CC BY
0TA'LIM JARAYONIDA OQUVCHILARNING KREATIVLIK QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISHNING INNOVATSION
YONALISHLARI
Raximberganova Nafosat Erkinovna
Urganch Ranch texnologiya universiteti 1-kurs magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.14791741
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 25- Yanvar 2025 yil Ma'qullandi: 28- Yanvar 2025 yil Nashr qilindi: 31- Yanvar 2025 yil
KEY WORDS
kreativlik, ta'lim jarayoni, innovatsion yondashuv, interaktiv metodlar, gamifikatsiya, raqamli ta'lim, didaktik vositalar, pedagogik texnologiyalar, kreativ tafakkur, ijodiy qobiliyatlar.
Mazkur maqolada ta'lim jarayonida o'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirishning innovatsion yo'nalishlari tahlil etiladi. Kreativ tafakkurni shakllantirish zamonaviy ta'lim tizimining muhim vazifalaridan biri bo'lib, bu borada pedagogik texnologiyalar, interaktiv metodlar, gamifikatsiya va raqamli ta'lim platformalarining roli muhim ahamiyat kasb etadi. Maqolada kreativlikni rivojlantirishning ilmiy-nazariy asoslari, innovatsion yondashuvlar va xorijiy tajribalar o'rganiladi. Shuningdek, kreativ qobiliyatlarni rivojlantirishda muhim bo'lgan didaktik vositalar va metodikalar taklif etiladi. Tadqiqot natijalari kreativ tafakkurni shakllantirishga oid ilg'or usullarni ta'lim jarayoniga joriy etishning
samaradorligini ochib beradi.
Zamonaviy jamiyatda insonlarning ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlariga bo'lgan talab tobora ortib bormoqda. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi, ta'lim tizimidagi o'zgarishlar va kasbiy sohalardagi innovatsion jarayonlar shuni ko'rsatmoqdaki, kelajak avlod nafaqat tayyor bilimlarni o'zlashtirishi, balki yangilik yaratish, nostandart yondashish va muammolarni ijodiy hal qilish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. Shu bois, ta'lim jarayonida o'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish nafaqat pedagogik muammo, balki jamiyat taraqqiyotini belgilovchi muhim omillardan biriga aylanib bormoqda.
Bugungi kunda an'anaviy ta'lim metodlarining o'quvchilarda ijodiy tafakkurni shakllantirishdagi samaradorligi shubha ostida turibdi. Ma'lumki, informatsion yuki ortib borayotgan ta'lim tizimi ko'pincha xotirani rivojlantirishga yo'naltirilgan bo'lib, ijodkorlikka yetarli darajada e'tibor qaratilmaydi. Ammo zamonaviy ta'limga bo'lgan talab ijodiy tafakkurga ega bo'lgan, mustaqil fikrlaydigan shaxslarni tarbiyalashni taqozo etmoqda.
Innovatsion yondashuvlar, interaktiv metodlar va zamonaviy texnologiyalar yordamida ta'lim jarayonini kreativlikni shakllantirishga yo'naltirish mumkin. Gamifikatsiya, dizayn tafakkuri, loyihaviy ta'lim hamda tanqidiy fikrlash metodlarini joriy etish o'quvchilarga nafaqat bilimlarni egallash, balki ularni amalda qo'llash, o'ziga xos yondashuvlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Shunday ekan, bugungi pedagogik izlanishlar ta'lim jarayonida kreativlikni rivojlantirishning eng samarali usullarini aniqlashga yo'naltirilishi lozim.
Maqolada o'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirishda innovatsion texnologiyalarning o'rni, xorijiy va mahalliy tajribalar hamda pedagogik yondashuvlar tahlil qilinadi. Shu orqali zamonaviy ta'lim muhitida o'quvchilarning ijodiy tafakkurini shakllantirish uchun eng samarali usullar tavsiya etiladi.
Metodologiya:
Ta'lim jarayonida o'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirishga yondashish murakkab va ko'p qirrali jarayon bo'lib, u pedagogik, psixologik va texnologik tamoyillarga tayanadi. Ushbu tadqiqotda kreativ tafakkurni shakllantirishning ilmiy-nazariy asoslarini chuqur tahlil qilish, zamonaviy pedagogik metodlardan foydalanish va innovatsion texnologiyalarni qo'llash asosiy metodologik yo'nalish sifatida belgilandi.
