CC BY
16
10.00.00.илмхои филологи
Ю.ОО.ОО.ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ lO.OO.OO.PHILOLOGICAL SCIENCES
10.01.00.АДАБИЁТШИН0СИ 10.01.00.ЛИТЕРАТУР0ВЕДЕНИЕ 1O.O1.OO.LITERARY CRITICISM
10.01.03.АДАБИЁТИ МАРДУМИ КИШВАРХ,ОИ ХОРИЧЙ 10.01.03.ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10.01.03.LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 8 Точ.1 З.А.FАФФ0Р0ВА
ББК 83,3Т
ИСТИЛО^ОТИ НУ^УМ ВА МАФО^ИМИ ФАЛАКИ ДАР МАСНАВИИ «МЕ^РУ М0^»-И ^АМОЛИИ ДЕХЛАВЙ
Дар каламрави адабиёти форсу точик истифода аз мафохими нучум ва афлокй чун образной шоирона хануз аз огози он равиши махсусе касб намуда буд ва дар ин замина тахкикоти муайяне хам сурат гирифтааст, ки никоте аз онхо дар маколаву тахкикоти чудогонае сабт шудаанд. Ин чо метавон аз асари донишманди эронй Абулфазли Мусаффй бо номи «Фарханги истилохоти нучумй хамрох бо вожахои кайхонй дар адабиёти форсй» ёдовар шуд (1). Чанбаи рамзй касб намудани бархе аз достонх,о дар китоби донишманди маъруфи Эрон Такии Пурномдориён «Рамз ва достонхои рамзй дар адаби форсй» (2) мавриди баррасй карор гирифтааст.
Маснавии «Мехру Мох»-и Чдмолии Дехлавй (ваф. 1536) дар шумори маснавихои аслан ошиконаву орифонаи адабиёти форсу точик карор дорад, ки ба шеваи баёни рамзй, яъне, истифодаи истилохоти илми танчим ба калам омадааст. Аз ин лихоз, дар баробари он ки асосан кахрамонони ин маснавй баргирифта аз номи ачроми самовй ё истилохоти илми нучум мебошанд, муаллифи он кушидааст, ки дар зимни шарху тафсири холот ва ходисаву вокеахои асараш аз хаводиси фалакй ва нучумй ба кор бигирад. Аз ин ру, мо ба мушохида мегирем, ки аксари масоили марбут ба илми нучум ба таври махсус дар огози маснавй ба таври барчаста шарху тавзех ёфтаанд. Маснавй бо абёти зер огоз мешавад: Га^е Мизон ба дасти Муштари дод, Га^аш санги Зууал дар палла бищод. Тарозуро х,амун бахшад ба Зуура, Ки то санцад зи анцум Меуру муура (3, 3).
Маълум аст, ки «Мизон» исми яке аз бурчхои дувоздахгона ба шумор меравад, ки макон ва чойгохи он дар фасли тирамох карор дорад. Дар мисраи аввал суханвар омадани бурчи Мизонро ба наздики сайёраи Муштарй таъкид мекунад ва баробари он мутобикати ин бурчро бо сайёраи Зухал низ баён менамояд. Дар кутуби фарханг «Муштарй» хамчун яке аз сайёрахои бузурги дорои фазилати саъд муаррифй мегардад, ки дар форсй «Бирчис» ном бурда мешавад. Муаллифи китоби «Фарханги истилохоти нучумй» гунахои форсии «Зориш» ва «Урмузд»-ро низ номхои форсии ин сайёра номидааст (1, 735). Он дар фалаки шашум карор дорад ва «^озии фалак» низ номида мешавад. Аз нигохи истилохоти илми танчим хонаи у дар бурчхои Х,ут ва ^авс карор дорад. Ба ибораи дигар, хонааш дар миёни Зухал ва Миррих чой гирифтааст. Ин чо зимни таваччух ба байти аввали Чдмолии Дехлавй низ хамин матлаб равшан хувайдо мегардад. Ибораи «Мизон ба дасти Муштарй додан» дар илми нучум нишонае саъд аст, зеро ба навиштаи Абулфазли Мусаффй «Мизон дарачаи шарафи Муштарй ва дарачаи шарафи у дар ин хона 15 дарача аст» (1, 742). Баробари ин, ба иллати он ки Муштарй дар макоми наздик ба Хуршед карор дорад, дарачаи вай дар олами кавокиб ва сайёрагон баланд дониста мешавад. Аз ин чост, ки Чамолии Дехлавй дар мисраи чахорум мегуяд: «Ки то санчад зи анчум Мехру мухра» (3, 3).
