5. Мачмуаи оморй молияи Точикистон: 30 - соли истиклояти давлатй : сах.437.
6. Омори молия сахифаи 2022 сол-419
7. Омори солонаи Ч,умхурии Точикистон соли 2022.-429с.
8. Солиев М.Н., Математикаи оли дар иктисодиёт васоити таълимй душанбе 2021 сах.66-67.
9. Статистика: учебник\под ред. ИИ Елесеева-М:Издателство Юрайт, Висшееобразавание,2010 сах. 229.
10. Фридман, М.: Количественная теория денег/ М.Фридман. -М., 1996 - 296 с
11. Холов Р.Ш Тахлили сохтории таъсири омилхо ба сатх ва динамикаи монетизатсияи иктисодиёт./Р.Ш. Холов// Паёми молия ва иктисод (мачалаи илмй-амалй) Душанбе-2020№1(9). -с129-140.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Одинаев Абдухолик Саторович - муаллими калони кафедраи тахлили иктисодй ва омори Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон. Сурога: 734067, Ч,умхурии Точикистон, шахри Душанбе, кучаи Нахимов 64/14. Телефон:919-33-63-63, E-mail: Odinaev- [email protected]
Мирзоев Сайали Сайвалиевич - номзади илмхои иктисодй, дотсенти кафедраи омори Донишгохи Миллии Точикистон. Сурога: Ч,умхурии Точикистон, шахри Душанбе, хиёбони Рудакй 17. Телефон: 919-00-1102, E-mail: sajali [email protected]
Информация об авторах:
Одинаев Абдухолик Саторович - старший преподаватель кафедры экономического анализа и статистики Государственного финансово-экономического университета Таджикистана. Адрес: 734067, Республика Таджикистан, город Душанбе, улица Нахимова 64/14. Телефон: 919-33-63-63, E-mail: Oдинаев[email protected]
Мирзоев Саяли Саялиевич - кандидат экономических наук, доцент кафедры статистики Национального университета Таджикистана. Адрес: Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудаки 17. Телефон: 91900-11-02, E-mail: sajali [email protected]
Information about the authors:
Odinaev Abdukholiq Satorovich - senior lecturer of the department of economic analysis and statistics of the State University of Finance and Economics of Tajikistan. Address: 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe city, Nakhimov street 64/14. Phone: 919-33-63-63, E-mail: [email protected]
Sayali Sayalievich Mirzoev - Candidate of Economic Sciences, Associate Professor of the Statistics Department of the National University of Tajikistan. Address: Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue 17. Phone: 919-0011-02, E-mail: sajali [email protected]
УДК: 336.14(575.3)
ТАХЛИЛИ МОДЕЛХ.ОИ МАВ^УДАИ АУДИТИ САМАРАНОКИИ ИСТИФОДАБАРИИ МАБЛАЕХ.ОИ БУЧ.ЕТЙ ДАР НАЗОРАТИ ДАВЛАТИИ МОЛИЯВИИ МАМЛАКАТХОИ ХОРИ^Й
Хушвахтзода Кобилчон Хушвахт Орзуев Парвизчон Ч,амолидинович
Аннотатсия. Дар маколаи мазкур тахлили моделхои мавчудаи аудити самаранокии истифодабарии маблагхои бучетй дар назорати давлатии молиявии мамлакатхои хоричй тахкик карда шудааст. Алалхусус ба назария, амалия ва мушкилоти мавзуи мазкур дар тачрибаи давлатхои гуногун нуктахои назари муаллиф хеле рузмарра баён гардидаанд. Муаллиф исбот намудааст, ки дар бахши хусусй, аудити молияи давлатй танхо барои арзёбии мувофикат бо сиёсат ва расмиёти созмон ва таъмини арзёбии дороихо пешбинй шудааст. Дар бахши давлатй эхтиёчоти афзоянда ба аттестатсияи хидматй хеч гох баланд набуд. Дар баробари ин муаллиф акидаи худро чихати кишвархо, ки дар онхо хатти хисоботдихй то сатхи дигар таквият дода шавад ва мавкеи аудити самаранокй дар сохтори ташкилй бояд дар сатхи олй чой дошта бошад, то объективият ва мустакилиятеро, ки стандартхои аудити самаранокй талаб мекунанд, таъмин намояд, хело бо маврид ба риштаи тахкик даровардааст. Тачрибаи як катор давлатхоро оид ба аудити самаранокй бахогузорй намудааст, ба монанди ФР, ИМА, Канада, Британияи Кабир, Олмон, Кения, Шохигарии Арабистони Саудй.
Калидвожахо: аудити самаранокй, истифодабарии маблагдои бучетй, назорати давлатии молиявии мамлакатдои хоричй, моделдо, тафтишоти берунаи аудиторй, аудити молиявй, стандартдои байналмилалй, бахши хусусй.
