CC BY
37
Article-submission - Таныстыру мацаласы - Статья-представление
The deprivation of the electoral vote of religious workers and mullahs (based on the archival data of East Kazakhstan in the 20th century)
DOI: 10.31551/2410-2725-2018-4-3-456-465
Bulgynbaeva Ayauly
Student of the 3nd doctoral course of the specialty «History» in S. Amanzholov state university. Republic of Kazakhstan, 070000, Ust-Kamenogorsk c., Kazakhstan str., 55. E-mail: bak_ayauly@mail.ru
Abstract. The article deals with the issue of the removal of the clergy and mullahs from their voting rights and the implicit influence of the new system of power on religion by the Soviet Power in the East Kazakhstan region in the 1920s in order to limit religious prejudices and remove religious traditions from government activities. The policy of the Soviet state against groups who wasn't a proletariat led to the creation of a category of "dispossessed" and was one of the repressive measures against religion and the mosque. A new form of social classification of the population caused a disorder of the system of society and the family.
Keywords: Soviets; «lischentsy»; priests; mullah; electoral system; deprivation of electoral rights; deprivation of electoral rights.
Дш кызметкерлерi молдаларды сайлау кукыгынан айыру (ХХ гасырдын 20 жылдардагы Шыгыс Казахстан мурагат материалдары непзшде)
Булгынбаева Аяулы Калымбековна
С. Аманжолов атындагы ШКМУ «Тарих» мамандыгынык 3 курс докторанты. Казахстан Республи-касы, 070000, ©скемен ^ , Казахстан к, 55. E-mail: bak_ayauly@mail.ru
Абстракт. Ма^алада Шыгыс Казахстан облысынык аумагында 1920-шы жж. дш ^ызметкерлерш, молдаларды сайлау одыгынан айыру мэселес жэне дшнщ жака билк жYЙесiне тигiзeр кертартпа эсерi бар деп тYсiген кекестк Yкiмет дши арты^шылы^тарга шектеулiк ^ойып, вкiмет ^ызметшен дiни дэстYрлердi алыстатуды квздегенi ^арастырылды. Кекестк мемлекеттщ халы^тык пролетариат емес топтарына ^арсы саясаты осы «айырылгандар» санаттык пайда болуына экелдi жэне дш мен мешiтке ^арсы репрессиялыщ шаралардык бiрi болды. Халы^тык элеуметпк ж^елшщ жака тYрiн алып келуi мен ^ауымдыщ жэне отбасылыщ жYЙенiк бузылуын тудырды. ТYЙiн сездер: Кекестер; «айырылгандар»; дiн ^ызметкерлер^ молда; сайлау жYЙесi; сайлау одыгынан айыру.
Лишение избирательных прав религиозных работников и мулл
(на материалах архивных данных по истории Восточного Казахстана в ХХ в.)
Булгынбаева Аяулы Калымбековна
докторантка 3 курса по специальности 6D020300 «История» Восточно-Казахстанского государственного университета имени С. Аманжолова. Республика Казахстан, 070000, г. Усть-Каменогорск, ул.Казахстан, 55. E-mail: bak_ayauly@mail.ru
Абстракт. В статье рассматриваются вопросы силовой политики советской власти на религиозные процессы в Восточно-Казахстанской области в 1920-х годах, с целью ограничения религиозных предрассудков и искоренения религиозных традиций. Служители религиозного культа подвергалось активным гонениям. Автор раскрывает практику лишения служителей религиозного культа избирательного права, в результате чего священнослужители попадали в особую социальную категорию «лишенцев», в целом, формировавшуюся в результате политики советского государства против групп непролетариата.
Ключевые слова: Советы; «лишенцы»; священники; мулла; избирательная система; лишение избирательных прав.
ЭОЖ / УДК 94 (574.42)
Дш кызметкерлерi молдаларды сайлау кукыгынан айыру (ХХ гасырдьщ 20 жылдардагы Шыгыс Казахстан мурагат материалдары непзшде)1
А.%. Булгынбаева
1920-1930 жылдардагы Кецес сайлау жYЙесiн дамытудыц мацызды кезец азаматтардыц жекелеген санаттарын сайлауга катысудан, ягни олардыц дауыс беру кукыгынан айыру барысы болды. Бул шара кецестк мемлекеттщ элеуметтiк саясатыныц белт ретiнде белгiлi бiр жэне халыктык топтарга экономикалык, экiмшiлiк, элеуметтiк жэне психологиялык кысым керсетудi кездедi. Соныц салдарынан «айырылгандар» деген атау шыкты. Бул атау осы уакытта, репрессияга ушыраган адамдардыц ец кеп топтарыныц бiрiне тагайындалды. Сайлау кукыгынан айыру мэселеан тарихнамада шартты тYPде ею кезецнен айыруга болады: бiрiншi - 1920-1980 жылдар; ал екiншiсi 90-жылдары басталды. Бiрiншi, кецес дэуiрiнде осы мэселе бойынша арнайы зерттеулер жYргiзiлген жок, тек РКФСР Конституциясына (1918 ж., 1925ж.) жэне КСРО-ныц Конституциясына (1924 ж., 1936 ж.) байланысты «кецестк» сайлау жYЙесi бойынша жумыстар болды. Басылымныц бастапкы кезецЫде олар насихаттау ретЫде болды. Бул мемлекетт саясат революцияныц пайдасын коргау кажетттИ тургысынан багаланды.
1950 жылдан берi галымдар дауыс беру кукыгынан айыру мэселеане кецестк мемлекеттщ элеуметтiк саясатыныц шаралары ретiнде карады. Зерттеулерге партиялык-таптык кезкарас эсер еттi. Сайлау кукыктарынан айыру Yдерiсi халыктыц пролетарлык емес жiктерi тулгасындагы таптык жауды ыгыстыру тэсiлi ретiнде каралды. 1990 жылдары бул кецес тарихыныц кейбiр беттерЫ кайта караудыц басы болды. Толыктырылган, соныц iшiнде НКВД-ОГПУ корларыныц материалдары кецейттт, галымдар кецест мемлекеттщ мундай кематуштк саясатын сайлау кукыгынан айыру ретЫде объективтi тYPде зерттеуге мYмкiндiк бердi.