Муштарй такрибан соле як бурчро тай мекунад ва ба хамин хотир аст, ки ин чо ишороте ба харакати он низ дар сурудаи шоир хувайдост. Дар абёти дигари маснавй низ асосан ба харакати хамин сайёра таъкид мешавад, ки ба хонаи Тир меравад ва ин чо низ ишорат ба расидани он ба сайёраи Уторид бошад, ки номи дигари хамон Тир ба шумор меравад. Аммо зимнан чун Тир
номи мох,е аз моххои шамсй низ бошад, метавон ин чо ихомеро дарёфт, ки шояд манзури шоир расидан бар ин мох, низ бошад, ки баробар ба яке аз бурчхои дувоздахгона аст.
Чунон ки таъкид гардид, чун ^авс ва Хут аз хонахои Муштарй дониста мешаванд, ба ин хотир шоир «Дихад Бирчисро аз ^авс моя»-гуён ишорат ба хамин ходиса мекунад. Дар байти дигар шоир ба хамон хонаи Муштарй будани Хут аз дигар бурчхои дувоздахгона, ки охирин бурч аст ва баъд аз анчоми он бахор фаро расад, ишора мекунад:
Зиуй сонеъ, ки гау-гоуе зи тацдир, Кунад уукмаш камонро хонаи Тир. Диуад Бирцисро аз Кавс моя, Фиристад моуро дар сих поя. Ба дарёи фалак пайдо кунад Хут, Науанги осмонро з-у дщад цут (3, 3).
Лозим ба зикр аст, ки дар баробари ба бурчи Хут ишора намудан, ки бурчи охирин дониста мешавад, шоир ибораи «наханги осмон»-ро истифода мебарад, чун вожаи «Хут» маънии мохиро дорад ва дар адабиёти форсй иборахои «наханги фалак», «наханги осмон» хамин маънии бурчи Хутро доранд. Дар байти зер ифодаи «сайёраи сабъ» ишорат ба хамон сайёрахои шашгонаи осмонй мекунад, ки дар фарханги кухани мо маъруф мебошад. Калимаи «сабъ» вожаи арабй буда, маънои «шаш»-ро дорад ва бар хамин асос ин чо шоир ба он шашгона сайёрагони осмонй таъкид меварзад:
Барои ицтимои унсури табъ Парешон мекунад сайёраи сабъ. Бигардонандаи афлоку анцум, Падидорандаи аз хок мардум (3, 3).
Манзури шоир аз «Бигардонандаи афлоку анчум» Худованд мебошад, ки замину осмонхоро У офаридааст ва аслан зери мафхуми «афлок» нух фалак ё табакаи осмон фахмида мешавад ва «анчум» чамъи ситорагон низ бошад. Шоир бар гардиши фалак хамчун ходисаи танчимй ишорат мекунад, ки идоракунандаи он ва оромиши замину замон ба ихтиёри Офаридгор аст. Махз, хамин харакатхост, ки боис бар эчоди шабу руз ва пайдо шудани зулмату нур гардидааст. Хамзамон, шоир ин нуктаи мухимро низ таъкид мекунад, ки асли чахон аз ду ранг - сапедиву сиёхй иборат аст, ки аз он Офаридгор ба кудрати хеш дар сапедй сиёхиро метавонад пинхон дорад, ки далели равшани он пас аз поин омадани руз расидани шаб бошад, ки аз таркиби сапедии руз берун меояд:
Фалакро гардиши айём дода, Заминро зери у ором дода. Супурда рузу шабро зулмату нур, Сиёуй дар сапедй карда мастур (3, 3).
