CC BY
24
УДК/ЭОЖ 94(574)/575 «ХХ»
Санжар Асфендиаров жэне Ташкент мусылман жумысшы депутаттар кенес
ЖYнiсбаев Алмас 6бдiFаниyлы
Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты, гылыми кызметкер, PhD докторант. Казакстан Республикасы, 041600, Талгар каласы, У. Громова к., 6 а. E-mail: aj013@mail.ru
TYrnH. Макалада 1917 жылы ТYркiстан влкесiндегi революциялык козгалыс кезецЫдеп кврнектi когам жэне мемлекет ^айраткер! С. Асфендиаровтыц кызмет^ оныц Ташкент каласындагы Жумысшы мусылман депутаттар кецесш куру мен уйымдастырудагы жолындагы ецбеп жан-жакты карастырылып, кайраткердщ саяси квзкарастарын талдау непзЫде автономияны куруга багытталган тYркi-мусылман улт-азаттык козгалысына катысу децгей аныкталады, сонымен катар жергiлiктi улттык саяси уйымдар мен Ташкент жумысшы жэне солдат депутаттары кецес арасындагы карым-катынас мэселелерi сараланган. С. Асфендиаровтыц вмiрi мен кызметшщ осы кезецше жеке зерттеу жYргiзу аркылы оныц бурынгы патша армиясыныц эскери-медициналык кызметЫщ офицерi ретiнде ТYркiстандаFы улт-азаттык козгалысына солдат букарасынан тартылгандыгын кврсетедi. Сондыктан да С. Асфендиаровтыц элеуметпк-демократиялык квзкарастары тYркi-мусылман зиялы кауым вктдершщ басым квпштИнщ позициясынан бiршама взгешелендi. Императорлык эскери-медициналык академиядагы жылдар, патша эскершдеп кызмет, Бiрiншi дYние жYзiлiк согыстыц майданындагы урыстарга катысу, немiс туткыны, Букарадагы эмiр режимiне карсы ^рес тэжiрибесi, тыл жумыстарынан кайтып келген мусылман жумысшыларын революциялык козгалыска тартудагы уйымдастырушылык кызмет, Ташкент жумысшы жэне солдат депутаттар кецеамен карым-катынас пен взара эрекет оныц саяси квзкарастарыныц калыптасуына жэне влкедегi саяси куштердщ арасалмагын накты багалауга вз септпн тигiздi. 1917 жылы карашада Ташкенттеп большевиктiк твцкерю жэне одан кешн 1948 жылы акпанда орын алган Кокан автономиясыныц кYшпен талкандалуы кецестер жагына втудщ мэжбYрлiгiн жэне кажетттИн кврсеттi. Санжар Асфендиаров революциямен тартылып, кецестк ТYркiстанда большевиктiк режимнщ орнауы мен ныгаюы жагдайында ТYркiстаннык жерг^кл халыктарыныц максат-мYДдесiн коргауга бет алган тYркi-мусылман зиялы кауым вктдершщ катарына кiрдi.
TYЙiн сездер: Санжар Асфендиаров; улт-азаттык козгалыс; революциялык козгалыс; мусылман жумысшы депутаттар кецеа; тYркi-мусылман интеллигенциясы
1917 жыл Ресей сынды алып империяныц отарлык аймактарына айналган Казакстан мен Турк1стан уш1н бетбурыс кезецЫе айналды. Монархиялык бил1кт1 жойган Акпан революциясынан кей1н кец-байтак казак даласы мен Турк1стан елкес1нде улт-азаттык жэне революциялык козгалыс кец етек жайды. Аякка тапталган табиги кукыктарын калпына келт1руд1, улттык тецд1к пен бостандыкка кол жетк1зуд1 ацсаган турк1-мусылман халыктары турл1 саяси партиялар мен уйымдар, б1рлест1ктер мен одактар куру аркылы букт империяны камтыган демократиялык козгалыска тартылды. 1917 жылдыц квктем1не карай калыптаскан ауыр саяси ахуал катац езпнщ астында калган турк1-мусылман когамыныц бар интеллектуалды жэне прогрессивт1 куштер1н улт-азаттык козгалыска белсене тартып, штей б1р1гу жолына итермелеген болатын. Букт империя дэрежеанде саяси вм1рге араласкан казак зиялыларыныц ага буын вктдер! патша шенеун1ктер1нщ бассыздыктарына тоскауыл болу, тецд1к пен эд1летт1л1кт1 орнату, отарлык езпге, улыдержавалык саясатка карсы туру аркылы улкен саяси тэж1рибе жинактап, улттыц бетке устар азаматтарын жэне казак халкын б1р орталыкка б1р1кт1ру, оныц алдынгы катарда турган кажетт1л1ктер1 мен муц-муктаждарын аныктау, халыктыц болашактагы саяси курылысы мен жалпы эрекет ету стратегиясын курастыру, мацызды мэселелерд1 талкыга салу 1с1н колга ала отырып, егеменд1к уш1н курес жолына шыкты.
1917 жылы маусымда 9лкел1к жумысшы жэне солдат депутаттарыныц кецеа Термезде уйымдастырушылык каб1лет1мен квзге тускен Санжар
Асфендиаровты Ташкентке шакыртып алады. Бул уакытта майданнан оралган тыл жумысшылары жэне ескi каланыц Шейхантаур, Бесагаш, Кекше сынды белктерЫщ тургындары 2 маусым кYнi шеру уйымдастырды. Осы жиында сез сейлеген баяндамашылар калыц букараны Уакытша Yкiметке жэне оныц елкеде курылган азаматтык кау^аздк комитеттерiне колдау керсетудщ кажетлпне Yгiттедi. Мундай баяндамашылардыц катарына жэдитшiлер козгалысыныц кeрнектi eкiлi Мунауар ^ары Абдурашидханов та косылып, езЫщ сейлеген сезЫде майданнан кайтып оралган жумысшыларды Уакытша Yкiметке колдау керсетуге гана шакырып коймай, Yкiметке кемек ретiнде кайтадан тылдагы кара жумыстарга оралудыц кажеттИ туралы баян еттi (!поуа1оу 1958, Р. 71). Баяндамашылардыц сeздерiне кец^ толмаган калыц букара тез арада жиын орнын тастап, ескi каланыц базар алацында ез алдына жеке жиын етюзедк Бул жиынга катынаскан 800-ден астам тыл жумысшылары олардыц мYДделерiн коргай алатын ¥йымдастыру бюросын куру (бюроныц курамына 16 адам кiрдi -А.Ж.) шешiмiн кабылдап, оныц терагасы ретiнде Салахитдин Муфти Заденщ сайлады1. Аталган бюро артынан курылган ескi калалык мусылман жумысшылар депутаттар Кенеанщ eзегiне айналып, оныц жаргысыныц жобасын даярлады.
Маусымда Ташкентке келген С. Асфендиаров каланыц еск бeлiгiнде жергiлiктi халык арасында айтарлыктай беделге кол жеткiзiп Yлгерген «Шура-Исламия» («Ислам кецеа» немесе «мусылмандар кецеа») уйымыныц мYшелерiмен араласа бастайды. 1917 жылдыц наурыз айында курылган «Шура Исламия» уйымы ескi Ташкент каласыныц барлык бeлiктерiн бiрiктiрiп, мусылман халыктарыныц демократиялык сайланбалы органныц мЫдетЫ аткарды. Бул ретте жумысшы мусылмандардыц КецестерЫ «Шура-Исламия» уйымыныц жэне жерплкт жерлердегi eкiлдiктерiмен курылган «мусылман кецестер1мен» шатастырмаган абзал. Аталган уйымныц те^репнде тYркi-мусылман зиялы кауымыныц 60-тан астам алдынгы катарлы eкiлдерi топтасып, оныц жумысына жетекшiлiктi жэдитшiлер Убайдулла ^ожаев, Мунауар ^ары Абдурашидханов жэне Абдулла Авлони жYргiздi. «Шура-Исламия» уйымы калаларда, елдi мекендерде, ауылдарда когамдык-саяси Yгiт-насихат максатындагы тYрлi жиындар мен шерулердi eткiзу, елке халыктары арасында туындап отырган кайшылыктарды жою, олардыц жакындасуы мен бiрiгуiне ат салысу, эр тYрлi улттык комитеттер мен партиялармен байланыс орнатып, олардыц ойлары мен багдарламаларын тургылыкты халыкка жетюзу, реформалардыц кешенiн даярлау, жергiлiктi улт ектдерЫ жаца баскару жYЙесiне тарту, бYкiл ТYркiстан мусылмандарыныц съездерiн шакыру мен eткiзу сынды мiндеттердi алга койды.
