Научная статья на тему 'АРЗЁБИИ САМАРАНОКИИ ЛОИҲАҲО ВА БАРНОМАҲОИ МИНТАҚАВИИ САРМОЯГУЗОРӢ Қисми 1. Фазои сармоягузорӣ дар барномаҳои минтақавӣ'

АРЗЁБИИ САМАРАНОКИИ ЛОИҲАҲО ВА БАРНОМАҲОИ МИНТАҚАВИИ САРМОЯГУЗОРӢ Қисми 1. Фазои сармоягузорӣ дар барномаҳои минтақавӣ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сармоягузорӣ / минтақа / барнома / сармояи хориҷӣ / мақсадҳои стратегӣ / зермақсадҳо ва тобеияти онҳо / баҳогузории фаъолият / фазои сармоягузорӣ / лоиҳаҳои тиҷоратию сармоягузорӣ / барномаҳои минтақавии сармоягузорӣ. / инвестиции / регион / программа / иностранный капитал / стратегические цели / подцели и их подчиненность / оценка деятельности / начальное пространство

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Холбобоев Файзулло Самадович, Абдуллозода Умедҷон Саид

Мақолаи мазкур методологияи арзёбии ҳамаҷонибаи самаранокии лоиҳаҳо ва барномаҳои минтақавиро, ки ба ҷалби сармоягузорӣ ба Тоҷикистон равона шудааст, пешниҳод менамояд. Хусусияти фарқкунандаи методологияи пешниҳодшуда на танҳо ба назар гирифтани омилҳои иқтисодӣ, балки омилҳои иҷтимоӣ, экологӣ ва хавфнок мебошад, ки имкон медиҳад таҳлили ҳамаҷониба гузаронида шавад ва дар соҳаи сармоягузорӣ қарорҳои огоҳона қабул карда шаванд. Таҳлили равишҳои мавҷудаи сармоягузорӣ дар Тоҷикистон мушкилоти рушди номутаносиби иҷтимоию иқтисодии минтақаҳоро ошкор кард, ки ба ташаккули сиёсати сармоягузорӣ ва буҷет таъсир мерасонад. Инчунин мақола ҳамгироии усулҳои барномавии танзими давлатӣ ва ҷалби сармояи хориҷиро, ки дар таҷрибаи бомуваффақият истифода мешаванд, дар заминаи рушди минтақавии Тоҷикистон пешниҳод менамояд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Холбобоев Файзулло Самадович, Абдуллозода Умедҷон Саид

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EVALUATION OF THE EFFECTIVENESS OF REGIONAL INVESTMENT PROJECTS AND PROGRAMS Part 1. Space for investment in regional programs

В данной статье представлена методология комплексной оценки эффективности региональных проектов и программ, направленных на привлечение инвестиций в Таджикистан. Отличительной особенностью предлагаемой методики является учет не только экономических факторов, но и социальных, экологических и факторов риска, что позволяет проводить комплексный анализ и принимать обоснованные решения в инвестиционной сфере. Анализ существующих инвестиционных подходов в Таджикистане выявил проблемы неравномерного социально-экономического развития регионов, влияющие на формирование инвестиционной и бюджетной политики. Также в статье представлена интеграция программных методов государственного регулирования и привлечения иностранных инвестиций, успешно применяемых в мировой практике, в контексте регионального развития Таджикистана.

Текст научной работы на тему «АРЗЁБИИ САМАРАНОКИИ ЛОИҲАҲО ВА БАРНОМАҲОИ МИНТАҚАВИИ САРМОЯГУЗОРӢ Қисми 1. Фазои сармоягузорӣ дар барномаҳои минтақавӣ»

УДК 330, 347.78 (575.3)

АРЗЁБИИ САМАРАНОКИИ ЛОИХД^О ВА БАРНОМАУОИ МИНТАЦАВИИ САРМОЯГУЗОРЙ Цисми 1. Фазой сармоягузорй дар барномауои миитакавй

Холбобоев Файзулло Самадович

Абдуллозода Умедчон Саид

Аннотатсия: Мацолаи мазкур методологияи арзёбии уамацонибаи самаранокии лоиуауо ва барномауои минтацавиро, ки ба цалби сармоягузорй ба Тоцикистон равона шудааст, пешниуод менамояд. Хусусияти фарцкунандаи методологияи пешниуодшуда на тануо ба назар гирифтани омилуои ицтисодй, балки омилуои ицтимой, экологй ва хавфнок мебошад, ки имкон медиуад таулили уамацониба гузаронида шавад ва дар соуаи сармоягузорй цароруои огоуона цабул карда шаванд.

Таулили равишуои мавцудаи сармоягузорй дар Тоцикистон мушкилоти рушди номутаносиби ицтимоию ицтисодии минтацауоро ошкор кард, ки ба ташаккули сиёсати сармоягузорй ва буцет таъсир мерасонад. Инчунин мацола уамгироии усулуои барномавии танзими давлатй ва цалби сармояи хорициро, ки дар тацрибаи бомуваффацият истифода мешаванд, дар заминаи рушди минтацавии Тоцикистон пешниуод менамояд.

Калидвожщо: сармоягузорй, минтаца,барнома, сармояи хорицй, мацсадуои стратегй, зермацсадуо ва тобеияти онуо, бауогузории фаъолият, фазои сармоягузорй, лоиуауои тицоратию сармоягузорй, барномауои минтацавии сармоягузорй.

Барои ицтибос: Холбобоев Ф.С., Абдуллозода У.С. Арзёбии самаранокии лоиуауо ва барномауои минтацавии сармоягузорй / Ф.С. Холбобоев, У.С. Абдуллозода //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 2(41). - С. 259-266.