Ибораи «сипехри лочвардй» дар адабиёти форсу точик ба маънии «осмони кабуд» маъруф аст ва дар мисраи дувум шоир «ояти сурхиву зардй»-ро барои ифодаи ранги хуршед ва замони гуруби он, ки осмон сурати сурхрангро бар асари шафак мегирад, тасвир намудааст. Вобаста ба хамин аст, ки шоир дар мисраи чоруми китъаи зер таркиби «заминро дил ба хун огушта монда»-ро ба кор гирифтааст:
Ба авроци сипехри лоцвардй Нигорад ояти сурхиву зардй. Аз у кори фалак саргашта монда, Заминро дил ба хун огушта монда (3, 3).
Офариниш аз чахор унсур иборат аст ва шоир кудрати офаринишро тавассути таркиби «сунъи офариниш» баён мекунад, ки мачмуи мавчудотро аз чахор унсур - хоку боду обу оташ хастй бахшидааст ва дар идомаи бахши мукаддимавии маснавй ин матлаб барои мо равшан мешавад:
Вуцуди хоку боду обу оташ Мусалсал гашта аз сунъи сифоташ. Хирад дар уикматаш бисёр биштофт, Ба уукмаш хешро бепову сар ёфт. Бад-у андеша чун паргор гардид, Ба охир нуцтасон бекор гардид (3, 3).
Дар фарханги офариниши олам ибораи арабии «Кофу нун», ки ба шакли «кунфаякун»-и арабй маъруф аст, хамчун ифодаи офарида шудани олам тавзех меёбад. Бар асоси шарху тавзехи «кунфаякун», ки сарчашма дар сураи «Бакара» аз китоби мукаддаси ^уръон дорад, Худованд чун хар чиро, ки иродат кунад, биофаринад, бигуяд, ки пайдо шавад, он пайдо гардад:
Тавоной ки кард? Ар нашнавй, кун!
Дарахти коинот аз шох то бун (3, 3).
Шунидани «кун» дар ин чо ба хдмин матлаб ишорат мекунад, ки хдмаи мавчудоти офаридашуда дар олам бо шунидани хдмин нидои «пайдо шав» сурати худро дар руи замин пайдо кардаанд:
Сифоти у чу дасти цуд бикшод,
Ба як шохаш уазорон баргу бар дод (3, 3).
Дар кисмати марбут ба наъти Х,азрати Паёмбари акрам (с), ки он чо сухан аз меъроч меравад, низ Ч,амолии Дехлавй ба масоили илми нучум ва истилохоти он ручуъ мекунад ва аз чумла, он шабро ба сифоти «анбарфишони оламафруз», ки гуё «талъатро аз рухсораи руз рабудааст», тасвир менамояд. Х,осили сухани шоир он бошад, ки шаби меърочи Мухаммад (с) равшантар аз руз буд, ки онро баробар ба лайлатулкадр медонад ва ин хама хубй дар ин шаб гуё аз тарафи сайёрагони мохи пура дурафшон гаштааст. Ин чо манзур аз «бадр» дар илми нучум мохи пура аст, ки аз асари такмилаи он шаб мунаввар мегардад:
Шаби анбарфишони оламафруз Рабуда талъат аз рухсораи руз. Шабе алуац! Ба хубй лайлатулкадр, Дурафшон гашта аз сайёраву бадр (3, 9).