«Шура-Исламия» уйымныц курылуы елкедеп саяси ^штердщ аракатынасына eзгерiс алып келдi. ^ыска уакыт iшiнде ТYркiстанда келесiдей Yш саяси орталык курылып Yлгердi: солдаттар мен еуропалык жумысшылардыц кецестер^ алгашкысына караганда халык букарасыныц анагурлым кец бeлiгiн камтып, елкедеп барлык демократиялык уйымдардыц бiрiктiрушiсi мЫдетЫ аткарган жэне жергiлiктi жерде Уакытша Yкiмет органдарыныц рeлiнен дэмелi болган когамдык уйымдардыц аткару комитеттерi, олардыц курамына ез eкiлдерiн эр тYрлi партиялар мен агымдар аттандырды (меньшевиктер, социал-революционерлер жэне т.б.); елкедеп мусылман халкыныц мYДдесiн коргаган улттык уйымдар мен партиялар. Олардыц катарына Акпан революциясынан кейiн ^азакстан мен ТYркiстан сынды улттык аймактарда тез арада курыла бастап, ез кызметтерЫщ белсендiлiгiн арттыра тYсiрген «Алаш Орда», «Шура-
1 Ташкент облысыныц мемлекетпк apxMBi (ТОМА). 10-^., 1-т., 16-ic, 6-п
228
Исламия», «Туран», адами марказият» жэне езге де саяси партиялар
мен уйымдарды жаткызуга болады.
Жогарыда аталган уйымдар тYркi-мусылман халкыныц максат-мYДдесiн бiлдiруге тырысканымен, олардыц арасында (майданда жYрiп жаткан) согыска, Уакытша Yкiметке кезкарас, Курылтай жиналысын шакыруга дайындык жYргiзу, Ресейдегi болашак баскару жYЙесiне, eлкедегi кYPделi азык-тYлiк жагдайын шешу мэселелерiне катысты ортак берк позиция мен ауызбiрлiк болмады. Белг^ итальян тарихшысы Марко Буттино 1917 жылдардагы революциялык жэне демократиялык козгалыс кезiнде елкеде белсендi тYPде эрекет ете бастаган тYркi-мусылман саяси элитасын негiзгi Yш топка бeлдi: монархиялык режимнщ iшiнен eсiп шыккан тэжiрибелi ага буын eкiлдерi (9. Бекейханов, А. Байтурсынов, М. Тынышпаев жэне т.б.); ТYPкiстан когамын реформалар аркылы жацартуга умтылган жас тYрiктердiц ыкпалындагы жэдитшiлер (М. Бехбуди, М. ^ары Абдурашидханов, У. Кржаев жэне т.б.); консервативт кезкарастагы Yлемдер (С. Лапин жэне т.б.) (БиШпо 2007, Р. 112-113). Осы Yш топтыц eкiлдерi калыптасып Yлгерген кезкарастар мен устанымдардан кол Yзiп кете алмай, саяси билк Yшiн кYресте кателiктерге бой алдыртуга мэжбYP болды. ©лкеде калыптаскан кYPделi саяси жэне жалпыхалыктык ояну жагдайында, тYркi-мусылман зиялы кауымыныц Ынен халкына кызмет етуге умтылып, жацаша ойлауга кабiлеттi жас буын ектдерЫен куралган жаца тeртiншi топ саяси аренага шыга бастады. Оныц курамына кiрген С. Асфендиаров, М. Шокай, Т. Рыскулов, Ф. Кржаев, Н. Кржаев сынды дарынды эрi жiгерлi жастар алдынгы катардан бiртiндеп орын ала бастады. Булардыц эркайсысы елкеде каркын алып келе жаткан революциялык жэне демократиялык козгалыска, тэуелсiздiк пен егемендк Yшiн кYреске эр тYрлi жолдар аркылы келгенiмен, оларды ортак улттык тэуелсiздiк идеясы бiрiктiрдi. Туган халкы Yшiн киын-кыстау, дYрбелецге толы кезецдерде казак жастары алдынгы Yш топ арасында айтарлыктай кYшке айнала бастап, улт болашагы Yшiн треске бел шеше кiрiстi.
КYн еткен сайын елкеде eрiс алып келе жаткан революциялык-демократиялык козгалыс отарлык езпнщ бугауында узак уакыт бойы eмiр CYрiп келген когамныц Ынен жаца саяси кYштердi eмiрге алып келдк ^алыптаскан кYPделi саяси ахуал эртYрлi топтарга ез мYДделерiн еркт тYPде бiлдiруге жэне оларды коргауга мYмкiндiк бердi. Осы сарынныц нэтижес ретiнде 1917 жылы мамыр-тамыз аралыгында ТYркiстан елкеанщ iрi калалары - Ташкентте, Крканда, 6ндiжанда жэне Самаркантта мусылман жумысшы депутаттарыныц кецестерi бой кетердк Жумысшы мусылмандардыц одактары жер-жерде эр тYрлi салаларда ецбек еткен жумысшылардыц кэсiподактарын куру iсiн ез колдарына алды. 1917 мамыр айына карай Ташкентте - 44, Самаркантта - 23, Крканда - 15 кэаподактар курылып Yлгерiп (1в1ог1уа коттитэИсИевк^ огдап1гасу 1967, Р. 148), олар жумысшылар мен кызметкерлердi бiрiктiрген букаралык уйымдарга айналды. Оларды куруга ерк танытушылардыц басым кeпшiлiгiн 1916 жылы тылдык кара жумыска аттандырылып, 1917 жылы майданнан кайтып оралган 100 мыцга жуык тYркiстандыктар курады. Согыс тылында орналаскан зауыттар мен енеркэст орындарында таптык ^рестщ тэжiрибесiмен ю жYзiнде танысып, революцияныц солшыл радикал ^штерЫщ идеялары мен ойларын бойына сИрген кара жумысшылар оларды элаз жiктелген жергiлiктi тYркi-мусылман когамына кайта келiп косылды.
1917 жылы маусымда Ресейден кайткан жумысшылардыц жиналысында Ташкент каласыныц мусылман жумысшы депутаттарыныц кецес курылды. 14 маусымда 6ндiжанда жумысшылардыц шеруЫщ корытындысы ретiнде 13 езбек пен 2 орыстан куралган мусылман жумысшы Кецеанщ тералкасы сайланды.
Самаркантта курылыс жумысшыларыньщ, коленерштердщ жэне Tepi илеуштердщ уйымы - «Камбагарлар йигилиши» курылып, оган басшылыкты И. Миржамалов пен С. Жорабаев жYpгiздi. Осы уакытта Коканда «Жумысшы мусылмандардьщ одагы» («Мусулмон мехнаткашлары Иттифаки») уйымдастырылып, оньщ курамына жаргы бойынша коленерштер мен усак саудагерлер де кабылданды2. 25 маусымда еткен кала жумысшыларыньщ жиналысында одактьщ нeгiзгi максаттары мен мiндeттepi аныкталынып, 15 адамнан туратын ортак баскару сайланды. Оньщ курамына Х. Камил-заде, М. Миракылов, А. Ахунбаев, 9. Мирпулатов, Я. Кожаев, Р. Шэдиев, М. Халык-заде жэне т.б. кipдi3. Бул одак курылган кYнiнeн бастап байлардьщ мYДдeсiн коргаган Когамдык кауiпсiздiк комитeтiнe карсы кYpeс жYpгiзiп, оны таратуды талап еттк
Осылайша, мьщдаган жумысшы мусылмандар Ташкентте - С. Муфти-заде, М. Кожаев, С. Асфендиаров, Теребаев, Рахматуллаев, С. 6piфкожаeв, Сeйiткожаeв жэне т.б.; Коканда - 9. Мирпулатов жэне т.б.; 6ндiжанда -9. 9лiмкулов, А. Оразаев, С. Токтабеков, М. Тэжiбeков жэне т.б.; Самаркантта - А. Шырынбаев, С. Сыдыкки, А. Шамансуров сынды жаца толкыннан шыккан саяси кайраткерлердщ те^репнде топтасып, революциялык козгалыска тартылды.