Барои иктибос: Хушвахтзода КХ., Орзуев П.Ч,. Тадлили моделдои мавчудаи аудити самаранокии истифодабарии маблагдои бучетй дар назорати давлатии молиявии мамлакатдои хоричй / КХ. Хушвахтзода П.Ч,. Орзуев // Паёми молия ва щтисод. - 2024. - No. 1(40). - С. 194-204
АНАЛИЗ СУЩЕСТВУЮЩИХ МОДЕЛЕЙ ЭФФЕКТИВНОГО АУДИТА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ БЮДЖЕТНЫХ СРЕДСТВ В ГОСУДАРСТВЕННОМ ФИНАНСОВОМ КОНТРОЛЕ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН
Хушвахтзода Кобилджон Хушвахт Орзуев Парвизджон Джамолидинович
Аннотатсия. В данной статье изучен анализ существующих моделей аудита эффективности использования бюджетных средств в государственном финансовом контроле зарубежных стран. В частности, весьма ежедневно высказываются авторские точки зрения на теорию, практику и проблемы данной темы в опыте разных стран. Автор доказал, что в частном секторе аудит государственных финансов предназначен только для оценки соблюдения политики и процедур организации и обеспечения оценки активов. В государственном секторе растущая потребность в сертификации услуг никогда не была такой высокой. В то же время автор высказывает свое мнение о странах, где линия отчетности должна быть усилена на другой уровень, а место аудита эффективности в организационной структуре должно быть на самом высоком уровне, чтобы обеспечить объективность и независимость, требуемые стандартами. аудита эффективности. Он случайно ввёл его в область исследований. Он оценил опыт ряда стран по аудиту эффективности, например, ФРС. США, Канада, Великобритания, Германия, Кения, Королевство Саудовская Аравия.
Ключевые слова: эффективный аудит, использование бюджетных средств, государственный финансовый контроль зарубежных стран, модели, внешний аудит, финансовый аудит, международные стандарты, частный сектор.
ANALYSIS OF EXISTING MODELS OF EFFECTIVE AUDIT OF THE USE OF BUDGET FUNDS IN STATE FINANCIAL CONTROL OF FOREIGN COUNTRIES
Khushvakhtzoda Kobiljon Khushvakht Orzuev Parvizjon Jamolidinovich
Annotation. This article examines the analysis of existing models for auditing the effectiveness of the use of budget funds in state financial control of foreign countries. In particular, the author's points of view on the theory, practice and problems of this topic in the experience of different countries are expressed quite daily. The author has argued that in the private sector, public finance audits are only intended to assess compliance with an organization's policies and procedures and provide valuation of assets. In the public sector, the growing need for service certification has never been greater. At the same time, the author expresses his opinion about countries where the reporting line should be strengthened to another level, and the place of performance auditing in the organizational structure should be at the highest level to ensure the objectivity and independence required by the standards. performance audit. He accidentally introduced him into the field of research. He assessed the experience of a number of countries in performance auditing, for example, the Federal Reserve. USA, Canada, UK, Germany, Kenya, Kingdom of Saudi Arabia.
Key words: effective audit, use of budget funds, state financial control of foreign countries, models, external audit, financial audit, international standards, private sector.
Гузориши масъала. Тахкщотдо нишон Чумхурии Точикистон, ба монанди аксарияти медиданд, ки методикаи аудити самаранокй дар чумдуридои пасошуравй дар мисоли тачрибаи чадонии
195
чунин амалиётхо коркард шудааст. Аввалин маротиба ин мафхум дар хуччати ташкилоти Байналмилалии макомоти олии назорати молиявй (ИНТОСАИ) соли 1977 ворид карда шудааст. Илова бар ин, яке аз воситахои самараноки назорат ва идоракунии ахлокй дар макомоти давлатй метавонад вазифаи аудиторй бошад. Соли 2004 ташкилоти мазкур Дастуреро оид ба амалисозии аудити самаранокй аз нашр баровардааст, ки он мачмуи асосии мафхумхо, категорияхо ва нишондихандахо ин намуди аудитро муфассал ифода намудааст. [8, с.361-366].
Тахлили тадкикотхои охир ва нашрияхо. Барои дарк намудани мохият ва мухтавои аудити самаранокии харочоти давлатй макбул аст, ки вай аз чихати назариявй баррасй карда шавад. Бинобар ин, мо барои муайян кардани чихатхои асосии назариявии омузиши масъалаи мазкур асархои олимони хоричиро ба тахлил фаро гирифтем. Ин гуна тахлил ба мо имкон дод, ки доир ба мавчуд будани тафовутхо дар дарки аудити самаранокй хулоса барорем. Масъалахои аудити самаранокй ба таври муфассал дар асархои ин олимони хоричй: А.Н. Саунин, Е.Е. Смирнов, С.Н. Рябухин ва олимони ватанй: ба монанди профессорон Хушвахтзода ХД., Низомов С.Ф., Калемуллоев М.В., дотсентон Мирзоалиев А.А., Мирзохонов С.О., Шобеков М.Ш., Тохирова Р.С., Зокирова Ф.Ч,., Бадалов ШД. ва дигарон оид ба намудхои аудит, шаклхои калидии он тахкикотхои муфассал гузарониданд.
Максади макола. Дар Чумхурии Точикистон аудит ва фаъолияти аудиторй мавкеи худро аз нуктаи назари ташкили назариявй ва методологй хеле мустахкам намудааст. Барои рушди иктисоди миллй санчишхои адуиторй, ки дар корхонахо гузаронида мешаванд таъсири мусбии худро расонидаанд. Махз исботи сатхи шаффофияти хисоботхои молиявй нуктаи асосие мебошад, ки барои таъмин намудани ахбороти муфассал дар идоракунии дарачаи гуногун замина мегузорад. Фаъолияти пурсамари аудиторони инфиродй ва ширкатхои аудиторй аз он гувохй медихад, ки хамасола пас аз гузаронидани санчишхои
аудигори ва пешниход намудани хулосахои аудитори
мицдори зиёди корхонахои санчидашуда ба натичахои хочагидорию молиявии баланди мусбй ноил мегарданд. Тачриба нишон медихад, ки талабот ба аудит ва фаъолияти аудиторй афзуда истодааст ва заминахои асосию объективии пайдоиш ва рушди намудхои аудит ба миён омада истодаанд.