Посткецестк тарих гылымында зерттеуштер (Т.И. Славко, В.М. Кириллов) сайлау кукыктарын айыру туралы мэселенi шешу, саяси кугынга арналган арнайы жумыстарды караудан бастады (Славко 1995).
Новосiбiр тарихшы С.А. Красильниковтыц «Элеуметпк курылымныц сынуы: революциядан кейiнгi Ресей когамындагы маргиналдар (1917-1930 жылдардыц соцы)» атты монографиясында (Красильников 1998), айырылгандарды Кецес мемлекет маргиналды топтардыц бiрi ретЫде карастырады. Автор сайлау кукыгынан айырудыц зардаптарына назар аудара отырып, бул элеуметт саясат, жаппай кугын^рпнге жол ашканын атап еттi.
Сол сиякты, Екатеринбургте «Айырылушылардыц элеуметтiк бейнеа» (Социальный портрет 1996) атты жинак жарык кердi. Ол зерттеушiлерге KOлжетiмдi болып табылатын БYкiлодактык жоспар мен жерг^кл материалдардыц ресми кужаттарын камтиды. Бул сайлау кукыгынан айырылгандардьщ жеке ютерк зацсыз айырылу туралы шагымдар, кукыктарды калпына келтiру туралы етiнiштер, сипаттамалар жэне т.б. турды.
1 Публикация подготовлена в рамках реализации проекта КН МОН РК «Память о жертвах политических репрессий (1920-1950-е гг.) и ее фиксация в сакральном ландшафте Казахстана (на примере Восточного Казахстана)». ИРН проекта: АР05130870
Кдоастырушылардыц niKipi бойынша, «...бул кужаттар сайлау кукыгынан айыру механизм^, халыктыц эртYрлi элеуметтiк топтарын аныктаудан жэне олардыц «халык жауларын» шынайы бейнесiн сипаттау Yшiн, сондай-ак репрессиялык шараныц катал зардаптарын талдауга мYмкiндiк бередi. 1997 жылы «Оралдагы Kуfын-CYргiн тарихы» гылыми конференциясыныц корытындысы бойынша материалдар жинагы жарык кeрдi. Онда сайлау кукыгы кукыгынан айыру мэселесiне арналган арнайы тарау жарияланды (История репрессий на Урале 1994). Авторлар «айырылган» адамдардыц жекелеген санаттарын сипаттап бердi. Олар: Е.В. Байда - саудагерлерге, Л.Н. Мазур - кулактарга, Ю.А. Русин -дЫ иелерiне. Мэскеу тарихшыларыныц жэне мурагатшыларыныц жинагы (В.И. Тихонов, В.С. Тяжелников, И.Ф. Юшин) улттык тарих гылымында мэскеулiк депортациялаушылардыц жеке деректерЫщ негiзiнде деректер базасын куруга багытталган жумыстарды колдануда бiрiншi болды (Тихонов 1998). Галымдар нашар курылымдалган дереккездердщ (хаттар, eтiнiштер, шагымдар, етУштер жэне т.б.) электронды нускасын жасады. ©ткен онжылдыктыц ерекшелiгi - олар аймактык сипатта (Валуев 2003, Морозова 2005). Новосiбiр каласы мен облысыныц Yш ауылдык аймагындагы материалдар бойынша М.С. Саламатованыц деректер базасы курылды (2000-нан астам айырылгандардыц жеке id ецделген).
^азакстандагы, соныц iшiнде Шыгыс ^азакстандагы сайлау кукыгынан айыру мэселес бойынша арнайы зерттеулер жок. Бул такырып тын жеке зерттеудi талап ететЫ мэселелердi камтиды. Бул макалада осы мэселе дiнге жэне меш^терге карсы кецестк мемлекеттщ ^рестщ баска эдiстерiмен катар,мусылман дiни кызметкерлерiн (молдаларды) элеуметтiк кабат ретiнде жоюга жататынсанатка жаткызылуы карастырылды. Дiни кызметкерлердщ жас тобы эртYрлi болды. Карт адамдар басым болды.Эдетте дiни кызметкерлер рухани бiлiмдi болды. ©з кауымдастыктарында (аксакалдар, молдалар кецеанщ мYшелерi) белгiлi бiр мiндеттердi орындайтын ез кезкарастарынан бас тартпаган кептеген дЫдарлардыц ешкандай бiлiмi болган жок деп саналды. Алайда, мусылман дiн ектдерЫщ арабша сауатты болганына, жазуда араб графикасын колданганына кептеген деректер бар. Оны мурагат кужаттарынан, дiни медреселер мен дЫи окулыктардан керуге болады.
1920-1940 жылдар ^азакстан, оныц iшiнде Шыгыс ^азакстан Yшiн ете кYPделi кезец. Адамдардыц материалдык жэне рухани байлыктарын жасауга, тарихи даму дэрежеанщ eсуiне, кептеген кедерплер туындады.
1918 жылы 23 кацтарда «Мемлекеттщ шiркеуден бeлiнуi жэне мектептщ шiркеуден бeлiнуi» жeнiнде Халык Комиссарлар Кецеанщ каулысыныц негiзiнде, саяси идеологияныц Yстемдiгi, мемлекеттiк жумыстарда улттык сананы, тарихты, тiлдi, дiндi туншыктыруга тырысты.