Ташкентте ТYpкiстан елкeлiк мусылман кецеамен бipлeсe отырып жумыс ютеген С. Асфендиаров жумысшы мусылман халкын теменнен бipiктipу iсiн колга алып, калада мусылман жумысшы депутаттарыньщ кецеан куруга багытталган уйымдастыру жумысын бастап кетедк 1917 жылы 14 штдеде Ташкент каласы жумысшы мусылмандарыньщ жалпы жиналысы етiп, оньщ кYн тэр^бЫде кецестщ жаргысын бeкiту, мусылман жумысшы депутаттар кецеанщ жeтeкшi органдарын жэне аткару комитетЫщ курамын сайлау туралы мэселелер каралды. Алгашкы мэселе бойынша 15 баптан куралган Кецес жаргысыньщ жобасы бipкатаp толыктыруларды eнгiзгeннeн кешн кабылданып, темeндeгiдeй бабтардан турды:
1) Кецестщ курамына кэсiподактаpfа уйымдаскан жумысшы-мусылман-дардан депутаттар кipeдi; 2) 9pбip одактан 100 адамга бip депутат жiбepiлeдi (Ескерту: 100 адамнан кем одак [кецеске] бip депутатты аттандырады); 3) Кэсiподактаpfа белмей жумысшылардьщ алгашкы жиналысымен сайланган Кецес уйымдаса отырып, бipдeн кэсiподактаpды уйымдастыруга ^ап, олардьщ iшiнeн курылуына байланысты Кецеске сайлауды еткiзeдi; 4) 9pбip жумысшы Кецестщ кассасына ай сайынгы жарналык телем eнгiзуi тиiс. Жарналык телем Кецестщ жалпы жиналысымен бeкiтiлeдi; 5) Кецеспен бipiктipiлгeн жумысшы уйымньщ курамына юретЫ эpбip жумысшы оньщ жиналыстарында кабылданган жарлыктар мен каулыларга катан багынуга мiндeттi; б) Кецес Жумысшы жэне солдат депутаттарыньщ кецеамен тыгыз байланыс орнатып, оньщ курамына ез делегаттарын аттандырады жэне езЫщ курамына тендей мелшерде Жумысшы жэне солдат депутаттар кецеанщ делегаттарын кабылдайды. Кецес ез iшiнeн 8 мYшeдeн туратын аткару комитет^ жэне 5 мYшeдeн туратын тералканы сайлайды (Ескерту: Твралца аткару комитетнц курамына Kipedi); 7) Кецестщ барлык iстepiнe жетекш^кл аткару комитeтi жYpгiзiп, жиналыстардьщ каулыларын жузеге асырады, езге уйымдармен байланыс орнатады жэне тагы сол сиякты; 8) Аткару комитетЫщ отырыстары аптасына eкi реттен кем емес, ал Кецестщ жалпы жиналысы айына Yш реттен кем емес етeдi; 9) Кецес кeлeсiдeй комиссияларды уйымдастырады:
2 Наша газета. - №54. - 28 июня 1917 г.; 1917 год в Туркестане (Хроника событий) // Коммунистическая мысль. - Книга 3. - 1927. - С. 302.
3 Хуррият. №23. 18 августа 1917 г.
а) уйымдастыру; б) каржы; в) Yгiт-мэдени-аfарту; г) зац; д) тексерю; е) азык-тYлiк; 10) ¥йымдастыру комиссиясы кэаподактарды уйымдастыру бойынша жумыс жYргiзуге, одактан Кецеске жэне езге де уйымдарга сайланып отыруын icKe асыруга мiндеттi; 11) Каржы комиссиясыныц мiндетiне жарналык телемдердi, даулы махаллалык соммалардан пайыздык есептердi жинау жэне Кецестщ кажеттiлiгi Yшiн каражат iздестiру жатады; 12) Yгiт-мэдени-аfарту комиссиясы дэрю окуларды, шерулердi, эцпмелесулерд^ окуларды уйымдастырумен, клубтарды, кiтапханаларды, оку белмелерЫ ашумен, газеттер мен журналдарды басып шыгарумен, орыс брошюраларын тYЗдiк ттге аударумен, халык Yшiн кецт кетеру шараларын уйымдастырумен айналысады; 13) Зац комиссиясы ез мYшелерi Yшiн кецес беру аркылы юридикалык кемек береди сот жэне езге де мекемелерде íctí жYргiзедi, сондай-ак кэсiподактар курылганга дейiн жумыссыздарга эр тYрлi кемек беред^ 14) Тексерiс комиссиясы айына бiр рет соммалардыц жэне шыгындардыц дурыстыгын тексерт,оныц корытындыларын жалпы жиналыста мэлiм етедi; 15) Азык-тYлiк комиссиясы ез ек^ атынан эр тYрлi азык-тYлiк мекемелерiмен байланыс орнатып, мусылмандардыц демократиялык элементтерЫщ азык-тYлiктiк кажеттiлiктерiн канагаттандыру Yшiн шараларды колданады (Pobeda Oktyabr'skoj revoiyucii 1963, P. 179-180).
15 штдеде Ташкент мусылман жумысшыларыныц жиналысында ¥йымдастыру бюросы жаргыга сэйкес 32 адамнан туратын Мусылман жумысшы депутаттар кецеан сайлауды усынып, Кецестщ аткару комитетЫщ мYшелiгiне бiр ауыздан С. Асфендиаров, Исмаилов, Мырза-заде, ^ожаев, Теребаев, Рахматуллаев, Имгамжанов, Максумов, Кецес тералкасыныц косымша Yш мYшесi ретiнде 6рiфкожаев, А. Абдурашитов, Сейiткожаев, Кецестщ терагалыгына С. Муфти-заде, ал оныц аткару комитетЫщ терагалыгына Санжар Асфендиаров, хатшылыгына Юнусмухамедов сайланды (Pobeda Oktyabr'skoj revoiyucii 1963, P. 173-174).
1917 жылы 4 штдеде «Казак» газетiнде 9. Бекейхановтыц «Казак депутаттары» атты макаласы жарык кердi. Онда ол туцгыш Жалпыказак съезiн уйымдастыру iсiн колга алып отырган бюрога казак арасынан сайлауга тYсетiн депутаттар мен оган Yмiткер болган 40-ка тарта жогары бiлiмдi казак жаста-рыныц алдын ала курастырылган тiзiмдi усынды. ТYркiстан елкесiнен бул тiзiмге М. Шокай, Н. Терекулов, М. Тынышпаев, С. ©тегеновтермен бiрге Санжар Асфендиаров та юрпзтген болатын (Alash kozgalysy 2004, P. 354-356). Демек, 1917 жылдыц екiншi жартысына жоспарланып отырган туцгыш Жалпы казак съезiне С. Асфендиаровтыц делегат ретiнде шакырылып, катысуы тию едi.
21-26 шiлде кYндерi Орынбор каласында еткен I жалпыказак съезде екi отарлык аймактыц 8 облысынан (Акмола, Орал, Семей, Орал, Жетюу, Сырдария, Фергана, Эмудария) жэне Бекей ордасынан казак екiлдерi катысып, ^н тэртiбiнде турган 14 мэселенi талкыга салды. Съезге терагалыкты Х. Досмухамедов жYргiзiп, оныц серктерЫщ (Alash kozgalysy 2004, P. 362-363) мЫдеттерЫ А. Байтурсынов жэне Санжардыц жездесi Э. Ке^баров аткарды. Бул съезде каралган сегiзiншi мэселе бойынша Курылтай жиналысына депутат жэне оган кандидаттыкка Сырдария облысынан С. Асфендиаровпен катар, М. Шокай, Э. Кенесарин, С. ©тегенов, Э. Ке^баров, Х. Ибрагимов, З. Сейдалин, И. Касымов, П. Пулатханов, С. Айзонов, Е. Табынбаев, С. кожанов, У. Кожаев жэне О. Жангалинов сайланды (Alash kozgalysy T.1 2007; Kazahskie s'ezdy 2007).