Пешниходи маводи асосй. Дар бисёр кишвархо ба аудити самаранокии истифодаи маблагхои бучетй дар назорати молиявии давлатй таваччухи калон дода шуда,он дороии мухими идоракунии молияи давлатй барои баланд бардоштани самаранокии бахши давлатй гардидааст. Илова бар ин, яке аз воситахои самараноки назорат ва идоракунии ахлоцй дар мацомоти давлатй метавонад вазифаи аудиторй бошад. Ин изхоротхо равшан нишон медиханд, ки функсияи аудити самаранокй метавонад ба кушишхои хукумат дар халли мушкилоти макрокамбизоатй тавассути идоракунии самараноки бахши давлатй мусоидат кунад. Дар аксари кишвархо бахши давлатй дар истифодаи стандартхо аз бахши хусусй каме ациб мондааст.
Бояд ба таснифоти моделхо
(гайримарказонидашуда / марказонидашуда), ки аз чониби Ч,. Даймонд чорй карда шудааст, диццати худро равона сохт, ки дар он дар заминаи модели гайримарказй хадамоти аудити
дохилиидоравй/байниидоравй - вохидхои махсуси сохторхои давлатй, ки аз дигар вохидхои сохтории онхо вобастагй надоранд, асос ёфтаанд. Модели мутамарказ аз тафтишоти молиявии сохторхои махсуси давлатй асос ёфтаанд, ки аз вазоратхо/идорахо вобастагй надоранд. Х,амин тавр, мо татбици функсияи аудити самаранокиро дар як цатор кишвархои пешрафта ва ру ба тараццй бо мацсади муайян кардани хусусиятхои хар яки онхо дар асоси мансубияти иерархивии функсия, мувофицат ба стандартхои байналмилалй ва сатхи сертификатсияи аудиторхои дохилй пешниход менамоем.
Х,амгироии аудити самаранокй хамчун функсия дар бахши давлатии ИМА аз якчанд омил вобастагй дорад. FAI бо таъсиси IIA дар соли 1941 ба вучуд
омадааст, ки пойгоxи он дар Флорида чойгир аст, ва ин функсия дар Иёлоти My^ax^a ба дарачае инкишоф ёфтааст, ки пас аз афзоиш ва пайдоиши мушкилоти идоракунии доxилй, яъне парвандаи Энрон (Enron) (соли 2001) - каллобй ё фасод ва ошкор кардани дуздй ба як зарурати вокей табдил ёфтааст. Илова бар ин, вазн ва фишоре, ки аз чониби макомоти аудитории беруна, ба монанди OMB (Идораи маъмурй-бучетй) ё Палатаи xисоб расонида мешавад. Ба соxтори давлатии ИМА таксимоти xокимият ва кyдрaтxо xос аст. Дар ин замина, аудити давлатй аз чониби ду субъекти мустакил, ки барои жисобот додан ба Конгресс масъуланд, яъне Идораи Бaxисобгирии умумй (GAO) ва Нозирони Генералй (IG) амалй карда мешавад. GAO макоми аудитории беруна мaxсyб меёбад, яъне аудити мувофикат ба фаъолияти маъмурияти федералй мебошад, он ба Конгресс итоат мекунад, дар xоле ки IG сyбъектxои мустакил мебошанд, ки ба тaшкилотxо вобаста карда шудаанд, ки аз як тараф ба о^о рисолати аудиторони анъанавии доxилй (аудити мувофикат ва самаранокй) ва сертификатсияи xисобxо, аз тарафи дигар, инчунин фyнксияxои аудиторони берунй вогузор карда шудаанд. Ин ниxодxо тибки стaндaртxои "китоби зард", ки Палатаи xисоб тадия кардааст, фаъолият мекунанд. Ин соxтор инъикосгари «макомоте мебошад, ки барои мaъмyриятxои давлатй xос аст ва нисбати тамоми сaтxxои идоракунандаи Иёлоти Мух^еда (федералй, давлатй, федеративй ва макомоти мaxaлли xокимият) мавриди истифода карор дода шудааст [10, с.45].
Сyпоришxо оид ба аудити самаранокии истифодаи мaблaFxои бучетй дар назорати молиявии давлатй дар Иёлоти Мyттaxидa аз чониби роxбaрони тaшкилотxои амалиётй, яъне, директорони генералии депaртaментxо ва агент^о, ки дар мувофика бо базаи дaxлдори конунгузорй «The Inspector General Act of 1978 U.S. CODE» амал мекунанд, ичро карда мешаванд. Бо вучуди ин, дар бaxши давлатии Иёлоти Мyттaxидa макомоти марказй арзи вучуд надорад, ки масъули xaмоxaнгсозй ва назорати xaдaмоти аудити ичроиш ва соxторxои марказй бошад. Бо вучуди ин,
Шуро дар назди президента ФР оид ба мaсъaлaxои дурусткорй ва самаранокй (PCIE) метавонад баъзе корxои аудиториро дар са^и байниидоравй xaмоxaнг созад, гарчанде ки он ба таври мутамарказ ин фаъолиятро анчом нaмедиxaд. [11, с.31].
Дар Канада аудити самаранокии истифодабарии мaблaFxои бучетй дар назорати молиявии давлатй ба муовинони роxбaр эътимодро оиди ташкил ва фаъолияти рaвaндxои идоракунии корпоративй, идоракунии xaвфxо ва рaвaндxои назоратро дар тaшкилотxои онxо таъмин менамояд. Ин функсияи таъминкунй як кисми мyxимми кyшишxои кукумат барои таъмин ва xисоботдиxй барои aндозxои долларии кана^^о мебошад. Нaтичaxои ayдитxои доxилй ба муайян кардани мушкилоти пайдошуда ва тaxияи тaвсияxо барои баланд бардоштани самаранокй мусоидат мекунанд. Ч,орй кардани аудити самаранокй дар Канада аз солxои 19б0 огоз шудааст, дар шароите, ки роxбaрони вазорату идорaxо ба чустучуйи роxxои сaмaрaбaxши назорат аз болои идорaxои давлатии xyд шуруъ мекунанд.