Birinchidan, tadqiqot sifatli (qualitative) va miqdoriy (quantitative) yondashuvlarni uyg'unlashtirishga asoslangan. Miqdoriy tahlil orqali ta'lim jarayonida innovatsion metodlarni qo'llash samaradorligi statistik ma'lumotlar asosida o'rganiladi. Shu bilan birga, sifatli tahlil yordamida o'quvchilarning kreativ tafakkurini rivojlantirishga oid pedagogik yondashuvlarning amaliy jihatlari chuqur o'rganiladi.
Ikkinchidan, tadqiqotda tajriba-sinov metodidan keng foydalanildi. Kreativlikni shakllantirishga yo'naltirilgan dars mashg'ulotlari, interaktiv metodlar, gamifikatsiya elementlari, muammoli ta'lim texnologiyalari qo'llanilib, ularning natijalari kuzatildi. Ushbu usul orqali innovatsion yondashuvlarning o'quvchilarning ijodiy fikrlash darajasiga qanday ta'sir ko'rsatishi tahlil qilindi.
Uchinchidan, pedagogik kuzatish va intervyu metodlaridan foydalangan holda o'qituvchilarning va o'quvchilarning fikrlari o'rganildi. O'quvchilarning kreativlik darajasini baholash uchun turli xil topshiriqlar, loyiha ishlari va muammoli vaziyatlar asosida tahlillar o'tkazildi. Shuningdek, xorijiy tajribalar o'rganilib, ularning mahalliy ta'lim tizimida qo'llanish imkoniyatlari ko'rib chiqildi.
Tahlillar shuni ko'rsatdiki, kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun an'anaviy metodlardan voz kechib, yangi innovatsion texnologiyalarga asoslangan pedagogik yondashuvlarga e'tibor qaratish lozim. Shu bois, tadqiqot doirasida interaktiv o'qitish texnologiyalari, loyiha uslubi, gamifikatsiya va muammoli ta'lim metodlari ijodiy tafakkurni shakllantirishda qanday natijalar berishi tahlil qilindi.
Ushbu metodologik asoslar yordamida tadqiqotda kreativlikni rivojlantirishning samarali yo'llari aniqlanib, ularning ta'lim jarayonida qo'llash mexanizmlari ishlab chiqildi. Natijada, o'quvchilarning mustaqil va innovatsion fikrlash qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiluvchi ta'lim metodlari bo'yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi.
Adabiyotlar tahlili (sharhi):
O'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish muammosi ta'lim sohasida dolzarb yo'nalishlardan biri bo'lib, turli nazariy va amaliy tadqiqotlar orqali tahlil etilgan. Mazkur bo'limda kreativlik tushunchasining ta'rifi, uni shakllantirishga oid pedagogik va psixologik yondashuvlar hamda innovatsion texnologiyalar asosidagi tadqiqotlar ko'rib chiqiladi.
Ta'lim jarayonida kreativlikni shakllantirish yondashuvlari: Ta'limda kreativlikni rivojlantirish bo'yicha pedagogik yondashuvlarni o'rganish jarayonida Vigotskiyning[4] psixologik nazariyalari muhim ahamiyatga ega. Vigotskiy kreativ tafakkurni rivojlantirish
uchun o'quvchilarga mustaqil fikrlash va muammolarni o'ziga xos hal qilish imkoniyatini berish lozimligini ta'kidlagan.
Yevropa va Amerika ta'lim tizimlarida kreativlikni rivojlantirishga qaratilgan innovatsion yondashuvlar keng qo'llaniladi. Masalan, Ken Robinson[3] o'z tadqiqotlarida zamonaviy ta'lim tizimi kreativ tafakkurni cheklab qo'yishini ta'kidlab, ta'limni moslashuvchan va ijodiy muhitda tashkil etish zarurligini qayd etgan. Shu bilan birga, Singapur ta'lim modeli[6] interaktiv ta'lim texnologiyalarining kreativ tafakkurni rivojlantirishdagi o'rnini tahlil qilib, STEAM yondashuvi orqali kreativlik va muammolarni hal qilish qobiliyatini shakllantirishga e'tibor qaratadi.
Innovatsion texnologiyalar va kreativlik.