Орынборда еткен I жалпы казак съезi К. Нурпейюов, F. Ахмедов, Д. Аманжолова, К. 1лиясова жэне езге де танымал тарихшылардыц гылыми ецбектерЫде (Ahmedov 1996; Nurpejisov 1995; Amanzholova 1994;
Nurmagambetova 2003) тиют дэрежеде карастырылгандыктан да, б1здщ алдымызда турган мiндет - аталган съезге шакырылган С. Асфендиаровтыц оган катысуы немесе катыспауы мэселесiн аныктау. К^рп уакытта колда бар деректер мен материалдар С. Асфендиаровтыц 1917 жылы 21-26 штде аралыгында Орынборда еткен I жалпы казак съезiне катысканнан гер^ катыспагандыгын керсетедi. Муныц дэлелi ретЫде съездщ карсацында, 1917 жылы 11 маусымда «^азак» газетiнде I жалпы казак съезЫ еткiзу, оныц уакыты мен ететiн орнын аныктау туралы жарык керген макаладан темендегiдей Yзiндiнi келтiруге болады: «Орынбордагы бюрога эр облыстан екiлдер келуiн онша кажет кермейдi. Себебi казiрде кай жерде де болса, жумыс кеп, жумыс iстей бiлетiн адамдардыц колдары бос емес. Орынборга келу, кецесу, кайту бiрталай уакытын алмак, iстеп отырган жумыстарынан калдырмак. 9йтiп облыстан ектдер келiп iстеп отырган жумысынан калганша, эр обласной комитет Орынбор бюросыныц журт алдына салып отырган пшрЫ кецеске салып, унатпаган жерiн ез пiкiрлерiмен толыктырса деймЫ» (Esmagambetov 2008, P. 104). Екеуi де съездщ шешiмiмен сырттай Кдоылтай жиналысына депутаттыка кандидат ретiнде усынылды.
С. Асфендиаровтыц Акпан революциясынан кейiн ТYркiстан елкеанде аткара бастаган белсендi когамдык-саяси кызмет казак зиялы кауым ектдерЫщ назарынан тыс калмады. С. Асфендиаровтыц I жалпыказак съезiне арнайы шакырылуы жэне съездщ шешiмi бойынша Кдоылтай жиналысына депутаттыкка кандидат ретiнде усынылуы оныц есiмi тек ТYркiстан журтшылыгы гана емес, сонымен катар барша казак халкына танымал болып Yлгергендiriнщ дэлелi бола алады.
1917 жылдыц кектем-жазында казак жерiнде еткен облыстык съездердщ Yлгiсiмен ТYркiстан елкеанщ жергiлiктi халыктары саяси жагдайдан туындаган кYPделi мэселелердi кецесе отырып, бiрлесiп шешу умтылыстарын танытудыц салдары ретiнде 2-5 тамыз кYндерi Ташкент каласында ТYркiстан елкес казак-кыргыздарыныц съезiн еткiздi. М. Тынышпаев терагалык еткен бул съездщ жумысына Т. Рыскулов, Сарымолдаев, С. Кожанов сынды аттары жацадан шыга бастаган жас кайраткерлермен бiрге Санжар Асфендиаров, оныц экесi Сештжафар Асфендиарулы (съездщ курметтi терагасы) жэне эпкес Умму ГYлсiм де белсене катысты (Alash kozgalysy 2004, P. 389-398).
Съезге Сырдария жэне Фергана облыстарыныц алты уезiнен дауыс беруге кукыгы бар 84 екiл катысып, кYн тэртiбiнде турган темендегiдей 18 мэселеш талкыга салды4 (Alash kozgalysy 2004; Mahaeva 2007 (2)). Съезге катысушылар 16 мэселе бойынша (жалпыказак съезi жэне <^рлк туы» уйымына катысты мэселелер кYн тэртiбiне койылганымен аныкталмаган себептердщ салдарынан каралмай калды - А.Ж.) ез пiкiрлерiн бiлдiрген соц, дауыска сала отырып, бiрнеше бабтардан туратын каулыларды кабылдады. ©зге облыстык съездердегщей бул съездщ катысушылары да ез арасынан БYкiлресейлiк курылтай жиналысына депутаттыкка кандидаттарды жасырын дауыс беру аркылы белгiлеп, Сырдария облысынан М. Шокай, 9. Кенесарин, И. ^асымов, С. ©тегенов, Кржьщов, С. Акаев, 9. Кетiбаров, З. Сейдалин, С. Мангелдин, Х. Ибрагимов, С. Айзонов, С. Лапиндермен бiрге Санжар Асфендиаров та сайланды.
Съезде кабылданган мацызды шешiмдердiц бiрiне ТYркiстан елкеанщ казак жэне кыргыз халыктарыныц iс-кимылдарына уйымдаскан багыт-багдар мен сипат беру Yшiн ТYркiстан елкелiк казак-кыргыздарыныц орталык кецеан жэне оган багынышты болатын Сырдария жэне Фергана облыстарындагы казак-
4 ТYpкiстан аймагы казак-кыргызыньщ жалпы жиылысы / Бipлiк туы. - 1917. - 20 тамыз. - №6
232
кыргыздардыц кецестерЫ куру туралы кабылданган шешiмдердi жаткызуга болады. Съез делегаттары Сырдария облысы кецеанщ терагалыгына 9. Кетiбаровты, уакытша мYшелерi ретЫде Т. Рыскуловты, С. 9тегеновты, И. Касымовты, и. Токтыбаевты жэне С. Кожановты, Фергана облыстык кецеанщ мYшелiгiне К. Бериевтi сайлады (Kazahskie s'ezdy 2007; Mahaeva 2007(1); Mahaeva 2007(2)). Сайланган мYшелердi езге адамдармен алмастыру немесе олардыц катарын толыктыру iсi эр облыстыц карауына тапсырылды. Съез шешiмi бойынша уездiк децгейдеп кецестерден бiр екiл облыстык кецеске, олардан екi екiл ТYркiстан елкес казак-кыргыздарыныц орталык кецеане сайланып жiберiлуi жэне казак-кыргыз кецестерi ашылмаган облыстарда олар тез арада курылып, мYшелерi жумыска кiрiсулерi тиiс едi.
Съездщ делегаттары ТYркiстан елкелiк Казак-кыргыз орталык кецес уйымдастырылып, ез жумысын облыстар аркылы елке дэрежесiнде асыруга юрюкенге дейiн оныц курметтi терагасы ретЫде сол уакытта ТYркiстан елкелiк мусылман кецеанщ терагасы М. Шокайды жэне уакытша терагасы кызметiне И. Касымовты усынып, хатшылыкты аткару Меркеде белсендi саяси кызметiмен кезге тYCкен Т. Рыскуловка жYктедi5. Съезге катысушылардыц уйгарымы бойынша М. Шокай екi уйымга да уйымдаскан сипат берiп, оныц жумысына жетекшiлiк жYргiзуi, ал Орталык кецестщ курамына кiрген мYшелер облыстар децгешнде оныц алга койып отырган мiндеттерiн жYзеге асырулары тиiс деп уйгарылды.
С. Асфендиаров бул съезде осыган дейiн таныс болмаган бiркатар казак жэне кыргыз кайраткерлерiмен кездеап, елкеде калыптаскан кYPделi саяси-элеуметт жагдай туралы пiкiр алмасу жэне ой белюу аркылы езi жетекштк еткен Ташкент мусылман жумысшы депутаттар кецеанщ жэне жацадан курылып отырган ТYркiстан елкелiк казак-кыргыз орталык кецеамен улт-азаттык кYресi жолында бiрiге отырып эрекет етудi уйгарганы тYсiнiктi. Алайда, съезде ТYркiстан елкелiк казак-кыргыз Орталык кецеанщ курылуы туралы каулы кабылданганымен ол ез жумысын бастай алмай калды.