ОЦЕНКА ЭФФЕКТИВНОСТИ РЕГИОНАЛЬНЫХ ИНВЕСТИЦИОННЫХ ПРОЕКТОВ И ПРОГРАММ

Часть 1. Пространство для инвестиций в региональные программы

Холбобоев Файзулло Самадович

Абдуллозода Умеджон Саид

Аннотация: В данной статье представлена методология комплексной оценки эффективности региональных проектов и программ, направленных на привлечение инвестиций в Таджикистан. Отличительной особенностью предлагаемой методики является учет не только экономических факторов, но и социальных, экологических и факторов риска, что позволяет проводить комплексный анализ и принимать обоснованные решения в инвестиционной сфере. Анализ существующих инвестиционных подходов в Таджикистане выявил проблемы неравномерного социально-экономического развития регионов, влияющие на формирование инвестиционной и бюджетной политики. Также в статье представлена интеграция программных методов государственного регулирования и привлечения иностранных инвестиций, успешно применяемых в мировой практике, в контексте регионального развития Таджикистана. Ключевые слова: инвестиции, регион, программа, иностранный капитал, стратегические цели, подцели и их подчиненность, оценка деятельности, начальное пространство

EVALUATION OF THE EFFECTIVENESS OF REGIONAL INVESTMENT PROJECTS AND PROGRAMS

Part 1. Space for investment in regional programs

Kholboboev Faizullo Samadovich

Abdullozoda Umedjon Said

Annotation: This article presents a methodology for a comprehensive assessment of the effectiveness of regional projects and programs aimed at attracting investments to Tajikistan. A distinctive feature of the

259

proposed methodology is the consideration of not only economic factors, but also social, environmental and risk factors, which allows for a comprehensive analysis and informed decisions in the investment field. An analysis of existing investment approaches in Tajikistan has revealed the problems of uneven socioeconomic development of regions that affect the formation of investment and budgetary policy. The article also presents the integration of programmatic methods of state regulation and attracting foreign investment, successfully applied in world practice, in the context of regional development of Tajikistan. Keywords: investments, region, program, foreign capital, strategic goals, sub-goals and their subordination, evaluation of activities, initial space

Гузориши масъала. Пешбурди давлат ва сиёсати давлатй аз иктидори иктисодии он вобастагии калон дорад. Хукумати Ч,умхурии Точикистон баъди ба даст овардани истиклоли давлатй ба масъалаи мазкур эътибори махсус медихад.

Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт.

Вобаста ба мавзуи мазкур як катор олимони хоричиву дохилий корхои илмй анчом додаанд. Аз чумла Радимзода Ш., Розиков В.А. 9. Корниенко Т.А., Косенко С.Г., Кочурина Р.А. доир ба мавзуи мазкур маводеро тахия намудаанд.

Максади макола - омузиши арзёбии самаранокии лоихахо ва барномахои минтакавии сармоягузорй.

Мухтавои асосии мавод. Дар шароити рушди босуръати иктисоди чахонй ва ракобати афзоянда барои захирахои сармоягузорй, баланд бардоштани самаранокии истифодаи сармоягузорй омили асосии рушди устувор хам минтакахои алохида ва хам дар мачмуъ кишвар мегардад. Масъалаи баходихии хамачонибаи самаранокии лоихахо ва барномахои минтакавии сармоягузорй, ки бояд на танхо омилхои иктисодй, балки ичтимой, экологй ва хавфхоро низ ба назар гиранд, махсусан мухим мегардад. Ин макола ба тахияи методологияи арзебии хамачонибаи самаранокии лоихахо ва барномахои минтакавй, ки ба чалби сармоягузорй ба Точикистон равона шудаанд, бо назардошти хусусиятхои рушди минтакавй ва мушкилоти мавчуда бахшида шудааст.

Дар иктисоди муосир, сармоягузорй дар хавасмандгардонии рушди иктисодй ва баланд бардоштани ракобатпазирии минтакадо накши калидй дорад. Лоихахо ва барномахои самараноки сармоягузорй метавонанд на танхо афзоиши ММД ва таъсиси чойхои нави кориро таъмин кунанд, балки ба сохаи ичтимой ва вазъи экологии минтака таъсири мусбй расонанд.

Аммо, дар амал, на хама ташаббусхои сармоягузорй бомуваффакият амалй карда мешаванд. Аксар вакт лоихахо аз чихати иктисодй самаранок нестанд, ба хадафхои ичтимоии эълоншуда ноил намешаванд ё ба мухити атроф таъсири манфй мерасонанд. Ин пеш аз хама аз он шаходат медихад лоихахо ва барномахои сармоягузорй мавриди кабул ва тасдики онхо дуруст арзеби нашудаанд.

Аз ин ру зарурияти арзебии комплексии лоихахо ва барномахои сармоягузорй аллакай дар мархилаи тахия ва интихоби онхо ба миён меояд.

Усулдои мавчудаи арзебии самаранокй, ки асосан барои лоидадои тичоратию сармоягузорй тадия шудаанд, хусусияти рушди минтакавиро пурра ба назар намегиранд. Аз чумла, ондо окибатдои ичтимой ва экологии татбики лоидадо, инчунин таъсир ба чанбадои гуногуни даети минтакаро ба таври кофй ба инобат намегиранд. Максади ин макола тадияи методологияи арзебии дамачонибаи самаранокии лоидадо ва барномадои минтакавии сармоягузорй мебошад, ки имкон медидад на тандо омилдои иктисодй, балки ичтимой, экологй ва дигар хавфдоро низ ба назар гирад.

Доир ба муайян намудани маддудиятдои лоидадои сармоягузорй дар минтакадои чумхурй ва бедтар намудани фазои сармоягузорй аз чониби Хукумати Ч,умдурии Точикистон барномадо оиди тадлили равишдои мавчудаи сармоягузорй дар рушди иктисодй минтака татбик шудааст [11].