So'nggi yillarda kreativlikni shakllantirishda texnologik yondashuvlar alohida ahamiyat kasb etmoqda. Digital pedagogy, gamifikatsiya va dizayn tafakkuri kabi usullar orqali o'quvchilarning mustaqil izlanish qobiliyatlarini shakllantirish tendensiyasi kuchayib bormoqda. Mishra va Koehler[1] tomonidan ishlab chiqilgan TPACK modeli ta'lim jarayonida texnologiyalarni kreativ tarzda qo'llash usullarini ko'rsatib beradi. Ushbu modelga ko'ra, pedagoglar nafaqat o'quv fanining mohiyatini, balki zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda o'quv jarayonini kreativ va innovatsion tarzda tashkil etishni ham bilishlari lozim.
Mavjud adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, kreativlikni rivojlantirishga doir tadqiqotlar turli yondashuvlarni qamrab oladi. Psixologik nazariyalar kreativlikning tug'ma va rivojlantirilishi mumkin bo'lgan jihatlarini ochib bersa, pedagogik tadqiqotlar uning ta'lim jarayonida qanday shakllanishini tahlil qiladi. Zamonaviy innovatsion texnologiyalar esa kreativlikni rivojlantirishning yangi yo'nalishlarini taklif etib, ta'limni interaktiv va qiziqarli qilish imkonini beradi. Shu sababli, o'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun an'anaviy va innovatsion metodlarni uyg'unlashtirish eng samarali strategiya sifatida qaralishi lozim.
Muhokama:
Zamonaviy ta'lim jarayonida o'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish borasida ko'plab muhokamalar olib borilmoqda. Bir tomondan, kreativlik ta'limning ajralmas qismi bo'lib, u o'quvchilarning mustaqil fikrlash, muammolarni hal qilish va yangi g'oyalar yaratish qobiliyatini shakllantiradi. Boshqa tomondan esa, an'anaviy ta'lim tizimi hanuzgacha kreativlikni rivojlantirishdan ko'ra, tayyor bilimlarni berishga ko'proq e'tibor qaratmoqda. Bu esa ta'limda innovatsion yondashuvlarning zarurligini anglatadi.
Bugungi kun ta'limida kreativ tafakkurni shakllantirish uchun yangi pedagogik strategiyalar va texnologiyalar joriy qilinmoqda. Xususan, muammoli ta'lim, loyiha asosida o'qitish, gamifikatsiya, dizayn tafakkuri va STEAM metodikalaridan foydalanish o'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirishda samarali natija bermoqda. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o'quvchilarni ijodiy faoliyatga jalb qilish ularning mustaqil fikrlash darajasini oshirish bilan birga, shaxsiy motivatsiyani ham kuchaytiradi.
Shu bilan birga, kreativlikni rivojlantirishda o'qituvchilarning roli juda muhim sanaladi. Innovatsion texnologiyalarni ta'lim jarayoniga tatbiq etish uchun pedagoglar zamonaviy metodlarni yaxshi o'zlashtirishlari va interaktiv yondashuvlarni qo'llashga tayyor bo'lishlari lozim. Shu bois, o'qituvchilarning kasbiy malakasini oshirish, ularni zamonaviy ta'lim
texnologiyalari bilan tanishtirish va kreativ pedagogik yondashuvlarni tatbiq etishga rag'batlantirish masalalari dolzarb bo'lib qolmoqda.
Muhokamalar shuni ko'rsatadiki, kreativlik faqatgina individual iste'dod mahsuli emas, balki ta'lim jarayoni orqali shakllantirilishi va rivojlantirilishi mumkin bo'lgan qobiliyatdir. Buning uchun ta'lim tizimida muayyan sharoitlarni yaratish, kreativ tafakkurni qo'llab-quvvatlovchi muhitni barpo etish zarur. Masalan, Yevropa va AQShda amaliyotga joriy qilingan dizayn tafakkuri (Design Thinking) modeli ta'lim jarayonida ijodiy yondashuv va eksperimentallikni rag'batlantirishga xizmat qiladi. Ushbu yondashuv o'quvchilarning muammolarni turlicha yechish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan bo'lib, ijodiy fikrlash ko'nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi.
Shuningdek, zamonaviy ta'limda kreativlikni rivojlantirishning texnologik imkoniyatlari ham kengayib bormoqda. Virtual haqiqat (VR), sun'iy intellekt (AI) va raqamli ta'lim platformalari o'quvchilarga yangi bilimlarni yaratish va o'zlari kashfiyot qilish imkoniyatini bermoqda. Ammo texnologik yutuqlarning samarali bo'lishi uchun ulardan pedagogik jihatdan to'g'ri foydalanish talab etiladi. O'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish innovatsion pedagogik yondashuvlar, zamonaviy texnologiyalar va o'qituvchilarning malakali yondashuvlarini uyg'unlashtirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Ta'lim tizimida kreativlikni rivojlantirish bo'yicha boshlangan islohotlarni yanada chuqurlashtirish, o'qitish metodikasini yangilash va o'quvchilarni mustaqil izlanishga rag'batlantirish orqali jamiyat uchun ijodkor, yangilik yaratishga qodir shaxslarni tarbiyalashga erishish mumkin.