ТYркiстан елкесi казак-кыргыздарыныц съезi ез жумысын токтаткан соц, С. Асфендиаров Ташкент каласындагы мусылман жумысшы кецеан уйым-дастыруга жэне оныц кызметiн кецейтуге багытталган жумыстарды кайтадан жандандыра тYсiредi. ТYркiстан елкесiнде емiр CYрген барлык улттардыц жумысшыларында ортак таптык сананыц калыптаса бастауы Мусылман кецестерi жэне жацадан курылып отырган кэсiподактар сынды жас уйымдардыц тэжiрибелi революционерлермен баскарылып отырган жергiлiктi жумысшы жэне солдат кецестерi те^репнде топтасуына себепшi болып, соцгылардыц ыкпалы ^н еткен сайын артты. Осыныц алдында, ягни 1917 жылы 19 штде-сiнде С. Асфендиаров Ташкент жумысшы жэне солдат кецеане Мусылман жумысшы депутаттар кецеанщ курылуы туралы хабарлама-хат жолдап, жалпы мусылмандар жиналысыныц хаттамасы мен кецес жаргысыныц бiр данасын коса тiркеп жiбередi. 1917 жылы 5 тамызда Ташкент жумысшы жэне солдат депутаттар кецеанщ жариялаган резолюциясына сэйкес Мусылман жумысшы депутаттар кецеанщ уйымдасу iсiмен танысу жэне аткару комитетЫе баяндама жасау Кецестiц мYшелерi Бекчуров пен Березинге тапсырылды6.
9 тамызда Ташкент Кецес терагасыныц жолдасы Г. Терлецкийдiц жариялаган резолюциясында: «1) Аткару комитету бiрiншiден, Мусылман жумысшы депутаттар кецеанщ жаргысымен таныса келе, оныц тиiмдi екендiгiн
5 Эзбекстан Республикасыныц Орталык мемлекеттiк apxMBÎ (9РОМА), 1044-rç., 1-т., 3-ic, 208-п.
6 ТОМА. 10-ц., 13-т., 440-ic. 7-п.
тауып; еюншщен Жумысшы мусылман кецеане Жумысшылар мен солдаттар депутаттарыныц Ke^eciHe eKi eкiлдi аттандыруды усынып, ез жагынан да сонша депутатты жiбeрeтiнiн; 2) Кeцecтiц жалпы жиналысында Мусылман депутаттар Ke^eciHe eкiлдeрдi сайланатындыгы туралы» хабарлайды (Pobeda Oktyabr'skoj revolyucii 1963, P. 178).
Жeр-жeрдe жумысшы жэнe солдат дeпутаттарыныц кeцecтeрiнiц жэнe мусылман жумысшы кeцecтeрiнiц арасында eкiлдeрмeн езара алмасу процeci орын алып жатты. Осы процecc аркылы анагурлым тэжiрибeлi жумысшы жэнe солдаттар кeцecтeрi мусылмандар жумысшы дeпутаттар кeцecтeрiнe коргау мeн колдау кeрceтiп, тэжiрибeciмeн белютк
1917 жылдыц ортасында Ташкeнт каласыныц ecKi бeлiгiндe туцгыш мусылман жумысшы дeпутаттар кeцeciнiц курылуы eлкeдe мацызды саяси окигалардыц катарына жаткызуга болады. Оныц курылу тарихымeн 6i3 С. Аcфeндиаровтыц кыркYЙeк айында «Наша газeтада» жарык кeргeн мака-ласы аркылы жакынырак таныса аламыз: «Осы ^нге дeйiн бiркeлкi, тап-тарга жiктeлмeгeн, шагын тYЗдiк халыктыц ортасында бiртiндeп дeмо-кратиялык уйымдарды куруга багытталган агымдардыц туындап отыргандыгын байкауга болады.
К^рп тацга дeйiн орыс когамына мусылман зиялы кауымын бiрiктiрeтiн эр тYрлi мусылман прогрeccивтi уйымдары жэнe либeралды кeзкараcтарды устанган тYЗдiк буржуазияныц бiр бeлiгi танымал eдi. Халыктыц дeмократиялык элeмeнттeрi бул уйымдардыц жумысына катынаспайды, дэлiрeк айтканда паccивтi нeмece элciз тYPдe гана катысады. ТYЗдiк eмiргe олар айтарлыктай ыкпал ^^e алмауы салдарынан, калыц букара бурынгысынша дЫи-буржуазиялык топтыц тeмiр кыспагында кала бeрудe. Жакын арада кала сайлауында «Улeма» партиясыныц тамаша жeцici соныц айкын дэлeлi. Бiздiц прогрeccивтi мусылман уйымдарыныц cэтciздiгi iшiнара олардыц eц алдымeн саяси жэнe мэдeни-аfарту мэceлeлeрiн шeшугe жэнe осы багытта Рeceйдiц барлык мусылмандарын бiрiгугe шакыруга кeп кeцiл бeлe отырып, дeмократиялык халык букарасыныц экономикалык муктаждыктары мeн таптык мYДдeлeрiн назардан тыс калдырумeн тYciндiругe болады. Нак осы мэceлeлeрдe мусылмандар арасындагы зацды жiктeлicтiц туындауы шарт. Мусылман прогрeccивтi уйымдары жумысшы таптарды бiрiктiрe алатын накты Yндeулeрдi алга тарта отырып, куатты бай таптыц жэнe дiн басылардыц оппозициясын тудырады. Олардыц ойынша, бул жагдай бYкiл прогрeccивтi бастамалардыц бeдeлiн тYciругe eз ceптiгiн тигiзeдi. Осылайша, олар ымыралы жол iздeугe мэжбYP болып, барлык мусылмандарды бiрiгугe шакыруда. Дeгeнмeн, жумысшы таптыц оянган санасы кай eлдe болмасын мундай жаfдаймeн гал^ коймай, оны таптык уйымдардыц жолына итeрмeлeйдi. Осыган уксас жагдай ТYркicтанда да байкалып отыр.
Алгашында бул ойлар согыс кeзiндe барынша азап тартып, халыктыц анагурлым саналы бeлiгiнe айналган, тылдык жумыстарда болып кайткан жумысшыларда пайда болды. Бул жумысшылар 16 адамнан туратын уйымдастыру бюросын курып, «Мусылман жумысшы дeпутаттарыныц кeцeci» атымeн мамыр айыныц ортасында eз кызмeттeрiн icKe асыра бастады. Жeтeкшiлeргe иe болмай, жумыска калай кiрicудi бiлмeгeн олар мусылман-прогрeccиcтeрiнiц когамы - «Туранга» жолыгып, бул когам жас Кeцecтiц алгашкы кадамдарына жeтeкшiлiк жYргiздi. Алайда, 0лкeлiк жумысшы жэнe солдат кeцeci тарапынан колдау тапканга дeйiн жумыс eтe баяу жылжыды, тiптi орнынан да козгалмады. Бул колдау Кeцecтiц уйымдастырушыларын айтарлыктай жiгeрлeндiрiп, орын алган кeптeгeн шeрулeрдe ceз ceйлeгeн шeшeндeр Кeцecтiц мэн-магынасын жумысшы таптыц коргаушысы дeп
аныктаган едк Шерулердщ бiрiнде ©лкелк Кецестщ мYшесi жолдас Бройдомен курастырылган Мусылман жумысшы депутаттар Кецес жаргысыныц жобасы усынылды. Жоба бiркатар eзгерiстермен кабылданды.
Акыры, 15 штдеде уйымдастыру бюросы кабылданган жаргыга сэйкес Кецест сайлау усынылды, ягни 100 жумысшыга бiр депутат. Осылайша, 32 мYшеден туратын Ташкент каласы Мусылман жумысшы депутаттарыныц кецес сайланды. Кецестщ басында оныц уйымдастырушыларыныц жэне инициаторларыныц бiрi жолдас Муфти-заде тур. Кецес ез курамынан 8 мYшеден туратын аткару комитетiн сайлап, жас кецестщ жумысы бiртiндеп оцга баса бастады. К^рше Кецес жумысшыларды мамандыкка белмей бiрiктiруде, бiрак артынан кэаподактардыц уйымдастырылуымен эрбiр одактан eкiлдер кiргiзiлетiн болады (одактыц 100 мYшесiнен 1 делегат).