Дар тасвири шоир махтоб аз сари мухаббат ба чархи барин равшаниву нур ато мекунад ва аз таъсири ин равшаноии мохтоб гуё саросари олам ва фалаки даввор ба як гулзор бадал гаштааст. Дар идома шоир фалакро, ки дар илми нучум манзур хамон «осмон» бошад, хамоно аз таъсири равшании мохтоб пур аз мушку кофур ва муаттар мебинад ва орзу мекунад, ки аз чашми бад дур бошад. Ибораи «чашми бад дур» дар фарханги мардумй маъруф аст ва он ба маънии «чашми бад нарасад» истифода мешавад:
Мауаш аз меури чарх афзун ба анвор, Замин аз акси анцум гашт гулзор. Фалак аз моуи шаб пурмушку кофур, Чу хатти руи ёр аз чашми бад дур (3, 9).
Ин холатро шоир ба шабе монанд мекунад, ки мохи хилол ба бадр табдил меёбад ва пура шуда, саросари анчумро равшан мегардонад. Аммо дар пиндори шоир шаби меъроч аз осмон на танхо нур, балки гуиё гохе анбар ва гохе кофур мерехт:
Зи чарх охир на тануо нур мерехт, Гауе анбар, гауе кофур мерехт (3, 9).
Аз дигар истилохоти маъруфи илми нучум «хафт ахтар» мебошад, ки манзур аз он хамон хафт сайёраи осмон бошад, ки дар боло бархе аз онхоро шарх додем. Шоир бо такя бар чойгохи ин хафт ахтар дар низоми афлокй таъкид мекунад, ки дар он шаб аз таъсири анвори ин хафт ситорагон аз хафт табакаи осмон анворе тарабнок меомад. Таъсири хамин хафт афтар ва чунин шаби монанд ба руз буд, ки аз файзи он Зухра, ки онро «Мутриби фалак» хам меноманд, ба шур омада, оханги чаззобе мебарорад. Зухраро дар илми нучум «Нохид» низ мегуянд, ки гунаи арабии ин вожа бошад. Ин чо шоир хузури онро дар низоми фалакиёт дар шаби меъроч ба гунае тасвир мекунад, ки гуё аз асари оханги навоиши ин мутриби олами афлок чомаи Муштарй аз душ меафтад, яъне, чун Муштарй аз шумори сайёрагони саъд ба шумор меравад, чехраи нуронии хешро мунаввар ва равшан мегардонад:
Зи уафт ахтар ба уафт ицлими афлок Хувайдо гашт анворе тарабнок. Самоъи Зуураро овард дар гуш, Ридои Муштарй афтода аз душ (3, 9).
Баъдан шоир ба сайёраи дигари низоми офтобй ишорат мекунад, ки он «Уторид» буда, бо номи «Тир» хам маъруф аст. Ин чо шоир асари он шабро ба хадде ба тасвир медароварад, ки аз боиси он дар хаёли Уторид танхо як су гузоштани килки тадбирро мебандад, яъне, хеч ситораву сайёрае наметавонад чунин шабро пешгуй намояд. Маълум аст, ки яке аз хаводиси илми нучум илми рамл мебошад, ки муаббирон тавассути ачроми самовй фол мегиранд. Ин чо шоир ба хамин нукта низ таъкид меварзад, ки хеч як ситорае ё дигар ачроми самовй чунин шабро наметавонад мукаррар кунад. Х,амин гуна, дар ин шаб аз тулуи моху Зухра ва расидани Хуршед хосиле нест, чун он шаб мисоли руз аз тачаллии чехраи нуронии кахрамони маснавй равшан буд. Ин чо низ барои ифодаи азамати шаби меъроч Ч,амолй кушидааст, ки чихати ифодаи муассири андешахои хеш боз хам ду мафхуми илми танчим - «субх» ва «хуршед»-ро мавриди истифода карор дих,ад, ки аз боиси вучуди мунаввари шаби Меъроч дигар парвое олам аз омадани ин ду рукни мухимми равшаниафруз надоранд:
Уторид дар хаёлаш баста тасвир, Зи даст афканд як су килки тадбир. Цауонро аз тулуи моуу Ноуид На ёди субуу не парвои хуршед (3, 9).
