи И.Сомонй, 226. E-mail: nasiba13. [email protected]
Информация об авторе:
Хаитова Насиба Нумонджоновна - старший преподаватель кафедры финансов и кредита, Худжандский политехнический институт Таджикского технического университета имени академика М.С. Осими. Адрес: 735700, Республика Таджикистан, г. Худжанд, ул. И. Сомони, 226. E-mail: nasiba13. 89@mail. ru
Information about the authors:
Haitova Nasiba Numonjonovna - senior lecturer of the Department of Finance and Credit, Khujand Polytechnic Institute of the Tajik Technical University named after academician M.S. Osimi, Address: 735700, Republic of Tajikistan, Khujand, st. I. Somoni, 226. E-mail: [email protected]