Xulosa.
Bugungi globallashgan dunyoda ta'lim jarayonida o'quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish dolzarb masalaga aylangan. Shaxsning ijodiy fikrlashi, yangi g'oyalar yaratish qobiliyati va nostandart yechimlarni topa olish ko'nikmalari muvaffaqiyat kaliti hisoblanadi. Ammo an'anaviy ta'lim tizimi, ko'pincha, kreativ fikrlashni rivojlantirishga yetarli e'tibor qaratmay, standart bilimlarni o'zlashtirishga urg'u beradi. Shunday ekan, ta'lim jarayonida innovatsion yondashuvlarni qo'llash orqali o'quvchilarning kreativ tafakkurini shakllantirish zamon talabi hisoblanadi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kreativlikni rivojlantirish uchun o'quvchilarga erkin fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish va yangilik yaratish imkoniyatini berish muhim. Buning uchun ta'lim jarayonida interaktiv metodlar, loyiha asosida o'qitish, gamifikatsiya, dizayn tafakkuri va muammoli ta'lim texnologiyalaridan foydalanish zarur. Ushbu yondashuvlar o'quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini oshirish bilan birga, ularning o'qishga bo'lgan qiziqishini ham kuchaytiradi.
Shuningdek, kreativlikni rivojlantirishda o'qituvchilarning roli ham beqiyosdir. Pedagoglar nafaqat dars o'tuvchi shaxs, balki o'quvchilarning ichki potensialini yuzaga chiqaruvchi yo'lboshchi bo'lishlari kerak. Buning uchun o'qituvchilar zamonaviy pedagogik texnologiyalarni yaxshi o'zlashtirishi, o'quv jarayoniga kreativ yondashishlari va o'quvchilarni yangi fikrlarni izlashga ilhomlantirishlari lozim.
Ta'lim tizimida kreativlikni rivojlantirish borasida xalqaro tajribalar shuni ko'rsatadiki, muvaffaqiyatga erishgan mamlakatlarda ta'lim jarayoni ijodkorlikka asoslangan. Masalan, Finlandiya, Singapur va AQShning ilg'or ta'lim tizimlari o'quvchilarning kreativ fikrlashini qo'llab-quvvatlash uchun zamonaviy pedagogik yondashuvlar va texnologiyalardan keng
foydalanadi. O'zbekiston ta'lim tizimida ham innovatsion metodlarni joriy qilish orqali kreativ fikrlovchi yoshlarni tarbiyalash mumkin.
Xulosa qilib aytganda, kreativ tafakkurga ega bo'lgan shaxslarni tarbiyalash kelajak avlodni yetakchi bo'lishga tayyorlash demakdir. Buning uchun ta'lim jarayonini an'anaviy yondashuvlardan uzoqlashtirib, o'quvchilarga mustaqil fikrlash imkoniyatini beruvchi pedagogik innovatsiyalarni keng joriy etish zarur. O'qituvchilar, ta'lim tizimi rahbarlari va jamiyatning har bir a'zosi kreativ tafakkurni qo'llab-quvvatlovchi muhit yaratishda ishtirok etishi lozim. Chunki kreativlik - bu shunchaki iste'dod emas, balki o'stirish va rivojlantirish mumkin bo'lgan qobiliyatdir.
Adabiyotlar ro'yxati:
1. Mishra, P., & Koehler, M. J. (2006). Technological pedagogical content knowledge: A framework for integrating technology in teachers' knowledge. Teachers College Record, 108(6), 1017-1054.
2. Piaget, J. (1952). The origins of intelligence in children. Norton.
3. Robinson, K. (2011). Out of our minds: Learning to be creative. Capstone.
4. Vygotsky, L. S. (1930). Mind in society: The development of higher psychological processes. Harvard University Press.
5. Runco, M. A., & Jaeger, G. J. (2012). The standard definition of creativity. Creativity Research Journal, 24(1), 92-96.
6. Kharatova, S. K., (2022). Use of innovative technologies in the educational process. Science and Education, 3(3), 713-718.