Нуктаи чолиби таваччух он аст, ки шоир дар офаридани тасвирхо ва таркибу таъбирхо дар чараёни таълими маснавй бештар кушиш ба харч додааст, ки аз воситахои илми нучум ва истилохоти соха муваффакона ба кор бигирад. Масалан, чарх задани худро ба «чархи гардон» монанд мекунад ва аз чашми худ ашк рехтан дар фосилаи аз шаб то сахар аз мехри он мохро тавассути ибораи «фитодани кавкаб аз чашм» тасвир мекунад. Шоир барои ифодаи холати ошиконаи хеш дар чанд мисраи ин китъа аз мафохими танчимие чун «чархи гардон», «чарх», «шаб то сахар», «мехр», «Мох», ки истиораи маъшук ва хам номи кахрамони марказии маснавй аст, «кавкаб», «афтодани кавкаб», ки аслан як ходисаи илми нучум буда, онро кучиши ситора хам мегуянд ва амсоли ин истифода намудааст:
Задам чархе мисоли чархи гардон, Шудам дар рау тарици раунавардон. Хама шаб то сауар аз меури он Моу Фитодй кавкаб аз чашмам дар он роу. Зи хешону азизон дил кашидам, Fарибиро салоуи хеш дидам (3, 16-17).
Дар чараёни сохтмони таркибот ва иборахои ифодакунандаи мафохими нучумй низ шоир аз истиорахои онхо дар шеъри форсй, ки аксаран маъруф хастанд, ба кор мегирад. Чунон ки мо дар боло хам ишорат фармудем, «хафт анчум» бештар барои ифодаи «хафт кишвар» ва «саросари олам» фаровон истифода шудааст. Ч,амолй ибораи истиории «рубъи маскун»-ро, ки дар фархангхо ба маънии «хафт иклим» маънидод шудааст, дар шархи ин маънй ба кор мебарад:
Кадам бардоштам дар роу билхайр, Фазоирубъи маскунро задам сайр. Бад-ин андеша баъд аз муддате чанд Казо дар арсаи Табрезам афканд (3, 17).
Маълум аст, ки исми маснавй хам тавассути номи ду чирми маъруфи осмонй - «Мехр» ва «Мох» созмон ёфтааст ва аз хамин чо харчанд мухтавои достон чанбахои рамзй дорад, аммо метавон бар ин нукта эътимод варзид, ки шоир донандаи хуби хаводис ва мафохими танчим ва истилохи фалакиёт аст, ки онхоро барои ифодаи матолиби хеш бисёр муваффакона истифода бурдааст. Чун ин шеваи нигориши маснавихо тавассути ачроми самовй, узвхои инсон ва дигар мафохими варзишиву аносири табий дар пешинаи адабиёти мо роич буда, истикбол аз ин равиши хоссаи тавассути номи мафохими нучум навиштани маснавиро шоир ба таври махсус таъкид намудааст:
Китобе уаст «Меуру Муштарй» ном, Ба шуурат уамчу ««Меуру Муштарй» ом. Зи таснифи ту баури фазл Ассор, Ки у устоди устодон-ст дар кор (3, 17).
Шоир бо дастури пири рахнамо ишорат ба навиштани маснавие бо хамин шева намуданашро таъкид мекунад, ки ин нукта дар баробари истикбол аз усули нигориши он бар он хам баён месозад, ки бояд махз тавассути истифода аз хамин мафохими рамзй ва шинохти асолату хакикати онхо ба нигориши ин асар икдом шавад:
Ту уам дар фикри Меуру Муштарй бош, Ба меури дил мар уро муштарй бош. Каламро дар банон гирад навардон, Уторидро ба Парвин банд гардон (3, 17).