1921 жылгы I Жалпыказакстандык партконференцияныц нускауларында, дiнге карсы Yгiт-насихаттыц негiзгi багыттары жэне жергiлiктi жагдайлар есебiнен, насихат карала бастады. ^азактардыц дiншiлдiгiне Yнемi езбек, татар дЫ иелерЫщ эсерi ете кYштi болды. ДЫге карсы насихат турмысты кайта куру шаруашылыктагы экономикалык жагдайлар, электрлендiру мэселелерiмен байланыстырылып, бул шаралар ауыр жумысты жецтдеткешн халыкка тYсiндiру жэне дЫи мейрамдар кYндерi, «эулиелiк орындарга» тагзым етуде кiрдi. Насихатшылар оку-агарту гылым, карацгыльщ дiннен кутылуга кемектесетУн халыкка тYсiндiруге тырысты. Дiн иелерi де карап калмай, кецес еюметЫе карсы шаралар жYргiздi.
ДЫнщ жаца билiк жYЙесiне тигiзeр кертартпа эсерi бар деп тYсiнген кецестк Yкiмет бiрiншi кезекте дiни артьщшылыктарга шектеулк коюды орынынды санап,
еюмет кызметЫен д^и дэстYрлердi берк устандырады алыстатуды кeздедi. 1918 жылы 16 кацтардагы буйрык бойынша дЫи мекемелер таратылып, барлык эскери мекемелерде кызмет ететiн дiни кызметкерлер босатылды.
Хкк-нщ кабылданган ар-уждан, шiркеу жэне дЫи когамдардыц еркiндiгi жeнiндегi декрет шiркеудi мемлекеттен бeлiп бердi. Осы декрет жарык кeрiсiмен халык агарту саласында кецестк мектептердегi дiни окуды толыгымен жою жeнiнде каулы каулы кабылданды (Преодолевая религиозное влияние 1990, 20-21бб). Сeйтiп кецестк билк дiнге карсы кYресiн бастап жiбердi. Билiк басындагылар дiни мейрамды халыктык кYнтiзбеге енгiзбеуге тырысып бакты.
Сайлау кукыгынан айыру туралы кужатты 1918 жылдыц 10 шiлдесiнде кабылданган РСФСР Конституциясы болды. Ол пассивтi жэне белсендi сайлау кукыгынан айырылатын азаматтардыц санаттарын аныктады. Мэселен, 65 бапта дауыс беруге жэне сайлануга кукыгы жок азаматтардыц негiзгi санаттарын ^зедк а) пайда табу максатында жалданбалы жумыс кYшiн пайдаланган адамдар; б) ецбешз табыспен eмiр CYретiн адамдар; мысалы: капиталдан алынатын сыйакы, кэапорындардан алынатын табыс, мYлiктен алынатын табыс жэне т.б.; в) жеке саудагерлер, коммерциялык жэне коммерциялык делдалдар; г) дЫи шбадатханалар мен дiн кызметкерлер^ д) бурынгы полиция кызметкерлерi мен агенттер^ жандармдар мен кYзет бeлiмдерiнiц арнайы корпусы; сондай-ак баскарушы Yйдiц мYшелерi; е) белгiленген тэртiппен акыл естерi кем немесе жарымжан деп танылган адамдарды, камкорлыктагы тулгалар; ж) кылмыс жасаганы Yшiн зацмен немесе сот Yкiмiмен белгiленген мерзiмде жаза eтеуге сотталган адамдар болды (Конституция РСФСР).
1918 жылгы Конституцияныц, содан кешн РСФСР-ныц 1925 жылгы Конституциясыныц ережелерi Кецестерге сайлау тэртiбi туралы тYрлi нускаулыктарында (1925 жылгы 13 казанда БYкiлродактык Орталык Аткару КомитетЫщ Президиумы кабылдаган «^алалык жэне ауылдык Кецестердi сайлау жэне Кецестердщ конгрестерЫ шакыру туралы»,1926 жылгы 4 карашадагы калалык жэне ауылдык Кецестер мен Кецестердщ съездерiн шакыру туралы»), дауыс беру кукыгынанайырудыц тэртiбi белгiлендi.
Сайлау кукыгынан айыруга катысты зацнамалык акттердщ eзгеруi мемлекеттщ саяси жагдайын бейнеледк 1924 жылы кецест сайлауга катыскандар кeп болган жок. Yкiмет кайта сайлауды сайлаушылар саны 35 пайыздан аз болатын сайлау округтерiнде eткiзу туралы шешiм кабылдады. 1924 жылы eткiзiлген сайлаудыц нэтижелерiне караганда, 1925 жылы сайлаушылардыц элеуметтiк базасы кецейттт, халыктыц бiркатар санаттарын камтыды (ауыл шаруашылыгымен айналысатын жэне жалдамалы ецбек кYшiн пайдаланатын адамдар, дшрмендердщ, май зауыттарын, устахана кэсiпорындары иелерi мен жалдаушылары, мемлекеттiк, муниципалдык жэне кооператив™ несиелердщ депозиттерi мен облигацияларынан сыйакы алатын тулгалар; дауыс беру кукыгынан айырылган адамдардыц отбасы мYшелерi жэне т.б.). Осылайша, пролетарлык емес топтардыц кукыктык мэртебесiн кыска мерзiмдi ырыктандыру кeрсетiлдi. 1925 жылгы сайлаудыц нэтижеанде, эсiресе ауылдарда, коммунистер eз позицияларын жогалтып ала жаздады. Бул елдщ партия басшылыгына терiс эсерiн типзд^ бул «айырылгандар» шецберiдегi сайлау кукыгы нормаларыныц катацдауына алып келдi.
1925 жылы Семей калалаык сайлау комитетЫщ хаттамасында Конституциясыныц 69 - бабына жэне сайлау туралы нускауына сэйкес сайлау жэне сайлану кукыгынан айырылган тулгалар тiзiмiнде 25 молданыц жануяларымен бiрге сайлау кукыгынан шеттетiлгенi ^рсе^^н. Олардыц барлыгы дiни гурыптарды орындагандары Yшiн сайлау кукыгынан айырылды.
Сондай-ак, молдалардыц камкорлыгында, ягни оныц дЫи жоралгылардан тапкан табыска kyh керген отбасы мYшелерi эйелi, бала -шагасы да сайлаудан шет калды2.