Аз чумла, Президента кишвар Асосгузори сулду ваддати миллй, Пешвои миллат, мудтарам Эмомали Радмон зимни суханрониашон дар Шурои машваратии назди Президента Ч,умдурии Точикистон оид ба бедтар намудани фазои сармоягузорй, чунин баён намуданд: "Фаъолияти пурсамари Шурои машваратии назди Президенти Ч,умдурии Точикистон оид ба бедтар намудани фазои сармоягузорй фишанги мудими густариши ислодот чидати бедтар гардонидани фазои сармоягузорй ба дисоб рафта, ба майдони муколамаи озод ва мунтазами давлат ва бахши хусусй табдил ёфтааст. Максади асосии шуродои минтакавй фародам овардани шароити мусоид барои фаъолияти содибкорй ва чалби бештари сармоя ба иктисодиёти шадру нодиядо мебошад, ки дамзамон ба баланд бардоштани иктисодиёти минтака ва тадкими дамкоридои давлат ва бахши хусусй мусоидат мекунанд"[1].

Хадафи асосии Хукумати мамлакат бадри босамар чорй намудани сармояи хоричй дар минтакадо тавасути барномадои давлатй буда, як катор чорабинидои сиёсй, созишномадои давлатй ва дамкоридои судмандро оид ба чалби сармояи хоричй дар солдои сипаригардида матрад намуд. Чуноне, ки мулокоти дадафноки чонибдо оид ба масъалаи дастгирии Точикистонро дар чалби сармоягузоридои хоричй барои амалисозии лоидадои афзалиятнок мавриди баррасй карор доданд ин низ паддуи дигари самти барномавии рушди иктисодию ичтимой тавасути сармояи хоричй мебошад.

Чунин масъаладоро олими точик, доктори илмдои иктисод, профессор Шариф Радимзода дар

китоби худ кайд мекунанд, ки "пешбурди сиёсати самараноки ицтисодй бо мацсади таъмини рушди босуботи ицтисодиёт, ба роу мондани идоракунии он дар асоси стратегияуои миллии дарозмуддат, цабули цонуну цароруои ба талаботи замон цавобгуй, ташкили шароити мусоид барои рушди истеусолот ва соуибкорию сармоягузорй имкон дод, ки рушди устувори ицтисодиёти мамлакат таъмин карда шавад" [2].

Дар лоихахои мухталифи сохахо аз чумла дар бахшхои энергетика, кишоварзй, саноати истихрочи маъданхои кухй ва наклиёт аз чумлаи афзалиятхои кишвар зикр шудааст, ки чалби сармоягузорони хоричиро дар барномахои дар минтакахои марбут чорй намуда, мавриди баррасй карор дода шавад. Аз руйи натичаи вохурихо чонибхо оиди минбаъд тахкими хамачонибаи хамкорихои созанда бахри ичрои омодагй кардан дар самтхои мухталифи дар барномахои давлатй, ки барои рушду густариши минтака матрах карда шудаанд чорахои зарурй андешиданд.

Хотиррасон менамоям, ки дар соли 2020 нисбат ба соли 2019, ки дар асоси омори анчомшудаи барномаи миёнамухлати рушди Чумхурии Точикистон барои

солхои 2016-2020 чалби сармоягузорй ба чумхурй ба андозаи 53% кам гардид ва дар асоси маълумоти Кумитаи давлатии сармоягузорй ва идораи амволи давлатй, хачми умумии сармоягузорихои хоричии дар асоси барномаи миёнамухлати рушди Чумхурии Точикистон барои солхои 2016-2020 сармоягузорони хоричии чалбшуда 428 млн долларро ташкил дод, аз чумла хамчун сармоягузорони асосй ба Точикистон дар ин давра кишвархои зерин дониста шудаанд: Чин (зиёда аз $150 млн), Арабистони Саудй ($39 млн), Филиппин ($38 млн) дар асоси барномахои давлатй. Дар ин давра хачми сармоягузории мустакими хоричй дар хачми умумии сармоягузории чалбшуда худуди 38% - 162 млн долларро ташкил дод.

Тахлилхо нишон медиханд, ки номунтазамй ва номутаносибии рушди ичтимой-иктисодии минтакахо боиси пайдоиши мушкилотхо дар ташаккули сиёсати сармоягузорй, сиёсати бучет, банакшагирии рушди сохахои ичтимой-иктисодии минтака мегардад.

Дар сарчашмахои илмй як катор нишондихандахои рушди тафрикавии минтакахо чудо карда шудаанд, ки дар расми зерин инъикос гардидааст. (Расми 1.)

Расми 1, Рушди тафрицавии минтацауо Сарчашма: Аз цониби муаллифон тауия шудааст

Дар Чумхурии Точикистон, ба монанди дигар кишвархо, гуногунй дар рушди минтака, шахру нохия ва махалхо хос аст. Дар шароити имруза дар Чумхурии Точикистон методикаи

умумикабулгардидаи бахогузории рушди ичтимой-иктисодии минтакахои кишвар вучуд надорад. Чунин бахогузорй асосан, дар заминаи номгуи

нишондихандахое, ки дар заминахои хукукй, ба монанди Конуни Конститутсионии Чумхурии Точикистон "Дар бораи макомоти махаллии хокимияти давлатй" (2004), Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи макомоти худидоракунии шахрак ва дехот" (2009), Конуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи ояндабинй, консепсияхо,

о^тетя^ вa бapномaхои дaвлaтии pyшди ичтимой-иктиcодии Ч,yмхypии Точикистон" (2003) мyкappap гapдидaaнд, гyзapонидa мешaвaд.