Мусылман жумысшы депутаттар кецеанщ алдында кудiреттi байлардыц кулдык тэуелдiлiгiндегi тYЗдiк пролетариаттыц карацгы букарасын уйым-дастырудыц кYPделi мiндетi тур. Санасыз букараныц ец карацгы жактарын -фанатизм мен надандыкты утымды пайдаланатын байлардыц берiк одактасы болып отырган дЫ басылардыц Yлкен ыкпалга ие болуы бiздiц мiндетiмiздiц кYPделiлiгiн арттыра тYсiруде. Буган коса мэдени ^штердщ аздыгын жэне халык басынан кешiп отырган ауыр материалдык жагдайды, байлардан ^н арта улгайып келе жаткан тэуелдткт айта кеткен жен [< ... >]. Жогарыда атап еткен себептерге байланысты Кецестщ жумысы казiрше айтарлыктай баяу жYPуде. Кецес бiрiншi кезекте юке асыратын мiндеттердi белгiледi. Алдынгы кезекте, эрине агарту жэне агарту тур. Осы максатта Кецестщ жанынан Yгiт-мэдени-агарту комиссиясы уйымдастырылады.
Халыктыц экономикалык муктаждыктарына кемек ретiнде Кецес тутыну ДYкендерiн ашуды жобалап отыр. Артынан кэсiподактарды уйымдастыру бойынша жумыс iстеп отырган уйымдастыру комиссиясы курылды. Осы уакытка дейiн аталган комиссиямен тYЗдiк шаштаразшылардыц кэсiподаfы уйым-дастырылып, былгары eндiрiсi жумысшыларыныц кэсiподаfы уйымдасу Yстiнде. Орыс когамын Кецестщ жумысымен таныстыру максатында бiз «Наша газетЫе» Кецес жиналыстарыныц хаттамаларын берiп отыруды жорамал-дап отырмыз.
©з жумысымызда бiз эрине орыс демократиялык уйымдарымен кол устаса жYретiн боламыз. Болашакта орыстар мен мусылмандар арасында жаца катынастарды орната аламыз деген Yмiтiмiз бар, eйткенi тек демократиялык уйымдар тYЗдiк букараныц орыстарга деген калыптасып Yлгерген сенiмсiздiктi жойып, ортак тт таба алады. ТYркiстан мусылмандары арасындагы жумысшы козгалысында алгашкылардыц бiрi бола турып, бiз халкымыздыц жакын арада босанып шыгып, саналы кYрескер ретЫде элемдiк ецбек армиясыныц катарына косылады деген сенiммен кYPделi мiндетiмiздi юке асыруга кiрюемiз»7.
Санжар Асфендиаров мундай Мусылман жумысшы депутаттарыныц кецестерЫ куруды «мусылмандар Yшiн тэн халыктык психологияны, айрыкша енжарлыкты жэне бойсунушылыкты, халыктыц турмыс жагдайын, оныц дYниетанымын, мусылман когамында жасы Yлкендердiц, имандардыц, аксакалдардыц, байлардыц айткан сeздерiне карсы шыгу, айтканына кенбеу
Я ...
Yлкен кYнэ сиякты орныккан дэстYрлi кезкарастарды ескерудщ»0 кажеттiлiгiмен тYCiндiрдi.
Акпан революциясынан кейiн ТYркiстан eлкесiнде кец кулаш жайган демократиялык козгалыстыц салдары ретЫде Ташкент каласыныц eзiнде
7 Наша газета. - 5 сентября 1917 г. - №110.
8 Бул да сонда.
белгл бip жаргысыз жэне багдарламасыз жумыс iстeгeн когамдардыц саны 200-ге дeйiн жeттi. С. Асфендиаровтыц айтуы бойынша, бастапкы кезецде Ташкент жумысшы мусылман депутаттарыныц Кецеане жетекштк жасаган танымал пpогpeссивтi когам «Туранныц» езi жаргыга ие болганына карамастан, тек агартушылык кызметпен гана шектелдк
Ташкент каласында курылган Мусылман жумысшы депутаттар кецестер1 мен жумысшы мусылмандардыц одактары «Шура-Исламия» жэне «Шура-Улема» уйымдарына карсы кYpeскe жэне халык букарасы арасында жYpгiзiлгeн насихат пен тYсiндipмe жумыстарына карамастан, соцгылардыц жергткт халык арасындагы бeдeлi мен ыкпалы бурынгысынша жогары болып кала бердк С. Асфендиаровтыц макаласындагы жepгiлiктi халык арасында орныккан кезкарастардыц жэне билeушi тап ектдерЫщ бугауында калып отыргандыгы туралы алга тартылган пшрдщ дэлeлi peтiндe 1917 жылы штденщ аягында Ташкент калалык думасына еткен сайлаудыц корытындыларын кeлтipугe болады. «Шура-Улема» уйымы сайлаудыц нэтижeсiндe 112 орынныц Ынен 62 орынды, ал «Шура-Исламия» 11 орынды иeлeнiп, айтарлыктай басымдылыкка кол жетюзд^. Осы сайлауда Ташкент Мусылман жумысшы депутаттарыныц кецес калалык думаныц курамына тек бip гана екiлдi еткiзe алды. Каланыц еуропалык улт екiлдepi Yшiн уйымдастырылган сайлау учаскелерЫе 40 704 сайлаушылардан 25 052 адам (60%) келт катынаскан болса, еск кала белiгiндeгi 93 674 жергткт улт екiлдepiнeн сайлау кукыгына ие болган 47 189 адам (50%) келт дауыс берген болатын. Демек, сайлауга кeлiп катынаскан 10 мусылманныц iшiнeн тогызы ез дауыстарын «Шура-Улема» уйымына бepiп, оган колдау кеpсeттi.
Мусылман жумысшы кецес ресми тYPдe курылып, оныц жаргысы мен непзп максат-мiндeттepi айкындалган сон, Кецестщ жeтeкшiлepi «Каноат» («Канагат») коопepативiн уйымдастырып (Mahmudov 1991, P. 41), еск езбек тiлiндe он бес ^нде бip рет шыгатын «Ишчилар ДYниeси» («Жумысшылар дYниeсi») атты каржы-экономикалык, саяси-тарихи жэне когамдык-гылыми журналды басып шыгару iсiн колга алды. Кецес жетекштерЫщ барлык талпыныстарына карамастан, журналдыц алгашкы саны тек 1918 жылдыц кацтар айында гана Ташкент каласындагы «Баспа iсi жумысшылар одагыныц» баспаханасынан жарыкка шыгып, бас редактордыц кызмeтiн Х. Жаляли аткарды. Ташкент каласыныц еск белiгi тургындарыныц нeгiзгi белiгiн кураган тYpкi-мусылман халкын елкеде орын алып отырган саяси окигалармен таныстыру, кYPдeлi элeумeттiк-экономикалык жагдай туралы пiкip мен кезкарастарды ортага салу, олардыц арасында Yгiт-насихат жэне тYсiндipмe жумыстарын жYpгiзу «Ишчилер дуниеси» журналыныц басты мЫдеттерЫщ бipiнe айналды.
Майданнан кайткан мусылман жумысшылары елкeдeгi революциялык-демократиялык козгалыска тартылып, С. Асфендиаров жэне С. Муфти-заде баскарган Мусылман жумысшы депутаттар кецеан курганымен, бул кецестщ тэжipибeлiк мацызы бар шараларды жYзeгe асыруга кабiлeтi жeтпeдi. Кайта оныц кемепмен, Ташкент жумысшы жэне солдат депутаттарыныц кецес бipкатаp кYштeу мeханизмдepiн пайдалану жэне жан-жакты колдау керсету аркылы, мусылман жумысшыларыныц катарына енуге, оларга бакылау орнатуга, езЫщ Уакытша Y^er^ ТYpкiстан Комитeтiнe, 0лкeлiк кецеске, жергткт мусылмандар арасында бeдeлi жогары болган «Шура-Исламия» жэне «Шура-Улема» уйымдарына карсы саяси тресте мYмкiндiгiншe пайдалануга умтылды. Мусылман жумысшы депутаттар кецеане жeтeкшiлepi жэне оныц
9 Туркестанский курьер. - 2 августа 1917 г. - №171; Кенгаш. - 6 августа 1917 г.
236
те^репнде топтаскан жумысшылар Ташкент кецеанщ бул айлакер саяси багытын тек 1 карашада жецюке жеткен карулы тецкерютен кейiн гана тYсiнiп, кеш угынды.