Дауыс беру кукыгынан айырылган адамдардыц ^îmî нускаулыктарга сэйкес жасалды. Олар Yшiн материалдарды жергiлiктi билiк органдарына, сондай-ак полиция, жумысшылар мен шаруалар мен каржы инспекторлары, сот мекемелерi берген акпараттан алынды. Тiзiмдер бiрнеше кешiрмеде дайын-далды: олардыц бiреуi жергткт кецеске, екiншiсi жогары турган сайлау комис-сиясына жiберiлдi, калгандары «халыктыц акпаратын жариялауга» усынылды (газеттерде жэне арнайы серелерде). Тiзiммен жумыс ютеу эркашан мукият жYргiзiлмеген. Кецес еюмет 1925-1926 жылдары сайлауларды дайындау кезЫде, атап айтканда кемекшi дiн кызметкерлерЫе катысты тiзiмдi, аймактык аткарушы комитетЫе негурлым мукият керсету тапсырылгын. Жалпы алганда БYкiлресейлiк Орталык Аткарушы КомитетЫц 1925 жылгы 13 казандагы нускауыныныц негiзiнде, бул жумыс - азаматтыц негiзгi табыс кезi болып табыла ма, соны аныктауды басшылыкка алу тапсырылган. Сол нускаулык бойынша дайындалган тiзiмнiц бiрi, 1925 жылгы №238 «Степная правда» газетЫщ косымшасында Семей калалаык сайлау комитетiнiц №5 хаттамасында РКФСР Конституциясыныц 69-бабына сэйкес №5-тiзiм де сайлау кукыгынан айырылган дЫге табыну жэне дiн кызметкерлерiне арналган. Онда сайлау жэне сайлану кукыгынан айырылган тулгалар, №1 мешiт жанындагы мусыл-мандык дини кауымдастык MYшелерi: Альмухаметов Ибрагим Гатаул 65 жаста, эйелi Асьма Хасановна 35жаста, Бектемиров Тимирша 45 жаста, эйелi Хоп-жамал Гибадил 35 жаста, Ишмухаметов Сагдулла Хасанов 65 жаста болган.
№2 меш^ жанындагы мусылмандык дини кауымдастык мYшелерi: Фаизов Абдулла Губайдул 63 жаста, Ильясов Шагнира Шагиардан 74 жаста, эйелi Мухып Сулейменова 47 жаста болган; №3 мешiт жанындагы мусылмандык дини кауымдастык MYшелерi: Аюпов Мухамет Аюпович 63 жаста, эйелi Бибигуль Габдуллиев 56 жаста, Иамалов Шакир Садыков 70 жаста, эйелi Гафифа Шакимардан 58 жаста; №4 меш^ жанындагы мусылмандык дини кауымдастык MYшелерi: Мусин Файырахан Сабиржанов 4о жаста, эйелi Сакыпжамал Ахмадиевна 36 жаста, карындасы Магира Сабыржанов 29 жаста, агасы Галымжан Хумсуддин 75 жаста, апайы Газиза Абдуллиевна 72 жата, Искаков Абдулкутдус Габдрашит 47 жаста; № 5 меш^ жанындагы мусылмандык дини кауымдастык мYшелерi: Сагитов Мирсаиб Хуспадинович 46 жаста, эйелi Зарифа Нурдиновна 40 жаста, Мазиров сабир Абдрахим 41жаста, эйелi Магисаравар Уалиева 32 жаста; №6 меш^ жанындагы мусылмандык дини кауымдастык MYшелерi: Мухмутов Худжатулхаким Дудов 52 жаста, эйелi Магруй Мирхайдаров 45 жаста, Бишмухаметов Курбанг Хасан 50жаста, эйелi Нафиза Гайсеевна 40 жаста; №7 меш^ жанындагы мусылмандык дини кауымдастык мYшелерi: Мунасов Фатзыокрам Ахмет 51 жас, эйелi Залиха Хисаатуллиев 47 жас, эйелi Фатьма Габдулжапар 35 жаста, Амиров Хаса Шагикамалович 22 жаста, эйелi Латыфа Сахарбекович 40 жаста; № 8 меш^ жанындагы мусылмандык дини кауымдастык MYшелерi: Бикбауов Фаттах Мигназутдин 45 жаста, эйелi Фтьма Габдулжапар 35 жаста, Амиров Хаса Шагикамалович 22, анасы Латыфа Сахарбековнна 40 жаста; №9 меш^ жанындагы мусылмандык дини кауымдастык мYшелерi: Данилбаев Какавай Данильбаев 55 жаста, эйелi Гульсум Валсимбеков 31 жаста, Умиробеков Бикса 61 жаста, эйелi Уразбебе Имамбаевна 50 жаста; Алаш кала мацынан: №1 меш^ жанындагы мусылмандык
2 ШИРОКО. - 73кор. -1 -^збек. 482а - iс. - 41-43 - пп.
дини кауымдастык |^шелерк Махмутов Хашим Махмутович 50жаста, эйелi Закия Нукиевна 30 жаста, Бибиш Тураллиевна 37 жаста; №2 меш^ жанындагы мусылмандык дини кауымдастык мYшелерi: Саида Мысьбах Безатул 60 жаста, эйелi Фарзина Мухаметовна, улы Мухамет Мисьбахов 19 жаста, Адильбеков Нигматулла 33 жаста, эйелi Гадамбалу Ибрагимовна 26 жаста болган3.