Боз хам мебинем, ки ин чо низ шоир ба исми ду гунаи ачроми самовй, аз чумла «Уторид» ва «Парвин» ишорат мекунад, ки тавассути калами худ Уторидро банди Парвин гардон. Ин чо киноя аз он аст, ки чун Уторид хурдтарин сайёраи низоми офтобй аст ва Парвин хушаи ситорахои шашгонаи ба хам наздикшуда бошад, ки дар забони арабй онро Сурайё хам мегуянд, ба ин хотир, чараёни таълифи маснавии хешро шоир шабехи хамрох кардани Уторид ба хушаи Парвин медонад ва зимнан таъкид мекунад, ки харчанд дар ин ришта осоре мавчуд буданд, ту хам таълифе дар ин замина ба анчом бирасон ва бар он силсилаи осор хамрох бинамо. Шоир ин нуктаро аз забони пири рахнамои худ он гуна таъкид мекунад, ки яъне, ту хам аз хомушй берун омада, дар ин чода «дурри маънй ба гуши ошикон бирез», яъне, як маснавии ошикона дар хамин шева ба калам овар:
Зи хомуши дахан бикшову бархез! Дури маъни ба гуши ошщон рез! (3, 18) Баъдан шоир боз хам бо истифода аз истилохи нучум матлаби навиштани маснавии хешро ба хамин шева таъкид мекунад ва онро тавассути таркиби «ба чон «Мехру Мах»-амро муштарй гашт» баён мекунад, ки баробари унвони маснавй се истилохи нучум корбаст шудааст. Ин чо вожаи «Муштарй» ба ду маънй истифода шудааст. Аввал хамоно «харидор», ки шоир мехохад баён созад, ки навиштани «Мехру Мах»-ро ба чон харидор гардидам ва баъди навиштанам хам ошикон онро ба чон харидорй намуданд. Аммо «Муштарй» чун сайёраи низоми офтобй ва саъд аст, ин чо зимнан шоир мехохад он нуктаро таъкид созад, ки хохиши навиштани ин маснавй чонамро равшанй бахшид, чунки аз маснавии «Мехру Муштарй» бахравар гардид:
Ба цон «Мехру Мах»-амро муштари гашт, Зи «Мехру Муштари» цонаш бари гашт (3, 18). Хамин гуна Чамолй шоирона баён мекунад, ки барои навиштан «зи таркиби сухан ханчар кашидам», то ки забони суханчинон, онон, ки харфхои баду номатлуб гуянд, бибурам. Ибораи «калам кардан» хам дар ин чо ба ду маънй ба кор рафтааст, яъне, аввал «аз ангушти эшон калам сохтан барои нигориш» ва дувум он бошад, ки «ангушти эшонро калам кардам», яъне, «бо сухани худ ангушти суханчинонро буридам»:
Зи таркиби сухан ханцар кашидам, Суханчинро забони сар буридам. Чу дидам харфгиронро парешон, Коалам кардам бад-у ангушти эшон (3, 18). Баррасй ва тахкики шевахои чолиби корбурди истилохоти нучум дар маснавии «Мехру Мох» ин нуктаро мукаррар мекунад, ки вокеан ин маснавй бо шеваи махсус дар адабиёти форсу точик ба калам омадааст, ки кахрамонони он мафохими ачроми самовй, номи рустаниву гиёх ва амсоли ин буда, хамчун восита ё образ барои навиштани маснавихои ошикона дар адабиёти форсу точик истифода шудааст. Ба ибораи дигар, образхои асосии ин гуна маснавй номи ачроми самовиро доранд, ки амалиёти ошиконаи инсониро ичро мекунанд. Хамин равиши шоистаи нигориш ба Чамолии Дехлавй имкон додааст, ки дар баёни мазмун ва маънихои шоирона, инчунин тасвирсозй аз ходисаву вокеахои фаровони илми нучум ба кор гирифта, ба офариниши матлабхои чаззобу чолиб ва таркибхои шоирона муваффак гардад. Хдмзамон, Чамолй аз истиорахои мустаъмал дар адабиёти форсй барои ифодаи мафхумхои нучумй истифода кардааст, ки ин амр хам ба хунари суханварии вай таъкид мекунад. Нуктаи мухим ва аслии аз ин баррасй бадастомада он мебошад, ки Чамолии Дехлавй аз мачмуи донишхои илми нучум огохии комил дошта, тавонистааст, ки хар яке аз онхоро дар мавриди хеш ва мутобики максад барои шарху тавзехи матолиби рамзиву ирфонй мавриди истифода карор дихад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Мусаффй, Абулфазл. Фарханги истилохоти нучумй хамрох бо вожахои кайхонй дар адабиёти форсй/М.Абулфазл. - Эрон,Табрез:Интишороти муассисаи таърих ва фарханги Эрон, 1357.-1040с.