Тарихи эдебиетте «кыр^йек окигалары» атауына ие болган билк Yшiн карулы кYрес аякталуы ТYркiстан eлкесiнде кецес билiгi орнауына жол ашты. Осы окигалардан кейiн ТYркiстанныц барлык облыстары мен аудандарында кецестердщ большевиктену процесi каркын алып, елкедеп саяси билiк бiртiндеп Уакытша Yкiметтен бiржолата Кецестердщ колдарына ете бастады. Дегенмен, бул жерде Г. Сафаровтыц «ТYркiстандаfы большевиктердщ алгашкы съезi 1918 жылы маусымда eткендiгiн ескеретiн болсак, осы жерде большевизм стихиялы жолмен большевиктерден бурын пайда болды» (Safarov 1996) деген пiкiрiмен келiсуге болады.
Архив корларында жэне тарихи эдебиетте С. Асфендиаров басшылык еткен Мусылман жумысшы депутаттар кецеанщ мYшелерi Ташкент каласында 1917 жылдыц кыркYЙегiнде орын алган окигаларга катыскандыгын дэлелдейтiн кужаттар мен дерек кeздерi табылмаганымен, согыс тылынан кайткан мусылман жумысшыларыныц уйыткысы болган Мусылман жумысшы кецеанщ мYшелерi бул саяси окигалардан шет калды деп ой корытуга негiз жок. ©йткенi, Мусылман жумысшы депутаттар кецеанщ жетекшiлерi, соныц iшiнде Аткару комитетЫщ терагасы С. Асфендиаров ТYркiстан елкеанде орнаган кос билiк: бiр жагынан Уакытша Yкiметтiц ТYPкiстан Комитетi жэне оныц жергiлiктi кауiпсiздiк комитеттерi мен кецестер^ екiншi жагынан, негiзiнен эсерлер мен меньшевиктер басшылык еткен жумысшы жэне солдат депутаттары кецестерi ^н еткен сайын терецдей берген ауыр элеуметтiк-экономикалык дагдарысты ауыздыктай алмайтындыктарын «кыр^йек окигалары» басталганга дейiн-ак кeздерi жеттк Оныц Yстiне Мусылман жумысшы депутаттар Кецеа курылган кYнiнен бастап ез жумысында шагын большевиктер тобы топтаскан Ташкент Кецеане арка CYЙедi. Сондыктан да, 1917 жылдыц кыркYЙек айында Ташкент каласында орын алган окигалар кезiнде С. Асфендиаров жэне ол басшылык еткен Мусылман жумысшы депутаттар кецеа, сондай-ак оныц те^репнде топтаскан жергткт жумысшылар кецестердщ жагын устанып, оларга колдау кeрсеттi деген тужырым жасауга болады. Муныц дэлелi ретЫде, С. Асфендиаровтыц «кыркYЙек окигалары» кезЫде Мусылман жумысшы депутаттар кецеанщ бiркатар мYшелерiмен бiрiге отырып, Уакытша Yкiмет пен оныц ТYркiстан Комитетiн колдаган эскери бeлiмдерге тетеп беру максатында халык жасактарыныц бeлiмдерiн уйымдастыру жэне жергткт халык арасында Yгiт-насихат жумыстарын жYргiзу iс-шараларына аралас-кандыгын келаре аламыз (Mahmudov 1991, Р. 42). С. Асфендиаров Ташкент каласындагы саяси билк Yшiн карулы кYрес кезЫде жауынгерлердщ катарында болып кана коймай, бiлiктi эскери дэрiгер ретiнде кактыгыста жаракат алган солдаттарга медициналык кемек керсетумен де айналысты. Муныц барлыгы корыта келгенде С. Асфендиаровтыц солдат жэне жумысшы букарасы арасындагы беделЫщ артуына ыкпал еткендiгi сeзсiз.
27 казанда Ташкент каласына Петроградтагы большевиктердщ карулы тeцкерiсi жецюке жеткендiгi туралы хабарды естiген генерал П.А. Коровиченко дереу шара колдануга умтылып, юнкерлер мен казактарга Ташкент Кецеанщ Аткару комитет^ туткындауды жэне оныц басты эскери тiрегi болган 1-шi жэне 2^ Сiбiр полктарын карусыздандыруды буйырады. Юнкерлер мен казактар «Бостандык YЙiне» басып кiрiп, онда Ташкент Кецеанщ отырысына каты-сып отырган 60 адамды туткындайды. Олардыц арасында солшыл эсер К.Я. Успенский баскарган жумысшы жэне солдат депутаттары ©лкелк Кецеанщ мYшелерi де болды. П.А. Коровиченконыц бул эрекеттерi ©лкелiк Кецестщ
билктен айырылган Уакытша YKiMeT карсыластарыныц жагына Yзiлдi-кесiлдi тYPде шыгуына алып келдi. Броневиктердщ кYшiне CYЙенген юнкерлер мен казактар 2-шi Ci6ip полкын карусыздандырганымен, дереу ескертiлген Ci6ip полк жауынгерлерi Yкiмет эскерлерЫе табанды карсылык кeрсетiп, оларды ^i шегiндiрдi. ^аладагы негiзгi саяси ^штердщ колдауынан айырылган П.А. Коровиченко карулы кактыгыстар басталган кезде кару-жаракты орыстардан куралган топтарга гана емес, сонымен катар Уакытша кецестщ жактаган ескi каланыц тургындарына да таратудан баска амалы калмады. Оларга татарлардан куралган мусылман батальоны да косылды.
^ала кeшелерiнде терт кYнге созылган карулы кактыгыстардан соц, 1 карашада Ташкентте кецес eкiметi саяси билкт ез колына алды. Генерал П.А. Коровиченко жэне ТYркiстан КомитетЫщ мYшелерi туткындалып (камауга алынган ТYркiстан Комитет мYшелерiнiц iшiнен бостандыкта жалгыз Мустафа Шокай гана калды - А.Ж.), казактар мен юнкерлердщ бeлiмдерi карусыз-дандырылды. ТYркiстан eлкесiнiц барлык КецестерЫе келесiдей мазмундагы жеделхаттар жолданды: «Барлык билк Кецестердщ жагына eттi. Билкт eз колдарына алыцдар» (Zhitov 1957, P. 27).
Ташкент каласындагы карулы гатертюке ескi калалык кецеспен курылыс жумысшыларынан жасакталган бeлiм катысып, 200-ге тарта жумысшылардыц катарынан С. Асфендиаров та орын алды. Жалпы алганда Ташкент каласыныц ескi бeлiгi тургындары 28-31 казан аралыгында каланыц жаца бeлiгiндегi орын алган саяси окигаларды тек еуропалык тургындарга тiкелей катысы бар окигалар ретiнде гана карастырып, карсыласушы жактарга кeмек кeрсетпей, шет калды.
^арулы кeтерiлiс жецюке жеткеннен кейЫ де улттык демократиялык ^штер большевиктерге колдау кeрсетуден бас тартып, бурынгысынша кулаган Уакытша Yкiметтi жактаумен болды. Мысалы, У. Кржаев жэне С. Кожанов сынды улттык демократияныц алдынгы катарлы eкiлдерi бYкiл мусылмандардыц жэне казак улттык демократиялык уйымдардыц атынан Ташкенттегi билiктi кYшпен иемденген большевиктерге eздерiнiц шешушi тYPдегi наразылыгын бiлдiрiп, eлкедегi билiк Уакытша Yкiметтiц ТYPкiстан комитетЫщ колында шогырлануы тию деп санады (Turkestan v nachale XX veka 2000, P. 67-68).
Эдебиеттер тiзiмi / Список литературы
1. 1917 год в Туркестане (Хроника событий) // Коммунистическая мысль. - Книга 3. - 1927. - С. 302.
2. Апаш козгалысы. К^жаттар мен материалдар жинагы. Сэу1р 1901 жыл - желтоксан 1917 жыл. Движение Алаш. Сборник документов и материалов. Апрель 1901 г. - декабрь 1917 г.: 4 т. - Т.1. -Алматы: Алаш, 2004.
3. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. - Москва: ИЦ «Россия молодая», 1994.
4. Ахмедов Г. Алаш «Алаш» болганда: Естел1ктер мен тарихи деректер. - Алматы: Жалын, 1996;
5. Бочагов А. Краткий исторический очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919 гг. - Алматы: Жалын, 1996.