БYкiлодактык Орталык Аткару КомитетЫщ Президиумы 1925 жылгы 13 казанда кабылданган «Кала жэне ауыл кецестерЫ сайлау туралы жэне Кецестердщ съездерЫ шакыру туралы» нускаулык сайлау науканын eткiзуге негiздердi едэуiр eзгерттi жэне толыктырды. 0згерiстер «айырылгандарга» да катысты болды. Алдыцгы кужаттарга караганда, юмнщ «айырылган» санатына тYсiп, юмнщ кукыктарынан айырылып калмауы керек екенi тYсiндiрiлдi. Осы Нускаулыктыц 19-тармагына сэйкес, монахтардыц дiни конфессиялардыц жэне барлык д^и конфессиялардагы дiни кызметкерлерЫщ бул кэсiптерi мамандык деп саналса, дауыс беру кукыгынан айырылады. Осы тармакка жазылган ескертулерде собор жыршылары, центри, муеззиндер жэне косалкы шiркеу кызметкерлерi ездерЫщ дауыс беру кукыгынан, дiни салт-жораларды орын-даудан тYCкен табыспен ^н керсе гана айырылады деп тYсiндiрiлдi. Айта кету керек, сайлау комиссияларыныц шешiмдерiне шагымдану Yшiн, тек косалкы дЫи кызметкерлердщ гана eтiнiштер бертдк Айырылгандар бiр апта iшiнде сайлау комиссияларыныц шешiмдерiне шагымдануы керек болды. Егер сайлау комиссиясы шагымды канагаттандырса, ол бул туралы шагым беруш^е хабар-лаган. Олай болмаган жагдайда, ол шагымды Yш тэулiк Ынде оны жогары турган уездiк немесе аймактык сайлау комиссиясына жiберу аркылы мiндет-тедi. Онда шолу процедурасы кайталанды. Тeменгi комиссияныц шешiмiн немесе шагымды канагаттандыру туралы шешiм алгашкы сайлау комис-сиясына жiберiлдi жэне eтiнiш берушЫщ назарына жеткiзiлдi. БYкiлодактык Орталык Сайлау Комиссиясыныц шешiмi тYпкiлiктi шешiм ретЫде танылды.
1926 жылы 15 наурызда Орталык Комитеттщ ¥йымдастыру Бюросы кецес eткiздi. Онда И.В. Сталин 1925 жылы БYкiлодактык Орталык Аткару КомитетЫщ сайлау туралы нускауын катац тYPде айыптап, «гаптеген кецестiк жолдастар жакында пролетарлык емес элементтермен бiтiмгерлiк жасауга дайын болды» (Морозова 2005) - деп атап erri. 0зiнiц бастамасымен, В.М. Молотовтыц басшылыгымен комиссия куру туралы шешiм кабылданды. Ол нускаулыкты кайта карап, «аукымды кецейту» туралы ережеан алып тастады.192б-1927 жылдардагы сайлау Yшiн жаца Нускаулык «калалык жэне ауылдык кецестердiц сайлау туралы жэне Кецестердщ съезiн шакыру» дайындалды. 1926 жылы 4 карашада Нускаулык Орталык Аткару Комитет Президиумымен макулданды. Бул сайлау зацнамасы бойынша бурынгы кужаттардан едэуiр ерекшелендi: зацнама катацдату жолымен eттi. Сайлау кукыгын 15 баптыц, «м» тармагына сэйкес «барлык монахтардыц, дiни кызметкерлердiц, забуристердiц, молда-лардыц, муеззиндердiц, раввиндердiц, бияздардыц, казиттердiц, шансистердщ, шамандардыц, бакалардыц, дiни кызметкерлердiц, пасторлардыц жэне баска да осы сатыга жататын eкiлдерi сиякты барлык д^ кызметшiлерi осы мiндет-тердi орындау Yшiн сыйакы алулары мен алмауына карамастан, тиiстi тiзiмге енгiзiлгендер» айырылды4.
1926 жылы Нускаулыкка «сайлау кукыгынан айырылган адамдардыц сайлау кукыгын калпына кел^ру туралы» жаца тарау енгiзiлдi. Онда, бурынгы нускаулармен салыстырганда, барлык санаттагы, соныц iшiнде дiни кызмет-керлер Yшiн сайлау кукыктарын калпына кел^ру ережелерi элдекайда катац
3 ШКЩЗКД - 73 кор. -1 -лзбек. 482а - iс. - 71-72-пп
4 Собр. узаконений ... 26 нояб. 1926. № 75. Отд. 1-й. 22. 23-64 бб
болды. ^укыктарды калпына кел^рудщ непзп шарттары элеуметтiк пайдалы ецбекпен айналысу (канаушылар Yшiн - 5 жылга) жэне Кецес eкiметiне шынайы адал карау болды. Сонымен бiрге, элеуметпк пайдалы ецбек eтiлi 5 жыл болуы керек едi.
Дiнмен тресте мерзiмдi басылым кец колданылды. Халык агарту саласын кайта куруда д^и мектептер мен оку орындарыныц жауып кана койган жок, осы салада окытушы кызметте жYрген дiнданалар кызметтен куылды. Осылайша, дiни мектептердiц орнына жаца тYPдегi ецбек мектептерiн ашу колга алына басталды (Дерективы ВКП(б): 118б).
1926 жылы кыр^йек жэне казан айларында ^азак ©лкелк Комитетiнiц хатшылыгыныц арнайы мэжiлiстерi болып, eлкелiк жэне губкомдардыц жанынан дЫге карсы комиссиялар курылды. Дiнге карсы шаралардыц катарын кeбейту усынылды. ^азакстанда дiнге карсы жумыста екi уклон болды, бiрi белсендi дiнге карсы Yгiт-насихаттан, кYрестен бас тартып, дЫмен достасу, социалистiк курылыс нэтижесiнде, дЫ eзiнен-eзi eледi. Келесi, ешкандай дЫге карсы Yгiт-насихатсыз, экiмшiлiк жолмен, барлык дiни мекемелердi жабу болды. ДЫге сенушiлердiц арасында, букаралык жагдайда мешiт, шiркеу, дiнге табыну Yйлерiн жаппай жабу киындык тудырды. ^азакстанда шiркеудi мемлекеттен бeлу, православиеге байланысты толык жYргiзiлдi. Православиелiк уйымдар зацды жеке меншiктiк, кызметтiк кукыктарынан айрылды. Бул жагдай 1920 жылдардыц екiншi жартысында исламга да аяк басты. Мектептер жабылды, араб жазуына жэне мусылман сенiм iлiмiн окытуга тыйым салынды. Мемлекеттiк-шiркеулiк саясат, НКВД органдарыныц колында жинакталды (Тасмагамбетов 1996: 7).