2. Пурномдориён, Такй. Рамз ва достонхои рамзй дар адаби форсй/П.Такй. - Техрон: Ширкати интишороти илмй-фархангй, 1367.- 404с.
3. Чамолии, Дехлавй. Маснавии «Мехру Мох»/Ч.Дехлавй // Тахдяи Саййид Хусомуддини Рошидй. -Ровилпинди (Покистон), 1974. - 169 с.
REFERENCES:
1. Musaffi, Abulfazl.The Dictionaryof Astronomic Terms and Astrologic Vocabulary in the Persian Literature/ A.Musaffi.-Iran, Tabriz: Iran's edition of historical institute and culture edition, 1357hijra.-1040 p.
2. Purnomdoriyon, Taqi. Anthem and Symbolical Novels in the Persian Literature/ T.Purnomdoriyon. -Tegeran: Science-Culture Edition Company, 1367.- 404 р.
3. Jamoli Dehlavi. Mesnevi "Mehr and Moh"/ J. Dehlavi / prepared by Sayyid Husomiddin Roshidi / Dehlavi J. - Rovilpindy (Pakistan). - 1974.
Истилохоти нучум ваафохими фалаки дар маснавии «Мехру мох»-и Цамолии Дехлавй
Вожахои калиди: Цамолии Дехлавй, маснавии «Мехру Мох», адабиёти форсизабони %инд, маснавй,
истилохоти нуцум, вожахои кайхони, матолиби рамзиву ирфони. Дар цаламрави адабиёти форсу тоцик истифода аз мафохими нуцум ва афлоки чун образхои шоирона хануз аз огози адабиёти форсу тоцик равиши махсусе касб намуда буд ва дар ин замина тахцицоти муайяне хам сурат гирифтааст. Маснавии «Мехру Мох»-и Цамолии Дехлавй (ваф. 1536) дар шумори маснавихои аслан ошицонаву орифонаи адабиёти форсу тоцик царор дорад, ки ба шеваи баёни рамзи,
яъне, истифодаи истилоуоти илми тащим ба цалам омадааст. Аз ин лиуоз, дар баробари он ки цаурамонони ин маснави асосан баргирифта аз номи ацроми самови ё истилоуоти илми нуцум мебошанд ва шоир мафоуими ацроми самовиро уамчун восита ё образ барои навиштани маснавии «Меуру Моу» истифода бурдааст, ки амалиёти ошицонаи инсониро ицро мекунанд, у кушидааст, ки дар зимни шаруу тафсири уолот ва уодисаву воцеауои асараш аз уаводиси фалаки ва нуцуми ба кор бигирад. Хамин равиши шоистаи нигориш ба Цамолии Деулави имкон додааст, ки дар баёни мазмун ва маъниуои шоирона, инчунин тасвирсози аз уодисаву воцеауои фаровони илми нуцум ба кор гирифта, ба офариниши матлабуои цаззобу цолиб ва таркибуои шоирона муваффац гардад.