Рушди мyxити атроф ва иктидори ташкилй боиси кабули як катор xyччaтxои меъёрй гардид, ки ба кабули Конун дар бораи идоракунии давлатй дар соли 2000 оварда расонд. Конун дар бораи идоракунии давлатй (LAP) нишондиxaндaи тагйироти катъй дар идоракунии давлатй дар Квебек мебошад, яъне идоракунй, ки аз фaрxaнги xисоботдиxй (тобеият) асос ёфтааст. Котиботи Раёсати Хазинадорй метавонад мувофики бaxшxои 72 ва 74 роxнaмо ё дaстyрxоро барои пешбурди идоракунии окилонаи зaxирaxо дар шyъбaxо ва aгентиxо тaxия намояд. Карор дар бораи татбики дaстyрxо оид ба аудити самаранокии истифодабарии мaблaFxои бучетй дар назорати давлатии молиявй дар соли 200б бо максади нигоx доштани фалсафаи LAPA кабул карда шудааст ва дар он пешбинй гардидааст, ки муовини вазир ё роxбaрони aгентиxо (DOO) барои идоракунии он масъулияти аввалиндарача доранд ва Котибот оид ба мубориза бар зидди бемории сил бояд бо накши мураббй мaxдyд карда шавад. Интиxоби сaмтxо ва дaстyрxои
рохбарикунанда ба дарачаи татбики онхо дар вазорату идорахо таъсир мерасонад [10, с.45].
Даминро хам бояд кайд намуд, ки дар вазоратхо ва макомоти давлатй накши назорат ва аудитро ду макомот ичро менамоянд; аз як тараф, назоратчии молиёт, ки ба Вазорати молия итоат мекунад ва Прокурори генералй Q, ки аъзои Ассамблеяи миллии Квебек мебошад. Аз сабаби мустакилияти худ, аудитхое, ки аз чониби ду ниходи охирин гузаронида мешаванд,тафтишоти берунаи аудиторй махсуб меёбанд. Ба инхо комплаенс-аудитхо, ки аз риояи сиёсати бахисобгирй хангоми омода кардани хисоботи оммавй (дар холати нозири молиявй) ва тафтиши истифодабарии дурусти маблагхо, инчунин аудити самаранокй (дар холати VGQ). нисбат дода мешаванд. Хддафхои аудити ин ду ташкилот аз хадафхои аудиторони дохилй фарк мекунанд. Тафовути дигар ба гузоришхои AGQ ва Х,исоботи Назоратчии хисобхои чамъиятй, ки ба таври оммавй нашр карда мешаванд, дахл дорад, дар холе ки хисобот оид ба аудити ичрои вазифахо махфй мебошанд. Х,амин тарик, вобаста ба хадафхои худ, нозири молиявй ва VGQ метавонанд ба хисоботи аудити самаранокй мурочиат кунанд ва онхоро хамчун нуктаи ибтидой барои тахияи хисоботи дахлдори худ ё истифода баранд.
Дар Британияи Кабир Институти Шохигарии аудиторхои дохилй ягона иттиходияи касбии аудиторхои дохилй дар Шохигарии муттахида мебошад. Он аз соли 1948 арзи вучуд дорад, ва кароргохаш дар Лондон чойгир буда, як муассисаи фаръй бо IIA мебошад. Кодекс аз чониби Институти Шохигарии молияи давлатй ва хисобгирии бухгалетрй (CIPFA) тахия шудааст ва риояи он барои макомоти махаллй дар мувофики бо Мукаррарот дар бораи бахисобгирии бухгалетерй ва аудит аз соли 2003 тибки Конуни соли 1972 дар бораи худидоракунии махаллй хатмй мебошад. Якчанд гузоришхо тахия шуда, ин кишвар дар мавриди сертификатсияи аудитори дохилй мавкеъ нагирифтааст ва аксари кишвархо дар бораи хамкорихои аудити дохилй ва хоричй маълумот пешниход накардаанд [11, с.67].
Олмон функсияи аудити самаранокиро дар конунгузорй ё чахорчуби конунии худ мукаррар накардааст, аммо тамоми вазоратхо тавсияхои Вазорати федералии корхои дохилиро дар мувофика бо дигар вазоратхонахо риоя мекунанд, хизматрасонихои гуногуни машваратй пешниход мекунанд ва аудити ичроишро талаб мекунанд, ки аудиторхои дохилии касбй ва салохиятдориро талаб мекунанд.
Барои ба стандартхои байналмиллалй мутобик кардани система коркардхои чиддй анчом дода шуданд. Дар охири солхои 1990-ум дар вазорату идорахои Олмон модели гайримарказии аудити самаранокй ташаккул ёфт. Варианти олмонии модели гайримутамарказ хусусияти мухимми фарккунанда дошт, ки онро аз модели классикй фарк мекард: ННД -и идоракунии давлатии Олмон ба Палатаи хисоби федералй ^СА), макоми олии масъул барои аудити берунаи давлатй тобеъ буд.