Бул халыктардыц рухани дамуына Yлкен соккы болды. ^азак халкы ешкандай дЫи максатта саяси жэне экономикалык пайдаларын ойлаган жок. Ислам казак когамында, жекелеген адамдардыц рухани дамуында мацызды орын алды. Кецестiк жYЙенiц дiнге карсы саясаты ^азакстандагы исламныц негiзiн кYЙреттi. Бул тоталитарлык мемлекеттщ атеистiк саясатыныц салдар-лары, халык трагедиясы болды.
Эйтсе де, мусылман халыктары арасында дiншiлдiк пен ултшылдыктыц басым екендiгi байкалды. Сондыктан кецест билiк дiндi мэдениеттiц дамуына, eрлеуiне бiрден-бiр нуксан келтiрушi ретiнде кeрсетудi максат тутып, ецбекшi халык арасында дЫи нанымшылдыктыц зияндыгын тYсiндiретiн насихат жумыстарын eрiстете жYргiзуге белсене юрютк
Дiнге шектеулiктердiц койылуы 1921 жылдыц акпанындагы РКФСР ХКК-нiц дiни кауым жайындагы каулысынан кeрiндi. ^аулы бойынша, бiрiншiден, дiн кызметкерлерiне ауылдык кецестерде, болыстык аткару комитеттерiнде, мемлекеттiк мекемелер мен кэапорындарда, ауылды жерлердегi кооператив, совхоздарда жумыс iстеуге тыйым салынса; екiншiден, тек уездiк жэне губер-ниялык калаларда арнайы бакылаумен жумыс ютеуге руксат етiлдi. Yшiншiден, бурынгы дiн кызметшiлерi жогары жауапты кызметтердi де аткара алмады. Олар тек косалкы, кeмекшi жэне тeменгi кызметтердi гана iстей алды. Тeртiн-шiден, дЫи дэстYPДi берiк устанатындарга халык агарту саласында, эдiлет бeлiмiнде, сауда саласында, жумысшы-шаруа инспекциясында кызмет етуге тыйым салынды (Преодолевая религиозное влияние 2008: 41-42).
Сайлау кукыктарын калпына кел^руге катысты сураулар, негiзiнен, пролетариаттыц шыгу тегiне, элеуметтiк-пайдалы ецбекпен айналысуына, жастарыныц картаюларына байланысты болды. Айырылгандар билкке адал-дыктарын кeрсету Yшiн эртYPлi дэлелдердi усынды. Олардыц бурынгы ецбек-
терЫ алга тартты, ягни Азамат согысында кызылдар жакта болып катысу-ларын, когамдык уйымдарда жумыс iстегендерi жэне т.б.
Дiнге карсы букара арасында Yгiт-насихат жумыстары ерiстеп, бул юке мерзiмдi басылым таратылды. РК(б)П Казакстан 9лкелiк V конференцияда (1925 ж. 1-7 желтоксан) дiни топтардыц ауыл мен деревняда ыкпалы бар екендИ атап керсетiлдi. Конференция ©лкелк Комитетке дiнге карсы насихаттыц дурыс эдiстерiн талдап, белгiлеудi тапсырды. Бiрак, бул орайда тYпкiлiктi казак халкыныц экономикалык жэне турмыстык ерекшелiктерi, сондай-ак Казак АКСР территориясында мекендейтiн улттардыц да ерекшелiктерi де ескерiлуi талап етiлдi (Казакстан Коммунистiк париясы 1987: 270).
Жагдайдыц шиеленiсiп, халыктыц тарапынан карсылыктыц кYшеюiнде Кецес мемлекетЫщ дЫге карсы саясаты елеулi рел аткарды. Сол сиякты, мемлекет азаматтарына уждан жэне дiни сенiм бостандыгын салтанатты тYPде жариялай отырып, сонымен бiрге, ымырасыз атеистiк саясат жYргiзiлдi. Оны дiнге карсы тагылыктыц шектен шыккан Yлгiсiне айналдырды. Мораль мен кукыктыц барлык нормалары ашыктан-ашык аякка басылды. Мэселен, Шыгыс Казакстанда да кыска мерзiм iшiнде 20-дан аса меш^тердщ, намаз Yйлерi мен шiркеулердiц кепштИ киратылды. Халыктыц пiкiрiмен жэне кецт-^^мен санаспай, аудандардыц селоларында дiни Yй жайлардыц барлыгы дерлiк кулатылды немесе жабылды.
Сонымен, ак-караны айырмаган, Yкiметтiц саясатында орын алган ерескел эрекеттердщ эсерiнен, бул облыс келемiнде де кептеген адамдар жазыксыз ездерЫщ кукыктарынан айрылып, сол кезецдеп асыра сттеуштктщ курбандары болды. Мундай жайттар облыстыц барлык аудандарын камтыды.
Шыгыс Казакстан е^рЫдеп жергiлiктi кецестердщ дiни мекемелердщ емiр CYPуi жэне жергiлiктi дЫи орындары баска кажеттiлiктерге ауыстыру жагдай-ларыныц катар жYргенi байкалады. Эйтсе де, Кецес еюметЫщ экiмшiл-эмiршiл саясаты, бул мэселен сырт калдырмай, адамдардыц дiни рухани азыктарын жер-жерлерде жалган желеулермен бYркемелеп, ыгыстырып отырды.