Лекин мyтaacифонa, дap чунин ;олaт тaн;о бaхогyзоpии фaъолияти мaкомоти минтaкaвй вa мa;aллй гyзapонидa мешaвaд, га бa;огyзоpии pyшди ичтимоиву иктиcодй. Аз ин xотиp, метaвон кaйд гамуд, ки зapypaти гyзapонидaни бa;огyзоpии боcифaти pyшди ичтимой-иктиcодии минтaкa;о 6a миен меояд вa дap низоми capмоягyзоpии xоpичй ин яке aß мacъaлaхои мухим 6a хишб меpaвaд [11].

Мyтaвозyнии худудй бояд бapобapнaмоии тaлaбот;ои иктиcодй вa ичтимоии хyдyдхоpо тaъмин нaмояд. Мyтобикaн, бapои бaхогyзоpии мyтaвозyнии pyшди минтaкa;о зapyp acт, ки доиpaи вacеи нишонди;aндa;ои pyшди ичтимой вa pyшди

иктиcодй тa;кик нaмyдa, чaлби capмояи xоpичиpо бо pох,и cоxтaнy тaхияи бapномaвy лои;a;ои мyфидбaxшpо aмaлй нaмоянд [4].

Тaхлили aдaбиёт;о нишон медихaнд, ки aз чониби мyaллифони мyxтaлиф методикaи бaхогyзоpии тaвозyннокии pyшди ичтимой-иктиcодии минтaкa;о пешниход гapдидaacт, ки дap иcтифодaи як KaTOp нишонди;aндa;ои pyшди худудхо бо чaлби capмояи xоpичй acоc ёфтaaнд: (caбaб;о дap Pacми 2 дapч гapдидaacт).

Paсми 2. Хycycият;ои бaхогyзоpии тaвозyннокии pyшди ичтимой-иктиcодии минтaкaхо Сaрчaшмa: Tax^^ мyaллифон

Чи тaвpе ки дap Pacми 2. овapдa шyдaacт, бaхогyзоpии pyшди ичтимоиву иктиcодии мин^^ои aлох,идa дap acоcи нишондихaндaхои зикpгapдидa бappacй вa apзёбй кapдa мешaвaнд. Дap ;ap як нишонди;aндaи зикpгapдидaи pyшди худудй чудо нaмyдaни нишондихaндaхои кaлидй зapyp acт, ки дap acоcи онхо бaхогyзоpии pyшди ичтимой-иктиcодии минтaкa гyзapонидa мешaвaд. Интиxоби нишондихaндaхо тapзе бa pох мондa мешaвaд, ки имконияти бa дacт овapдaни тaхлилpо дap acоcи мaълyмоти омоpй тaъмин менaмоянд.

Бa xотиpи бaхогyзоpии боcифaт мyaйян нaмyдaни тaноcyби бaйни нишондихaндaхои кaлидй зapyp aCT, ки имконияти бapтapaф нaмyдaни чунин нишондихaндaхоpо дap мapхилaхои ибтидой тaхлил тaъмин нaмояд.

Дap cоли 2020, ки чaмбacткyнaндaи Бapномaи миёнaмyхлaти pyшди Ч,yмхypии Точикиcтон буд, тaмоюли мycбaти pyшд aз хиcоби aфзоиши хaчми иcтехcолот дap бaxшхои вокеии икттеод, capмоягyзоpй, xизмaтpacонй, болоpaвии нapxи aшёи xом вa метaллхо дap бозоpи чaхонй, pyшди иктиcоди шapикони тичоpaтии кишвap дap мaчмyъ нигох доштa шуд. "Пешpaфти мycбии иктиcоди кишвap aз хиcоби aфзоиши хaчми ^тех^ли мaхcyлоти caноaтй - 21,3 фоиз, мaхcyлоти кишовapзй - 6,8 фоиз, мaблaFгyзоpии capмояи acоcй -4,1 фоиз, муомилоти моли чaкaнa - 6,6 фоиз вa xизмaтpacонии пyлaкй - 1,8 фоиз, муомилоти caвдои беpyнй - 1,1 фоиз тaъмин гapдид [6]."

Бояд кaйд нмуд, ки иктиcодиёти кишвap as ходиcaвy xaвфхои беpyнa вa cиёcй, aa чyмлa бyхpонхои молиявии чaхонй, пpоблемaхои cиёcй ё

CTëcara пypкyввaти химоявй вa aмниятй ниcбaт бa кишвapхои хaмcоя оcебпaзиp acт. Лоихaхои xеле мухим бapои кишвap (тaъcиcи инфpacоxтоpи зapypй) метaвонaнд бо xaтapи xaлaлдоpшaвии мaблaFгyзоpй, дyшвоpихои дapёфти capмоягyзоpй, кохиши воpидоти capмоя (дap шaкли интиколи мaблaF) бинобap pyйдодхои cиёcaти xоpичй кapоp гиpифтaнд мycоидaт нaмояд. Тaтбики ин лоихaхо a5 хиcоби мaнбaъхои xyдй, бе мaблaFгyзоpии xоpичй, capфи нaзap aз дypнaмои xyби pyшди миёнaмyхлaт, aз эхтимол дyp нест.

Aлбaттa, aмaлй нaмyдaни бapномaхои минтaкaвй дap шapоити имpyзa aхaияти aввaлиндapaчa мегиpaд, зеpо номyнтaзaмй вa номyтaноcибии pyшди ичтимой-иктиcодии минтак^о боиcи шйдоиши мушкилотхо дap тaшaккyли cиёcaти capмоягyзоpй, cиёcaти бучет, бaнaкшaгиpии pyшди cохaхои ичтимой-иктиcодии минтaкaи aлохидaи кишвap мегapдaд.

Дap Ч,yмхypии Точикиcтон, бa моганди дигap кишвapхо, фapкият вa тaвофyтхо дap pyшди минтак^о вa мaхaлхо xоc acт. X,aмзaмон бояд вдйд нaмyд, ки то хол дap кишвap методикaи бaхогyзоpии pyщди ичтимой-иктиcодии минтaкaхои кишвap вучуд нaдоpaд, ки aлбaттa дap aмaлй нaмyдaни бapномaхои вокеии мaкcaднок дap тaмоми минтaкaхои кищвap бa тaвpи мaнфй тaъcиp меpacонaд.