Арзёбии самаранокй аз модели гайримарказии олмонй ба модели ягона тагйир ёфт, ки дар заминаи арзёбии фаъолияти хукумат ва фаъолият бе кумаки хукумати марказй асос ёфтааст. Вазоратхо ва идорахои Чумхурии Федеративии Олмон дорои аксарияти ухдадорихое, ки конунгузории Иттиходи Аврупо мукаррар кардааст ва аллакай дар дигар мамлакатхои тараккикарда истифода мешавад, масалан, ба монанди кумитахои аудит, сертификатсияи аудиторхо ва системахо дар департаменти назорат, намебошанд.
Оиди идоракунии фаъолияти ташкилотхои чамъиятии Руминия Кодекси назорати дохилй сохтори иерархиро пешбинй мекунад, ки дар мувофика бо он ки он рохбари ташкилоти чамъиятй, ки зинаи якум махсуб меёфт, бояд аз болои ичроиши тамоми супоришхо ва амалиётхо назорат кунад. Инчунин бо истифода аз чузъхои мувофик истехсолнокиро низ назорат мекунанд. Нишондихандахои хуб, махсусан аз нуктаи назари тичорат, самаранокй ва натичабахшй. Дар зинаи минбаъда мудирони шуъбахои мактабхои халкй карор доранд, ки вазифахои ба онхо вогузошташударо тавассути нишондихандахои микдорй ва сифатй идора мекунанд, ки бояд
ченакшаванда, махсусан самаранок, мухим, бо мурури замон эътирофгардида бошанд.Ба раванди мониторинг хачм ва мураккабии сохторхои давлатй, тагйирёбии хадафхо ва равандхои корй таъсир мерасонад. Баходихии фаъолият дар дастгирии рохбарияти ташкилотхои чамъиятй дар баходихии самаранокии фаъолият ва ошкорсозии камбудихо дар идоракунй ва мудирият накши мухим дорад. Инчунин оид ба такмили системаи идоракунй тавсияхо дода мешаванд. Дар хотир доштан мухим аст, ки мониторинги самаранокй хеле мухим аст, зеро он хадафи такмил додани идоракунии ширкат, тафтиши фаркиятхои муваккатии хадафхо, муайян кардани сабабхои ин фаркиятхо ва тахияи чорахои ислохй мебошад. Дар як шуъба баходихии истехсолнокиро анчом медихад ва барномахои таъмин ва такмили сифатро барои мониторинги истехсолнокии чорй амалй менамояд. Барнома аз се кисмат ибоорат мебошад: чй гунна барномаро бехтар созем; Накшаи корй ва хисобот оиди кори анчомшуда.
Фахмиши умумии арзишнокии иловагии тахлили фаъолият арзи вучуд дорад, алахусус дар заминаи мониторинг ва дарки фаъолияти созмон. Аудиторхои дохилй метавонанд ба рохбарияти олй оид ба вазъи назорати дохилй, назорати тичорат ва идоракунии хавфхо машварат намоянд. Тавсияхои марказхои баходихии самаранокй хамчун назорати пешгирикунанда амал мекунанд ва ба ташкилотхо барои расидан ба хадафхои худ кумак менамоянд. Байни ин кишвархо дар чй гуна андозагирии фаъолияти хукумат фаркиятхои мухим вучуд доранд. Дар аксарияти холатхо тартиби гузарондани аттестатсия дар коидаву меъёрхо муайян карда мешавад.
Дар тули солхо, хукумати Кения накши мухимеро, ки аудит дар идоракунии маблагхои давлатй, шаффофият ва хисоботдихй дар идоракунии маблагхои давлатй мебозад, эътироф намуд. Ин дар ду конуни мухим инъикос ёфтааст: Крнун бар бораи идоракунии молияи давлатй дар соли 2012 (соли 2015 аз нав дида баромада шудааст) ва Кодекси идоракунии
корхонахои давлатии Мвонгозо, ки баходихии фаъолияти молиявиро дар тамоми шуъбахои давлатй талаб мекунад.
Дар Кения як пурсиш дар байни 18 муассисаи давлатй нишон дод, ки хукумати Кения бештар аудиторхои дохилиро, аз чумла аз ширкатхои бахши давлатй ба бахшхои гуногун ба кор чалб мекунад. Он дар Вазорати молия Идораи росткавлии чамъиятиро таъсис дод, ки «ташкилоти сатхи баланд барои хамохангсозй, дастгирй ва таъмини баррасии босифати фаъолияти чомеаи Кения» мебошад. Аудити молиявй дар идоракунии молияи давлатй яке аз роххои бехтарини назорат ва баланд бардоштани сифати менечмент дар ташкилот мебошад [9, с.36-40].
Хамин тарик, рохбарии хуб хамчун як рохи халли мушкилот дар ташкилот баррасй карда мешавад. Пас аз ба даст овардани истиклолият дар Кения, идоракунии давлатй як масъалаи мухим арзёбй гардид. Хукумати Кения накшаи дарозмуддати иктисодиро бо номи Vision 2030 тахия кардааст, ки хадафи асосии он табдил додани иктисоди Кения ба як кишвари даромади миёна мебошад. Ин танхо дар сурате имконпазир аст, ки кишвар аз кишоварзии камдаромад ба иктисоди дониш, бо пули бештар ва идоракунии хуби корпоративй барои бехтар кардани фаъолияти хукумат гузарад.
Дар кишвархои ру ба тараккй, ба монанди Нигерия, мардум яке аз тавонотарин куввахои иктисодй мебошанд.