Сайлау кукыгынан айырылу, автоматты тYPде оган экономикалык тYPде багынышты жэне осы адамныц асырауында болган отбасы мYшелерiне де таратылды. 1918 жылгы Конституцияда, отбасы мYшелерi сайлау кукыгынан айырылмаган болатын. Алгаш рет бул санат 1925 жылгы нускаулыкта жарияланып, содан кейЫ букаралык болды. Сайлау кукыгынан айырылган-дардыц эйелдерi, аналары жэне эпкелерi (эсiресе, дiн кызметкерлерЫщ) Yй шаруашылыгымен айланысты, олар кэсiподактарfа юрмедк Сондыктан олар ез отбасыныц басшысынан тэуелсiздiгiн растамаса, ез кукыгын калпына келтiре алмады. Бiрак кейбiр эйелдер ездерУц тэуелсiздiгiн дэлелдеуге тырысып, осы жолмен ез кукыктарын калпына келтiрудi ойлады. Кебiнде казак эйелдерi отагасына толык тэуелдiлiктерiн сактап шагымдану шаралары ете аз болды. Алайда, репрессияга ушырап, сайлау кукыгынан айырылып, жер аударылуга шешiмi бар айырылгандардыц эйелдерi кYЙеулерiнен ажырасу аркылы, ез кукыктарын калпына келлруге тырыскандыктары туралы кептеген мысалдар бар.
9зiн-езi сактаудыц инстинкт бастартушылык кубылысы сиякты элеуметтiк жагымсыз феноменiн тудырды. Ауыр Сайлау кукыгыныц айырылушыныц отбасыларыныц мYшелерi (эсiресе жастар) жи тацдауга тYCтi. Отбасылы болуды (демек, болашак жок) немесе езЫщ туыстарына катысы жок екенi туралы мэлiмдеу, олардан бас тарту. Мундай жагдайлардыц кец тараганды-гына мурагат кужаттары кYЭлiк бередi. Отбасыларымен кукыктары шектелген жастар окуларын аяктауга мYмкiндiк берулерЫ сурап, болашакта Кецес екiметiне калткысыз кызмет жасайтындарына уэде берiп шагым хаттар жазган.
«Айырылушылык» элеуметт саясатыныц нэтижеанде адамгерштк жэне отбасылык дэстYрлер бузылды. ДЫ кызметкерлерi мен оларга тецестiрiлгендер когамнан куылды. Сайлаушылар тiзiмдерiнен шыгару барлык салада адам кукыктарына кысым жасауга алып келiп, ал айырылып калгандар eздерiнен шектеу киянатын сезiне бастады. Олардыц арасында атап айтканда: жумыстан шыгару; кэсiподактар мен кооперативтерден шыгару 1929-1935 жылдардагы арточкалык жYЙе жагдайында тауарлар мен eнiмдер алу мYмкiн еместiгiне экеп соктырды; салык ауыртпалыгыныц едэуiр артуы жэне тiптi ерекше салык енгiзу, мысалы эскери айырылгандардыц балалары Кызыл Эскер катарына шакырылмаган; орта мектептердiц жогары сыныптарынан, техникумдар мен жогары оку орындарынан балаларды шыгарылды (Красильников 2003: 8). ДЫ кызметкерлерi мен оларга тецестiрiлген адамдардыц сайлау кукыктарынан айыру жаца когамда бейiмделуге мYмкiндiк бермедi. Айырушылык саясаты бiр мезгiлде дiн мен дЫ орындарына катысты Кецес мемлекетiнiц дербес жэне косымша жазалау шарасы ретЫде жYPдi. Жалпы репрессияла мен сайлау кукыцынан айыру шаралары Кецестiк билкке дейiнгi кезецде когамныц негiзгi беделдi кабатыныц кураган элеуметтiк топтардыц жYЙелiлiгiн бузып, жiк тYсiрдi, тутастык бузылды. Осыныц салдарын Кецестiк кезецде жабулы болып, умыт кылдырган кeптеген мэселелер, Казакстан Тэуелсiздiк алганнан кейiн улттык тарихымызбен, нышандарымыз жэне дэстYрiмiздi калпына келтiру барысында гана каншама кундылыктарымызбен, тулгаларымыздан айырылганымызды сезiндiк. Сол актацлактарды калпына келтiрiп, тарихты орнына кою болашак еншiсiнде.
Эдебиеттер тiзiмi/ Список литературы
1. Славко Т.И. Кулацкая ссылка на Урале. 1930-1936 гг. - М., 1995.
2. Красильников С.А. На изломах социальной структуры: маргиналы в послереволюционном российском обществе (1917 - кон. 1930-х гг.). - Новосибирск: НГУ, 1998.
3. Социальный портрет лишенца: сб. док. / сост. Е.В. Байда, В.М. Кириллов, Л.Н. Мазур и др. -Екатеринбург: УрГУ, 1996. - 256 с.
4. История репрессий на Урале : идеология, политика, практика (1917-1980-е годы): сб. ст. -Ниж. Тагил, 1997.
5. Тихонов В.И. Лишение избирательных прав в Москве в 1920-1930 гг.: Новые архивные материалы и методы обработки / В.И. Тихонов, В.С. Тяжельников, И.Ф. Юшин. - М., 1998. - 256 с.
6. Валуев, Д. В. Лишенцы в системе социальных отношений (1918-1936 гг.) (На материалах Западного региона РСФСР) : автореф. дис. ... канд. ист. наук. - Смоленск, 2003.
7. Морозова Н.М. Лишение избирательных прав на территории Мордовии в 1918-1936 гг.: автореф. дис. ... канд. ист. наук. - Саранск, 2005.
8. Преодолевая религиозное влияние ислама (Из опыта Коммунистической партии Казахстана) 1917 -начало 30-х годов. - Алма-Ата: Казахстан, 1990. - 256 с.
9. Конституция РСФСР 1918 г. // Декреты Советской власти. - М., 1959. - Т.2.
10. Дерективы ВКП(б) и постановления Советского правительства в народном образовании за 1918-1947гг. - М-Л.,1947.