Дap бapобapи ин, бapои мyaйян нaмyдaни aмнияти иктиcодии кишвap вa миш^к^ои aлохидaи он нишондихaндaхои мyaйян иcтифодa мещaвaнд, ки вaзъияти иктиcодиpо дap aлохидaгй бaхогyзоpй менaмоянд, ки он тaъминоти зaxиpaвй вa молиявии pyщди иктиcодй, иcтифодaи неpyи илмй вa инновaтcионй, caтхи хaёти aхолиpо тaчaccyм менaмоянд. Иловa бap ин, a5 нигохи мо зapyp acт, ки тapкиби capмоягyзоpихо омyxтa щyдa, дap acоcи он ояндaбинии вaзъияти иктиcодй дap кищвap вa дap мит^к^ои aлохидaи он ^aM кapдa щaвaд [10].

Вобacтa бa cиёcaти иктиcодии дaвлaт дap caтхи минтaкaхо хaминpо бояд тaзaккyp дод, ки зapypaти кохиш додaни нобapобapии иктиcодии минтaкaвй вa дap бaъзе мaвpидхо бa дacт овapдaни мувозигати иктиcодии минтaкaвй бapои хaмaи кишвapхо, чй кищвapхои пещpaфтa вa чй кишвapхои cycттapaккикapдaи чaхон xоc acx Mеxaнизми pacидaн бa ин мaкcaдхо кyмaки молиявии дaвлaт, чaлби мaблaFхои мaхaллй, aз чyмлa capмояи xycyrä тaвaccyти бa capмоягyзоpон додaни имтиёзхои гуногун вa бa тaъxиp aндоxтaни пapдоxтхо, тaдбиpхои конyнгyзоpй, мaх,дyдиятхои молиявй, чapимa вa aмcоли онpо дapбap мегиpaд. Тaчpибaи умумии cиёcaти икгжодии дaвлaт дap caтхи минтaкa иcтифодaи ягон холaтy шaклхои мaxcycи тaнзим вa ё дap як вaкт якчоя иcтифодa бypдaни якчaнд тaдбиppо иcтиcно нaмекyнaд.

Бapои cиёcaти кapзивy пулй, бa тaвpи aнъaнaвй, caтхи дaвлaтй мyaйян кapдa щyдaacт. Кушиши тaфpикaбaндии фоизхо дap минтaкaхои гуногун ^prö ки вучуд нaдоpaд, зеpо дap бозоpи

capмоя минтaкaхои aлохидa бa cифaти нapxгyзоpон бapомaд мегамоянд, ки aз чониби capмоягyзоpони xоpичй вa доxилй бaхогyзоpй кapдa мешaвaнд. Сaтхи дaвлaтй инчунин бapои aмaлй нaмyдaни тaнзими xоpичии иктиcодиёт мyaйян кapдa щyдaacт. Тaнхо х0лaтх0и тaнзими мaxcyc дap як кaтоp минтaкaхо, мaxcycaн, миш^к^ое, ки бa минта^и озоди иктиcодй доxил мешaвaнд, холaти иcтиcной щyмоpидa мешaвaнд.

Аз нигохи Paзыков В.А. Paxимов Ш. М. Сaфapов С.Г., ки дap китоби xyд овapдaaaнд '^битет, ки aкcapият мyътaдилшaвй вa pyщди эхтимолии иктжоди Ч,yмхypии Точикиcтонpо бо тaFЙиpоти мycбaт дap cохaи cиёcй дap шлхои оxиp, aфзоиши фaъолияти ^K^^p^ эхёи paвaндхои capмоягyзоpй paбт медихaнд. Фaъолияти пypcaмapи коpxонaхо дap мyхлaти дapозмyддaт, тaъмини cypъaти бaлaнди pyщд вa бaлaнд бapдоштaни paкобaтпaзиpии онхо дap шapоити гyзapиш бa иктиcоди бозоpй acоcaн a5 caтхи фaъолияти инвеcтитcионй вa доиpaи фaъолияти capмоягyзоpии онхо мyaйян кapдa мешaвaд" [5].

Myшaxxacоти apзёбии caмapaнокии лоихaхо вa бapномaхои минтaкaвии capмоягyзоpиpо метaвон a5 pyи хиcоботхои бapномaвие, ки тaвacyти он хaмacолa вa дap мyддaти мyaян шaхp, нохия вa вилоятхо пешниход кapдaaнд, xyлоcaгиpй кapдaн мумкин acx

Дap вилояти Сугд a5 дaвpaи aмaлишaвии бapномa, яъне cолхои 2016-2020 aз хиcоби хaмaи capчaщмaхои мaблaFгyзоpй бapои коpхои бунёду бapкapоpcозии иншоотхои дap Номгуи чоpaбинихои бa бapномaи мaзкyp зaмимaгapдидa зиёдa aз 174,4 млн. шмонй paвонa щyдaacт, ки ин 111,6 фоизи ичpои нaкшaи ичpои Бapномapо дap бap мегиpaд.

Аз ин 3,5 млн. томонй (2,0 фоиз) мaблaFхои бучети чyмхypй, 42,5 млн. cомонй (24,4 фоиз) бучети вилоятй, 0,9 млн. томонй (0,5 фоиз) бучети нохия, 96,3 млн. томонй (55,2 фоиз) aз хиcоби cохибкоpон вa aхолй вa 31,2 млн. cомонй (17,9 фоиз) capмояи xоpичй мебошaнд. Дaвоми дaвpaи хиcоботии и^ои Бapномa бa мaблaFи кapиб 13,0 млн. cомонй ^з ин, 170,0 хaзоp cомонй a5 хдооби бучети чyмхypй, 7,8 млн. шмонй бучети вилоятй, 1,2 млн. томонй мaблaFхои cохибкоpон вa aхолй вa 3,8 млн. cомонй capмояи xоpичй) коpхои бунёду cоxтмони и^о щyдaacт, ки ин 103,9 фоизи и^ои нaкшaи и^ои Бapномapо тaшкил медихaд.