Хамин тарик, хукумат иктисодиёти кишварро назорат мекунад. Ин маънии онро дорад, ки назорати дохилй бояд барои таъмини мувофики максад истифода шудани маблагхои давлатй мукаррар карда шавад. Рохи мухимми ин раванд санчиши самаранокии фаъолияти ташкилот мебошад. Бе мавчудияти назорат аз руи истехсолнокй ичрокунандагон метавонанд заъфхои худро ба манфиати худ истифода баранд. Тасдик карда мешавад, ки сохтори кухнаи марказонидашуда ва бюрократии бахши давлатй бо сохтори мураккаби худ аксаран сатхи оддии хайати кормандонро барои таксимоти маблагхои давлатй
таъмин менамояд. Азбаски макомоти сершумори назорати чамъиятй арзи дастй доранд, родбарон аксаран аудити дохилиро барои нигод доштани боварии чомеа нисбати дисоботдидй датмй намедисобанд. То солдои 1980-ум арзёбии истифодабарии бучетдо дар идоракунии молияи давлатй дам дар бахши давлатй ва дам дар бахши хусусй дар долати нофадмй карор дошт.
Датто дар бахши хусусй, аудити молияи давлатй тандо барои арзёбии мувофикат бо сиёсат ва расмиёти созмон ва таъмини арзёбии дороидо пешбинй шудааст. Дар бахши давлатй эдтиёчоти афзоянда ба аттестатсияи хидматй деч год баланд набуд.
Консепсияи муосир вокеан пас аз нашри як гузориши мудим аз чониби Кумитаи ташкилотдои сармоягузор (COSO) дар бораи дисоботи молиявии каллобй дар соли 1987 тадия шудааст. Вай меафзояд, ки татбики Конуни Сарбейнс-Оксли дар соли 2002 ва умки кори касбй, ки аз чониби чомеаи аудити самаранокй (1A) анчом ёфт, ин равандро каму беш суръат бахшид. Вай чунин мешуморад, ки дадафи асосии функсияи муосири аудити самаранокй кумак ба родбарият дар кабули карордо «бо назардошти муносибати мунтазам ва боинтизом ба арзёбй ва бедтар кардани таъсири идоракунии хавфдо, назорат ва раванди идоракунй» мебошад [4, с. 1-8].
Функсияи аудити самаранокй функияи назоратро ичро мекунад. Он дорои на ойиннома ё стратегия, арзёбии расмии хавф ё банакшагирии аудит намебошад ва фаъолияти аудиторй ба коркарди пешпардохтдо нигаронида шудааст. Ихтисосмандии академикии аудиторони дохилй дарачаи аввалин ва ё олиро ташкил медидад ва дорандагони сертификати CIA дар байни ондо ангуштшуморанд. Замимаи 1. Тахлили мукоисавии моделхои аудити с
Шодигарии Арабистони Саудй мадруки (траекторияи) рушди нисбатан нав дорад. Аз замони кашфи нафт дар солдои 1930, иктисоди он тадричан пеш рафта, ба мардилае расид, ки бузургтарин таъминкунандаи нафт дар чадон гардид. Вокеан, бузургтарин ширкати нафтии чадон ARAMCO (Arabian Oil Company Oil) комилан моликияти давлат аст ва сарфи назар аз андаке кам шудани даромади нафт дар солдои охир, ондо то дол як кисми зиёди даромади давлатро ташкил медиданд.
Дамин тавр, хулоса намудан мумкин аст, ки мудити бахши давлатй нисбат ба бахши хусусй бо мушкилоти гуногун рубару аст, аз чумла муносибатдои дисоботдидй, мутобикат ба стандартдои байналмилалй ва зарурати сертификатсияи аудитордои дохилй. Дар баъзе кишвардо, мумкин аст, ки хатти дисоботдидй то сатди дигар таквият дода шавад ва мавкеи аудити самаранокй дар сохтори ташкилй бояд дар сатди олй чой дошта бошад, то объективият ва мустакилиятеро, ки стандартдои аудити самаранокй талаб мекунанд, таъмин намояд. Тавре ки дар тадлили мукоисавй кайд карда шуд, аксари кишвардо сертификатсияи аудитордои дохилиро чонибдорй наменамоянд ва бо омузонидани аудити самаранокии истифодаи маблагдои бучетй ба шахсони мансабдор дар назорати молиявии давлатй маддуд мешаванд. Дар робита ба риояи стандартдои байналмилалй метавон гуфт, ки кариб аксарияти кишвардои тадлилшуда ин функсияро бо истинод ба стандартдои байналмилалии бадисобгирии мудосибй ичро мекунанд, бокимонда дар чадорчубаи таъсисдодаи кишвари худ ва ё бидуни риояи стандартдои байналмилалй ин вазифаро ичро мекунанд. Тадлили мукоисавии моделдои аудити самаранокй дар замимаи 1 оварда шудааст.
Мамалакат/иттидод Омилдои таъсисёбй Стандартдои Сертификатсияи
байналмилалй аудиторони дохилй
ИМА FAI бо асосноксозии IIA соли 1941 бо штаб-квартира цар Флорида таъсис дода шуд Мувофикат бо стандартхое, ки аз чониби Палатаи хисоб (Крнун дар бораи Нозири генералй аз соли 1978) коркард карда шудааст .
Канада ИАД-и Канада (IAIC) дар соли 2006 таъсис дода шуд. Риояи Стандартхои байналмилалии аудити самаранокй Хазинадории Канада дар мохи июни соли 2021 кайд намуд, ки хиссаи фоизии кормандоне, ки дорои макоми аудитор ва дорои дипломи касбии бухгалтерй (CPA) мебошанд, 38%-ро ташкил медихад, ва онхое, ки дар раванди сертификатсиякунонй карор доранд, 21%-ро ташкил медиханд.