11. Тасмагамбетов А. Почему убивалась духовность в казахской степи // Мысль. - 1996. - С.70.
12. ^азакстан Коммунист париясы съездерУц, конференцияларыныц жэне пленумдарыныц карарлары меншешiмдерi (1921-1927)/ КК ОК жанындагы Партия тарихы институты - КПСС ОК жанындагы Марксизм-ленинизм институтыныц филиялы. - Т.1. - Алматы: Казакстан, 1987. - 418 б.
13. Красильников С.А. Маргиналы в постреволюционном российском обществе в 1920-е - 1930-е годы // Вестник РГНФ. - 2003. - №4.
Reference
Slavko 1995 - Slavko, TI 1995, Kulackaya ssylka na Urale. 1930-1936 gg, Moscow. (Slavko, TI 1995, Kulak exile in the Urals. 1930-1936, Moscow). (in Rus).
Krasil'nikov 1998 - Krasil'nikov, SA 1998, Na izlomah social'noj struktury: marginaly v poslerevolyucionnom rossijskom obshchestve (1917 - kon. 1930-h gg.), nGu, Novosibirsk. (Krasil'nikov, SA 1998, On the fracture of the social structure: outcasts in the post-revolutionary Russian society (1917 - con. 1930s), NGU, Novosibirsk). (in Rus).
Social'nyj portret lishenca 1996 - Social'nyj portret lishenca: sb. dok. 1996, sost. EV Bajda, VM Kirillov, LN Mazur i dr. UrGU, Ekaterinburg, 256 p. (Social portrait of deprivation-man: coll. doc. 1996, Edit. EV Bajda, VM Kirillov, LN Mazur i dr. UrGU, Ekaterinburg, 256 p). (in Rus).
Istoriya repressij 1997 - Istoriya repressij na Urale: ideologiya, politika, praktika (1917-1980-e gody) : sb. st. 1997, Nizh. Tagil. (The history of repression in the Urals : the ideology, policy, and practice (1917-1980-e): collection of articles, Nizh. Tagil). (in Rus).
Tihonov 1998 - Tihonov, VI 1998, Lishenie izbiratel'nyh prav v Moskve v 1920-1930- gg.: Novye arhivnye materialy i metody obrabotki, Ed. VI Tihonov, VS Tyazhel'nikov, IF YUshin. Moscow, 256 p. (Tihonov, Vi 1998, Disenfranchisement in Moscow in 1920-1930-New archival materials and methods of processing, Ed. VI Tihonov, VS Tyazhel'nikov, IF YUshin. Moscow, 256 p). (in Rus).
Valuev 2003 - Valuev, DV 2003, Lishency v sisteme social'nyh otnoshenij (1918-1936 gg.) (Na materialah Zapadnogo regiona RSFSR): avtoref. dis. ... kand. ist. nauk. Smolensk. (Valuev, DV 2003, Lishency v sisteme social'nyh otnoshenij (1918-1936 gg.) (Na materialah Zapadnogo regiona RSFSR): avtoref. dis. ... kand. ist. nauk. Smolensk). (in Rus).
Morozova 2005 - Morozova, NM 2005, Lishenie izbiratel'nyh prav na territorii Mordovii v 1918-1936 gg: avtoref. dis. ... kand. ist. nauk. Saransk, 2005. (Morozova, NM 2005 Deprivation of electoral rights in the territory of Mordovia in 1918-1936: author. dis. ... kand. east. sciences' Saransk, 2005). (in Rus).
Preodolevaya religioznoe vliyanie 1990 - Preodolevaya religioznoe vliyanie islama (Iz opyta Kommunisticheskoj partii Kazahstana) 1917-nachalo 30-h godov, Kazahstan, Alma-Ata, 256 p. (Overcoming the religious influence of Islam (from the experience of the Communist party of Kazakhstan) 1917 -early 30s, Kazahstan, Alma-Ata, 256 p). (in Rus).
Konstituciya RSFSR 1959 - Konstituciya RSFSR 1918 g, Dekrety Sovet. vlasti 1959, T.2, Moscow. (The Constitution of the RSFSR 1918, the Decrees of the Council. authorities 1959, T.2, Moscow). (in Rus).
Dekrektivy VKP(b) 1947 - Dekrektivy VKP(b) i postanovleniya Sovetskogo pravitel'stva v narodnom obrazovanii za 1918-1947gg, Moscow - Leningrad. (The decrees of the CPSu(b) and the decisions of the Soviet government in public education for 1918-1947, Moscow - Leningrad). (in Rus).
Tasmagambetov 1996 - Tasmagambetov, A 1996, Pochemu ubivalas' duhovnost' v kazahskoj stepi, Mysl', P.70. (Tasmagambetov, A 1996, Why was killed spirituality in the Kazakh steppe, Mysl). (in Rus).
Kazakstan Kommunistik 1987 - Kazakstan Kommunistik pariyasy s"ezderinin, konferenciyalarynyn zhane plenumdarynyn kararlary mensheshimderi (1921-1927)/ K,K OK zhanyndagy Partiya tarihy instituty - KPSS Ok zhanyndagy Marksizm - leninizm institutynyn filiyaly, T.1, Kazakstan, Almaty, 418 p. (Kazakstan Kommunistik pariyasy s"ezderinin, konferenciyalarynyn zhane plenumdarynyn kararlary mensheshimderi (1921-1927)/ K,K OK zhanyndagy Partiya tarihy instituty - KPSS OK zhanyndagy Marksizm - leninizm institutynyn filiyaly, T.1, Kazakstan, Almaty, 418 p). (in Kaz).
Krasil'nikov 2003 - Krasil'nikov, SA 2003, Marginaly v postrevolyucionnom rossijskom obshchestve v 1920-e - 1930-e gody, Vestn. RGNF, №4. (Krasil'nikov, SA 2003, Marginalized in post-revolutionary Russian society in the 1920-ies - 1930-ies, Bullutene RGNF, №4). (in Rus).