Хамзамон, Ч,амолй аз истиорауои мустаъмал дар адабиёти форси барои ифодаи мафуумуои нуцуми истифода кардааст, ки ин амр уам ба уунари суханварии вай таъкид мекунад.
Нуктаи мууим ва аслии аз ин барраси бадастомада он мебошад, ки Цамолии Деулави аз мацмуи донишуои илми нуцум огоуии комил дошта, тавонистааст, ки уар яке аз онуоро дар мавриди хеш ва мутобици мацсад барои шаруу тавзеуи матолиби рамзиву ирфони мавриди истифода царор диуад.
Астрологические термины и астрономические понятия в месневи "Мехр и мах " Джамоли Дихлави
Ключевые слова: Джамоли Дихлави, месневи «Мехр и Мах», персоязычная литература Индии, конец XV
- начало XVI вв., астрологические термины, астрономические слова, мистицизм. Целесообразная форма использования астрологических терминов и астрономических единиц, названий планет и звезд как поэтических образов имело место ещё в начале истории пресидско-таджикской литературы. Месневи "Мехр и Мах" Джамали Дихлави, одного из известных поэтов персоязычной литературы Индии конца XV - начала XVI вв. (умер в 1536 г.), является произведением любовно-мистического содержания, в котором автор не только именует героев своего сочинения названиями звезд, планет и созвездий, но и комментирует астрологические и астрономические явления. Джамали Дихлави с помощью небесных тел отождествил художественные мысли и философско-мистические понятия о мире.
Анализируя месневи "Мехр и Мах" Джамоли Дихлави, автор статьи приходит к выводу, что Джамоли Дихлави в своём произведении не только проявил своё творческое мастерство как поэта-мистика, но и обширные знания по астрономии и астрологии.
Astrologic Terms and Astronomic Concepts in "Mehr and Moh " Mesnevi by Jamoli Dehlavi
Key words: Jamoli Dikhlavi, mesnevi "Mehr and Moh ", The Literature of India written in Persian, the end of the XV-th - the beginning of the XVI-th centuries, astrological terms, astronomical terms, mysticism.
An expedient form of resorting to both astrologic terms and astronomic units, names of planets and stars as poetic images took place since at the beginning of the history of Persian-Tajik literature. The mesnevi "Mehr and Mah" belongs to Jamoli Dihlavi, one of the famous poets of Persian written literature in India referring to the end of the XV-th - the beginning of the XVI-th centuries (died in 1536). His work is considered as a thing of amorous-mystical content in which the author not only calls the heroes of the composition by the names of stars, planets and constellations, but comments astrologic and astronomic phenomena either. Jamoli Dihlavi identified imaginative thoughts and philosophical-mystical concepts about the world with heaven bodies.
Analyzing the mesnevi "Mehr and Mah" by Jamoli Dihlavi the author of the article comes to the conclusion that in his production Jamoli Dihlavi evinced his mastership not only as a poet-mystic, but displayed broad knowledge in astronomy and astrology either. Маълумот дар бораи муаллиф:
Fаффорова Замира Абдуллоевна, доктори илмуои филология, профессори кафедраи забон ва адабиёти тоцик, мудири шуъбаи пажууиши тамаддуни Шарщ Институти улуми цомеашиносии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Fафуров (Цумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail; zamira_g6767@mail.ru Сведения об авторе:
Гафарова Замира Абдуллоевна, доктор филологических наук, профессор кафедры таджикского языка и литературы, заведующая отделом исследования цивилизации стран Востока Института гуманитарных наук Худжандского госуниверситета им. академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: zamira_g6767@mail.ru Information about the author:
Gaforova Zamira, Abdylloevna, Dr. of Philology, Professor of the department of the Tajik language and literature, head of Oriental Civilization research center attached to the Institute of humanitarian sciences under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: zamira_g6767@mail.ru