Британияи Кабир ISF аз он ладзае, ки институти Шодигарии аудиторони дохилй дар соли 1948 таъсис дода шуд, амал мекунад. Макомоти аудитории Британияи Кабир аз Стандартхои самаранокии бахши давлатй, Маълумотномаи Кумитаи аудит оиди таъмини сахехият иборат мебошад. Британияи Кабир дар бораи сертификатсияи аудиторони дохилй изхори назар накардааст.
Олмон Дар охири солдои 1990-ум, модели аудит як равиши гайримарказонидашудаи Агентидои Олмонро истифода бурда буд. Олмон функсияи мазкурро дар конунгузорй ё чахорчуби конунии худ мукаррар накардааст, аммо тамоми вазоратхо тавсияхои Вазорати федералии корхои дохилиро дар машварат бо дигар вазоратхонахо риоя намуда, пешниходи хидматхои гуногуни машваратй ва гузаронидани аудити самаранокиро анчом медиханд. Олмон то хол дар бораи сертификатсияи аудитори дохилй мавкеъгирй накардааст.
Руминия Аудити дохилй аз соли 2001 датмй гардидааст. Стандартхои байналмилалии аудити самаранокй. Тафсилот мавчуд нест.
Мамалакатдои Аврупо Аксари кишвархои узви Иттиходи Аврупо дорои функсияи аудити самаранокй мебошанд, аммо он на хамаи системадои идоракунии давлатиро фаро мегирад. Аксарияти кишвардои Иттидоди Аврупо нишон медиданд, ки фаъолияти ондо дар самти аудит аз стандартдои байналмилалй асос ёфтааст.
Кения FAI солхои 2000-ум бори нахуст мавриди истифода царор гирифтааст. Кения FAI-ро дар мувофика бо стандартдои байналмилалй ва стандартдои тачрибаи хуб амалй намесозад. Норасоии кадрдои дорои малака ва тахассус дар содаи аудити самаранокй эдсос карда мешавад.
Ботсвана ИДА-и Ботсвана соли 2009 ташкил карда шуда, ФАИ цариб дах сол пеш ба миён омадааст. Стандартдои IIA тандо кисман амалй карда шудаанд. Норасоии кадрдои дорои малака ва тахассус дар содаи аудити самаранокй эдсос карда мешавад.
Нигерия Соли 2009 Аудит бо муцаррароти молиявии «Идораи молиёти давлатй» танзим карда мешавад. Стандартдои байналмилалии ИИ (IAS) истифода бурда мешаванд. Ихтисосмандии академикии аудиторони дохилй дарачаи якум ва ё олиро ташкил медидад ва тандо чанде аз ондо дорои сертификати CIA мебошанд.
Арабистони Саудй Солхои 90-ум ба касбияткунонии функсияи аудит шуруъ намуданд. Шодигарй ба Стандартдои мутахассисон оиди аудити самаранокии истифодабарии маблагдои бучетй дар назорати молиявии давлатй эдтиром мегузорад. Шодигарй ба ташвщи тачрибаи пешвддам саъю кушиш намуда, ба аудиторони дохилй барои гирифтани тахассуснокии ХМИ (ЦРУ) имконият фародам овард.
Хитой Сарцонуни соли 1982. Низом ва Стандартдои аудит, ки аз Крнун дар бораи аудит (соли 1994) бармеоянд. Тимбилдинги аудитороне, ки дорои малакадое мебошанд, ки барои гузаронидани аудити баландсифат датмй аст.
Сарчашма: коркарди муаллифи тадкщот
АДАБИЁТ
1. Алибекова Б.А., Зейнельгабдин А.Б., Макыш С.Б. и другие Государственный аудит: учебник / под ред. К.Е. Джанбурчина. - Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2016. - 375 с.
2. Бейсенова Л.З. Зарубежные модели организации финансового контроля: учеб. пособие. - Астана: Центр
Элит, 2012. - 120 с.
3. Бейсенова Л.З., Нурхалиева Д.М., Сембиева Л.М. О системе государственного аудита и финансового контроля в Республике Казахстан // Вестник Карагандинского университета. - 2017. - №1(85). - С. 181-187.
4. Бодиако, А.В., Пономарева, С.В., Рогуленко, Т., Орлов, Е.В., Смоляков, О.А. (2021), «Учет, контроль и аналитическое обеспечение стратегического управления производством», Журнал «Академия стратегического менеджмента», том 20, No 4, с. 1-8
5. Бойко А. С. Аудит эффективности как механизм аудита эффективности бюджетных средств государственных денежных потоков / А. С. Бойко // Экономика, бизнес, инновации: сборник статей XIV Международной научно-практической конференции, Пенза, 05 января 2021 года. - Пенза: «Наука и Просвещение» (ИП Гуляев Г.Ю.), 2021. - С. 111-115.
6. Боровиков В. Б., Боровикова В. В. Уголовно-правовые аспекты противодействия коррупции в современных условиях// Журнал «Проблемы экономики и юридической практики». 2017 г. С.164-166;
7. Васякин Б.С. Проблемы организации государственного аудита бюджетной сферы / Васякин Б.С., Е. Перепечкина// Васякин Б. - 2020. - Проблемы теории и практики управления. № 9. - с. 30 - 42.
8. Орзуев П.Ч. Аудити самаранокии истифодабарии воситахои бучет: назария ва ташкили он // Маводи конференсияи чумхуриявии илмию амалй дар мавзуи «Муаммохои гузариш ба иктисоди ракамй дар Чумхурии Точикистон: вазъи кунунй ва дурнамо (18.10. 2023с.) - Душанбе, матбааи Донишгохи миллии Точикистон, 2023.426 с. Сах. 361-366;
9. Тохирова Р.С., Орзуев П.Ч,. Стандартхои фаъолияти аудиторй // Паёми Донишгохи миллии Точикистон (мачаллаи илмй). Бахши илмхои ичтимой-иктисодй ва чамъиятй № 3, Душанбе- 2018 Сах.36-40.