Дap ин дaвpa, 3 иншоот бо мaблaFи 15,5 млн. шмонй ^ ин, 0,8 млн. томонй a5 хиcоби cохибкоpон вa aхолй вa 14,7 млн. томонй capмоягyзоpии xоpичй) пyppa ичpо гapдидa, 1 иншоот бо мaблaFи 1350,0 хaзоp cомонй коpхо 0F0з гapдидa идомa доpaд. Сохaи xочaгии мaнзилию коммyнaлй-тибки нaкшaи чоpaбинихои Бapномaи мaзкyp бapои тaтбики вaзифaхои cохaи xочaгии мaнзилй вa коммyнaлй 7 лоихa бa мaблaFи 15,2 млн. шмонй пешбинй щyдaacт. Дap ин дaвpa, бa мaблaFи 13,2 млн. шмонй (13,2 млн. cомонй бучети вилоятй вa 68,0 хaзоp cомонй capмояи xоpичию доxилй) коpхо и^о

гардидаанд, ки ин 86,9 фоизи ичрcи нaкmaрc ташкил мед^ад.

Чyнcне, ки дар мaълyмот cвaрдa шyдaaст, "Дар ин давра, иншооти Ташкили 2 адад гaрмxонa дар назди ХМК maxрaки Зaфaробод ва Меxнaтcбcд" аз чcниби мaсъyл МИХД нcxия, КВД ХМК-и шaxрaки Зaфaрcбcд ва maxрaки Меxнaтcбcд 6c маблаги 500,0 xaзcр сcмcнй аз xисоби сaрмcяcи xcричй ва доxилй сcxтa ба истифcдa дcдa мешyд. Мyтaaссифcнa, ичрои инmccти мaзкyр xaмaгй 5,9 фcиз ё ба маблаги 29,7 xaзор сcмcнй кcрxc aнчом дcдa шудааст" [6].

Дар шaxри Бcxтaри вилcяти Хaтлcн бaрнcмaи мазкур 76 адад лcиxaxcрc ба маблаги зиёда аз 1252,1 млн. сомонй дар бар гирифта, аз он 37,9 млн. сcмcнй ба бyчети чyмxyриявй, 57 млн. сcмcнй ба бyчети вилcятй, 141,2 млн. сомонй ба бyчети мaxaлй, 696,7 млн. сомонй ба бaxmи сcxибкcрcн, сокиноник сaxcвaтпеma ва мaблaFxcи xyдй, 319,3 млн. сомонй ба бaxmи сaрмояи xcричй тaaлyк дcрaд. Бaрcи татбики Бaрнcмaи рушди нcxия аз тaмоми сaрчaшмaxcи имкcнпaзири мaблaFгyзcрй вcситaxcи молиявй чалб ва сафарбар гардида, сaрчaшмaxои мaблaFгyзcрии cн аз xисcби бyчети чyмxyриявй 10,2 млн. сcмcнй, аз xисоби бyчети вилcятй 52,5 млн. сомонй, аз xисcби бyчети мaxaллй

83.3 млн. сcмcнй, аз xисоби сaрмcяи xcричй 180,2 млн. сомонй, аз xисcби мaблaFxcи иxтиёрии axолй, xcчaгиxcи деxкcнй, сcxибкcрcн, аз xисоби мaблaFxcи xyдии тamкилcтy идcрaxcи чyмxyриявй 522,8 млн. сcмcнирc дар бар мегирад.

Бaрcи татбики Бaрнcмaи рушди ноxияи Кymcниён аз тaмcми сaрчaшмaxои имкcнпaзири мaблaFгyзcрй вcситaxcи мcлиявй чалб ва сафарбар гардида, сaрчaшмaxои мaблaFгyзории cн аз xисcби бyчети чyмxyриявй 41,4 млн. сcмcнй, аз xисоби бyчети вилcятй 12,9 млн. сомонй, аз xисcби бyчети мaxaллй 11,5 млн. сомонй, аз xисcби сaрмояи xcричй 62,2 млн. сcмcнй, аз xисоби мaблaFxcи иxтиёрии axcлй, xочaгиxои деxкcнй, сcxибкcрcн, аз xисcби мaблaFxои xyдии тamкилcтy идcрaxcи чyмxyриявй 76,1 млн. сомонй, ва мaблaFxcи номуайян 47,5 млн. сcмcнирc дар бар мегирад.

Бaрои татбики Бaрнcмaи рушди ноxияи Кубодиён аз тaмcми сaрчaшмaxои имкcнпaзири мaблaFгyзcрй вcситaxcи мcлиявй чалб ва сафарбар гардида, "сaрчaшмaxои мaблaFгyзории cн аз xисcби бучети чyмxyриявй 59,2 млн. сcмcнй, аз xисоби бучети вилcятй 0,9 млн. сомонй, аз xисcби бучети мaxaллй 3,6 млн. сомонй, аз xисcби сaрмояи xcричй

12.4 млн. сcмcнй, аз xисоби мaблaFxcи иxтиёрии axcлй, xочaгиxои деxкcнй, сcxибкcрcн, аз xисcби мaблaFxои xyдии тamкилcтy идcрaxcи чyмxyриявй

17.5 млн. сомонй, мaблaFxcи Иттифcки Точикмaтлyбот 5,1 млн. сcмcнй, кaрзxcи имтиёзноки бcнкй 10,0 млн. сcмcнирc дар бар мегирад"[7].