10. Lauwo, S. G., Egbon, O., Denedo, M., & Ejiogu, A. R. (2023). Counterconducting environmental injustices and (un)accountability: Ken Saro-Wiwa's accounts of the Ogoni's struggle for emancipation. Accounting, Auditing & Accountability Journal, https://doi.org/10. 1108/AAAJ-06-2022-5878
11. Tweedie, J. (2022). The emancipatory potential of counter accounting: A Zizekian critique. Critical Perspectives on Accounting, https://doi.org/ 10.1016/j.cpa.2022.102505
Маълумот дар бораи муаллифон:
Хушвахтзода Цобилцон Хушвахт - Президента Академияи миллии илмхои Точикистон, доктори илмхои иктисодй, профессор, CypoFa: 734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, хиёбони Рудакй, 33. E-mail: [email protected]. Телефон: (+992) 919-16-98-64.
Орзуев Парвизцон Цамолидинович - Донишгохи миллии Точикистон, унвончуйи кафедраи бахисобгирии бухгалтерй. CypoFa: 734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, хиёбони Рудакй, 17 E-mail: [email protected]. Телефон: (+992) 907-11-11-08. Сведения об авторах:
Хушвахтзода Кобилджон Хушвахт - Президент национальной Академии наук Таджикистана, доктор экономических наук, профессор. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудаки, 33. Email: [email protected]. Телефон: (+992) 919-16-98-64.
Орзуев Парвизджон Джамолидинович - Таджикский национальный университет, соискатель кафедры бухгалтерского учета. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудаки, 17. E-mail: [email protected]. Телефон: (+992) 907-11-11-08. Information about authors:
Khushvakhtzoda Kobiljon Khushvakht - President of the National Academy of Sciences of Tajikistan, Doctor of Economics, Professor. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue 33. E-mail: [email protected]. Phone: (+992) 919-16-98-64.
Orzuev Parvizjon Jamolidinovich - Tajik National University, applicant for the Department of Accounting. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue, 17. E-mail: [email protected]. Phone: (+992) 907-11-11-08.
УДК 347:334 (575.3)
СТИМУЛИРОВАНИЕ РАЗВИТИЯ ЭКСПОРТНО-ОРИЕНТИРОВАННОГО МАЛОГО И СРЕДНЕГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Муллоев Парвиз Негматджанович
Аннотация. В статье рассматриваются меры по развитию экспортно-ориентированного малого и среднего предпринимательства в Республике Таджикистан. Отмечается, что развитие Таджикистана зависит от внешней торговли, а бизнес в сельском хозяйстве и промышленности, ориентированные на экспорт, требует быстрых, надёжных и экономически доступных транспортных и телекоммуникационных путей сообщения. Делается вывод, что нынешний состав экспорта не отличается разнообразием, что не способствует формированию возможностей для ускоренного экономического роста и поддержание его высокого уровня. Экспорт является важным показателем того, что страна способна производить товары с высокой производительной стоимостью и представлять их на мировом рынке.
Ключевые слова: малое и среднее предпринимательство, развитие, экспорт, импорт, государственная поддержка, предпринимательство, товары, сырье, конкурентоспособность.
Для цитирования: Муллоев П.Н. Стимулирование развития экспортно-ориентированного малого и среднего предпринимательства в современных условиях республики таджикистан / П.Н. Муллоев // Финансово-экономический вестник. - 2024. - № 1(40). - С. 204-210.
ХАВАСМАНДГАРДОНИИ РУШДИ СОХ.ИБКОРИИ ХУРДУ МИЁНА ДАР ШАРОИТИ БА СОДИРОТ НИГАРОНИДАШУДА ДАР ШАРОИТИ МУОСИРИ Ч.УМХУРИИ ТОЧ.ИКИСТОН
Муллоев Парвиз Негматджанович
Аннотатсия. Дар ма;ола тадбирдо оид ба рушди содибкории хурду миёна дар Чумдурии Точикистон ба содирот нигаронида шудааст. Гуфта мешавад, ки рушди Точикистон ба тичорати хоричй вобаста буда, тичорати ба содирот нигаронидашуда дар содаи кишоварзй ва саноат масирдои зуд, боэътимод ва дастраси на;лиёт ва телекоммуникатсионй талаб мекунад. Хулоса мешавад, ки таркиби феълии содирот гуногун нест, ки ин ба фародам овардани имкониятдо барои рушди босуръати и;тисодй ва нигод доштани сатди баланди он мусоидат намекунад. Содирот нишондидандаи мудими он аст, ки кишвар ;одир ба истедсоли молдои дорои арзиши баланди истедсолй ва пешнидоди он дар бозори чадонй мебошад.
Калидвожа^о: содибкории хурду миёна, рушд, содирот, воридот, дастгирии давлатй, содибкорй, ра;обатпазирй, мол, ашёи хом.
STIMULATION OF THE DEVELOPMENT OF EXPORT-ORIENTED SMALL AND MEDIUM BUSINESS IN MODERN CONDITIONS OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN
Mulloev Parviz Negmatdzhanovich
Abstract. The article discusses measures for the development of export-oriented small and medium-sized businesses in the Republic of Tajikistan. It is noted that the development of Tajikistan depends on foreign trade, and export-oriented business in agriculture and industry requires fast, reliable and affordable transport and telecommunications routes. It is concluded that the current composition of exports is not