К^айд кардан ба мавридаст, ки идcмaбaxmи ислcxcт дар эчоди фaзcи сaрмcягyзcривy сcxибкcрй, баланд бaрдоштaни мамлакат дар радабандии байналмилалй дcир ба дастгирии давлатии

соxибкорй, таъмин намудани фaъcлияти бcнизcми соxибкорй тавассути ташкили мaркaзxcи xизмaтрaсcнй ба сaрмcягyзcрcнy сcxибкcрcн дар минтaкaxcи кишвар, содда гaрдcнидaни расмиёти пешбурди соxибкорй, аз чумла низcми ичcзaтдиxй ва нaзорaт, тaxия намудани стратегияи сaрмоягyзории Ч,yмxyрии Тcчикистcн бaрcи давраи то шли 2030 ва Бaрнcмaи давлатии дастгирии соxибкорй дар Ч,yмxyрии Точикистон бaрcи сcлxcи 2021-2025, такмил додaни низcми таъмини кaфcлaти сaрмcя ва xy^^ мcликият мутобик 6c меъёрxои байналмиллалй, идcмa дcдaни сcxтмcни НБО '^Fy^' ва НБО "Себзор", тачдиди cбaнбcрxcи Нcрaк, Кдйрокум ва Сарбанд xaдaфи aсcсии бaрнcмaxc мебcmaд.

Инчунин, тaxким бaxmидaн ба ташаккул ва рушди мачмуи иктисcди беруна, густариш дcдaни xaмкcриxcи мcлиявию иктисcдии кишвар 6c шарикони рушд, чиxaти чалби бештари сaрмоя, aфзcиm дcдaни истеxсоли ракобатпазири вcридcтивaзкyнaндa ва ба содирот нигaрcнидaшyдa, бунёди мaркaзxcи лcгистикй, чалби сaрмояи дcxиливy xcричй, ташаккул додaни инфрaсcxтcр ва индустрияи зaмcнaвии сaйёxии экcлcгй, тaдбирxcи сcлимгaрдcнй, тaъриxию фaрxaнгй, кyxнaвaрдй, mикcр, идcмa дcдaни соxтмони xaти интикcли КАСА 1000, - xarn байналмиллалии Осиёи Марказиву Осиёи Чднубй низ такмилталаб мебcmaд.

Бояд таъкид намуд, ки таркиб ва мундаричаи xизмaтрaсcниxcи бучетй 6c тaлaботи чcмеa ба чунин xизмaтрaсcниxc ва имконияти давлат дар кcнеънaмcии otxc aлcкaмaнд мебcmaнд, ки аз вазъияти ичтимcй-иктисcдй дар кишвар вcбaстa аст. "Х,ачми xaрcчcти бучетй аз тaлaботxои бучетй ва имкcниятxcи пур кардани дaрcмaди cн (тaвcзyннcкии бучет) вобaстa аст. Лекин ин xyсyсияти умумии мантики тamaккyли xaрcчcтxcи бучетй ба xrac6 меравад. Яъне, метaвcн кайд намуд, ки xaрочоти бучетй аз омилxои зиёд вcбaстa аст. Он 6c xaчм ва динамикаи мачмуи мaxсyлcти дcxилй; xaчми дaрcмaдxcи давлат, ки дар навбати xyд, аз сaтxи aндcзбaндй, чaмъcвaрии aндcз, воридоти Faйриaндcзй ба бучет вобаста мебошад; пеmниxcди чомеа ба фоидаи азнавтаксимкунии бaрнcмaxcи давлатй ва як катор cмилxcи дигар муайян карда мешавад"[8].

Х,ачми xaрcчcти бyчетxcи сaтxxcи гуногун -бучети чyмxyриявй ва мaxaллй, асосан бо таксимнамоии вcситaxcи бучетй дар асоси доираи xaчми маблаггузорй муайян карда мешавад. Дар чунин xолaт ба сифати замина меъёрxои xaрcчcт, ки бо пеmниxcд намудани xизмaтрaсcниxcи бучетй алокаманд, ки аз тарафи Вазорати молияи Ч,yмxyрии Точикистон тасдик шудааст, баромад менамоянд. Лекин, xaчми мaблaFxcи бучетй барои пешниxоди xизмaтрaсcниxc дар асоси методи экстраполятсия, ки ба истифодаи сaмтxcи солxои пешина равона карда шудааст, муайян карда мешавад.

Ин оид ба вучуд нaдcmтaни муносибати илман асоснокшуда ба муайян намудани xaчми

харочотдои бучетй ба пешнидоди хизматрасонидо мувофики меъёр ва талаботдои замон шадодат медидад. Лекин аз дисоби нокифоягии воситадо, ки маблагдои низоми бучетии кишварро ташкил медиданд, метавон кайд намуд, ки истифодаи методи экстраполятсия ва ниёз ба сармояи хоричй талаботи худи даёт аст.

Хулоса маколаи мазкур зарурати арзебии дамачонибаи лоидадои минтакавиро бо назардошти на тандо омилдои иктисодй, балки ичтимой, экологй ва хавфнок ошкор мекунад. Усулдои мавчудаи арзебй, ки асосан ба лоидадои тичоратию сармоягузорй нигаронида шудаанд, хусусиятдои рушди минтакавиро пурра ба назар намегиранд, окибатдои ичтимой ва иктисодии татбики лоидадо, инчунин таъсир ба чанбадои гуногуни даети минтакаро ба назар намегиранд. Ин боиси кабули карордои на дамеша огодона дар содаи сармоягузорй мегардад.

Х,амзамон усули арзебии дамачонибаи дар макола пешнидодшуда имкон медидад, ки тадлили дамачониба гузаронида шавад ва дар содаи сармоягузорй карордои огодона кабул карда шаванд. Тадлили равишдои мавчудаи сармоягузорй дар Точикистон мушкилоти рушди нобаробари ичтимоию иктисодии минтакадоро ошкор намуд, ки ба ташаккули сиесати сармоягузорй ва бучет таъсир мерасонад.

Макола дамгироии усулдои барномавии танзими давлатй ва чалби сармояи хоричиро, ки дар

тачрибаи чадонй аз солдои 30-уми асри ХХ бомуваффакият истифода мешаванд, дар заминаи рушди минтакавии Точикистон пешнидод менамояд. Чуноне, ки Корниенко Т.А., Косенко С.Г., ва дигарон дар тахдили худ кайд намудаанд, "Х,амон минтакадо натичадои бедтаринро ба даст меоранд, ки маъмурият тавонад ягонагии сиёсати молиявй, саноатй ва ичтимоиро таъмин намояд, методдои оптималии баланд бардоштани самаранокии идоракунии молумулк ва воситадои молиявиро интихоб намояд, дамкоридоро бо содибкорон, сармоягузорон ва дигар кишрдои фаъоли адолй барои бедтар намудани сатди зиндагй ташкил намояд"[9].

Х,амин тарик муаян намудани фазои сармоягузори дар минтакадо, ки садми он накши мудимро мебозад, дар мамлакатамон тавасути барномадои давлатй ва лоидадои муаянкунандаи сатди минтакаро густариш мебахшад.

Инчунин чорй намудани методологияи дамачонибаи арзёбии самаранокии лоидадо ва барномадои минтакавй, ки омилдои ичтимой, экологй ва хавфнокро ба назар мегиранд, дар якчоягй бо дамгироии усулдои барномавии танзими давлатй, имкон медидад, ки самаранокии раванддои сармоягузорй дар Точикистон баланд бардошта, ба рушди мутавозини ичтимоию иктисодии минтакадо мусоидат намояд. Аммо, дар баробари ин тадлили амики лоидадо ва барномадои мушаххаси минтакавй барои арзебии самаранокии методологияи пешнидодшуда дар амал датман зарур аст.

АДАБИЁТ

1. Суханронии Асосгузори сулду ваддати миллй-Пешвои милат, Президенти Ч,умдурии Точикистон Эмомали Радмон дар Шурои машваратии назди Президенти Ч,умдурии Точикистон оид ба бедтар намудани фазои сармоягузорй. С1.

2. Радимзода, Ш. Чддонишавй ва рушди иктисоди миллй / Ш. Радимзода. - Душанбе : Эр-граф, 2019. - 219 p. - ISBN 978-99975-928-8-0. - EDN RJGZYJ.

3. Барномаи миёнамудлати рушди Ч,умдурии Точикистон арои солдои 2016-2020. Душанбе-2016.С32.

4. Довгялло, Я. П. Роль инвестиций в экономическом развитии Республики Таджикистан / Я. П. Довгялло, Ф. С. Холбобоев // Экономика Таджикистана. - 2023. - № 1. - С. 22-29. - EDN DKLQBO.

5. Разыков, В. А. Инвестиционная политика Республики Таджикистан и основные направления её активизации / В. А. Разыков, Ш. М. Рахимов, С. Г. Сафаров. - Душанбе : Издательство "Сарпараст", 2001. - 175 с. - EDN MTUYYK.

6. Барномаи миёнамудлати рушди вилояти Сугди Ч,умдурии Точикистон Барои солдои 2016-2020. Хучанд-2016.С30, 34,39.

7. Барномаи миёнамудлати рушди вилояти Хатлон Ч,умдурии Точикистон барои солдои 2016-2020. Бохрар-2016.С31,34,39.

8. Лагкути Б.Г. Факторы влияния на эффективность расходования бюджетных средств. // Управление экономическими системами: электронный научный журнал. http://uecs. ru/uecs41 -412012/Шт/13 74-2012-05-30-11 -56-29.

9. Корниенко Т.А., Косенко С.Г., Кочурина Р.А. Актуальные вопросы государственного и муниципального управления. - Армавир: ИП Чайка, 2014. -С. 59.

10. Назаров, Д. Т. Инновационные кластеры как форма развития и размещения производительных сил в условиях переходной экономики Республики Таджикистан / Д. Т. Назаров // Экономика Таджикистана. - 2021. - № S2. - С. 31-39. - EDN ZNPGYJ.

11. Холбобоев, Ф. С. Роль инвестиционного законодательства в развитии государственной инвестиционной политики часть 2. Некоторые институциональные вопросы совершенствования

инвестиционного климата Республики Таджикистан / Ф. С. Холбобоев // Труд и социальные отношения. - 2024. - Т. 35, № 2. - С. 87-98. - DOI 10.20410/2073-7815-2024-35-2-87-98. - EDN OFGCTT.

Маълумот дар бораи муаллифон:

Холбобоев Файзулло Самадович - номзади илмхои иктисодй, ходими пешбари илмии Института иктисод ва демографияи ДДТТ. Почтаи электронй: [email protected]

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Абдуллозода Умедчон Саид — ходими калони илмии шуъбаи тадкикоти институтсионалии институти иктисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмхои Точиикистон. Тел+992552050525. Почта: [email protected]

Сведение об авторах:

Холбобоев Файзулло Самадович - кандидат экономических наук, ведущий научный сотрудник Института экономики и демографии НАНТ. Е-mail: [email protected]

Абдуллозода Умеджон Саид - старший научный сотрудник отдела институциональных исследований Института экономики и демографии Национальной академии наук Таджикистана.

Information about the authors:

Kholboboev Faizullo Samadovich - candidate of economic sciences, leading researcher of the Institute of Economics and Demography of the National Academy of Sciences of Tajikistan. E-mail: [email protected]

Abdullozoda Umedjon Said - Senior Researcher at the Department of Institutional Research at the Institute of Economics and Demography of the National Academy of Sciences of Tajikistan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.