6. Буттино М. Революция наоборот. Средняя Азия между падением царской империи и образованием СССР. - Москва: «Звенья», 2007.
7. Есмагамбетов К.Л. 9лем таныган тулга (М. Шокайдыц дуниетанымы жэне кайраткерлк болмысы). - Алматы: Дайк-Пресс, 2008.
8. Житов К.Е. Победа Великой Октябрьской революции в Узбекистане. - Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1957.
9. Иноятов Х.Ш. Октябрьская революция в Узбекистане. - Москва: Политиздат, 1958.
10. История коммунистических организаций Средней Азии. - Ташкент: Узбекистан, 1967.
11. Казахские съезды. Сборник документов и материалов. Апрель 1917 г. - декабрь 1919 г. - Т.4.
- Алматы: Ел-шежiре, 2007. - Б. 276-277.
12. Махаева А.Ш. Каза^ыргыз саяси байланыстарыныц тарихы (XVIII гасырдьщ екiншi жартысы
- XX гасырдыц бас кез^. - Алматы: Ценные бумаги, 2007. - Б. 299-302.
13. Махаева А.Ш. 1917 жылгы саяси езгерютер кезЫде Алаш ^озгалысы жэне ^ыргыз ултлыщ саяси элитасы // Казахстан мурагаттары. - 2007. - №2(4). -Б. 6-7.
14. Махмудов М.М. Санжар Джафарович Асфендиаров // Революцией призванные: Биографические очерки. - Выпуск 2. - Ташкент: Узбекистан, 1991.
15. Нурмагамбетова Р.К. Движение Алаш и Апаш-Орда. Историография проблемы. 1920-1990-е годы ХХ века. - Алматы, 2003.
16. Нурпейюов К. Алаш hэм Алашорда. - Алматы: Ататек, 1995.
17. Победа Октябрьской революции в Узбекистане. Сб. документов. В 2-х томах. - Т.1. Установление Советской власти в Узбекистане. - Ташкент: Издательство АН Узбекской ССР, 1963.
18. Сафаров Г. Колониальная революция (Опыт Туркестана). - Алматы: Жалын,1996.- 269 с.
19. Туркестан в начале ХХ века: К истории истоков национальной независимости / Коллектив авторов: Р.М. Абдуллаев, С.С. Агзамходжаев, И.А. Алимов и др. - Ташкент: Шарк, 2000.
Reference
Ahmedov 1996 - Ahmedov, G 1996, Alash «Alash» bolganda: Estelikter men tarihi derekter, ZHalyn Almaty. (in Kaz).
Alash kozgalysy 2004 - Alash kozgalysy. Kuzhattar men materialdar zhinagy. Seuir 1901 zhyl -zheltoksan 1917 zhyl. Dvizhenie Alash. Sbornik dokumentov i materialov. Aprel' 1901 g. - dekabr' 1917 g, 2004, 4 t., Alash, Almaty. (in Kaz). Amanzholova 1994 - Amanzholova, DA 1994, Kazahskij avtonomizm i Rossiya. Istoriya dvizheniya
Alash, IC «Rossiya molodaya», Moskva. (in Rus). Bochagov A. Kratkij istoricheskij ocherk o nacional'no-burzhuaznom dvizhenii v Kazahstane perioda
1917-1919 gg., ZHalyn, Almaty. (in Rus). Buttino 2007 - Buttino, M 2007, Revolyuciya naoborot. Srednyaya Aziya mezhdu padeniem carskoj
imperii i obrazovaniem SSSR, «Zven'ya», Moskva. (in Rus). Dvizhenie Alash 2004 - Dvizhenie Alash. Sbornik dokumentov i materialov. Aprel' 1901 g. - dekabr'
1917 g, 2004, 4 t., Alash, Almaty. (in Rus). Esmagambetov 2008 - EsmaFambetov, KL 2008, Alem tanygan tylga (M. Shoqajdyng dYnietanymy
zhene qajratkerlik bolmysy), Dajk-Press, Almaty. (in Kaz). Inoyatov 1958 - Inoyatov, HSh 1958, Oktyabr'skaya revolyuciya v Uzbekistane, Politizdat, Moskva. (in Rus).
Istoriya kommunisticheskih organizacij 1967 - Istoriya kommunisticheskih organizacij Srednej Azii 1967,
Uzbekistan, Tashkent. (in Rus). Kazahskie s'ezdy 2007 - Kazahskie s'ezdy. Sbornik dokumentov i materialov. Aprel' 1917 g. - dekabr'
1919 g. 2007, T.4., El-shezhire, Almaty. (in Rus). Mahaeva 2007 (1) - Mahaeva, ASh 2007, Qazaq-qyrgyz sayasi bajlanystarynyng tarihy (XVIII gasyrdyng ekinshi zhartysy - XX gasyrdyng bas kezi), Cennye bumagi, Almaty, B. 299-302. (in Kaz).
Mahaeva 2007 (2) - Mahaeva, ASh 2007, 1917 zhylgy sayasi ozgerister kezinde Alash qozgalysy zl^ne
qyrgyz ylttyq sayasi ehlitasy, Qazaqstan muragattary, №2(4). B. 6-7. (in Kaz). Mahmudov 1991 - Mahmudov, MM 1991, Sanzhar Dzhafarovich Asfendiarov, Revolyuciej prizvannye:
Biograficheskie ocherki, Vypusk 2, Uzbekiston, Tashkent. (in Rus). Nurmagambetova 2003 - Nurmagambetova, RK 2003, Dvizhenie Alash i Alash-Orda. Istoriografiya
problemy. 1920-1990-e godyXX veka, Almaty. (in Rus). Pobeda Oktyabr'skoj revolyucii 1963 - Pobeda Oktyabr'skoj revolyucii v Uzbekistane. Sb. dokumentov. V 2-h tomah. T.1. Ustanovlenie Sovetskoj vlasti v Uzbekistane 1963, Izdatel'stvo AN Uzbekskoj SSR, Tashkent. (in Rus).
Safarov 1996 - Safarov, G 1996, Kolonial'naya revolyuciya (Opyt Turkestana), ZHalyn, Almaty. (in Rus). Turkestan v nachale XX veka 2000 - Turkestan v nachale XX veka: K istorii istokov nacional'noj
nezavisimosti 2000, Shark, Tashkent. (in Rus). Nurpejisov 1995 - Nurpejisov, K 1995, Alash ham Alashorda, Atatek, Almaty. (in Kaz). Zhitov 1957 - Zhitov, KE 1957, Pobeda Velikoj Oktyabr'skoj revolyucii v Uzbekistane, Izd-vo AN UzSSR Tashkent. (in Rus).
Санжар Асфендияров и Ташкентский совет мусульманских рабочих депутатов
Жунисбаев Алмас Абдиганиулы
докторант PhD, научный сотрудник Института истории и этнологии Ш. Валиханова. Республика Казахстан, 046100, г. Талгар, ул. У. Громовой, 6а. E-mail: aj013@mail.ru
Аннотация. В статье рассматривается деятельность видного общественно-политического и государственного деятеля Санжара Асфендиарова в период революционного движения в Туркестанском крае в 1917 г., подробно освещается его работа по созданию и организации Совета мусульманских рабочих депутатов в г. Ташкенте, на основе разбора его политических взглядов выявляется степень участия в тюрко-мусульманском национально-освободительном движении по созданию автономии, анализируются проблемы взаимоотношений с местными национальными политическими организациями и Ташкентским советом рабочих и солдатских депутатов. Изучение данного периода жизни и деятельности С. Асфендиарова, показывает, что он как офицер военно-медицинской службы бывшей царской армии был вовлечен в революционное движение в Туркестанском крае из солдатской среды. Ввиду этого социально-демократические взгляды С. Асфендиарова существенно отличались от большинства представителей тюрко-мусульманской интеллигенции. Обучение в Императорской военно-медицинской академии, служба в рядах царской армии, участие в сражениях на фронтах Первой мировой войны, немецкий плен, опыт ведения политической борьбы против эмирского режима в Бухаре, организаторская работа по вовлечению мусульманских рабочих, вернувшихся с тыловых работ в революционное движение, взаимодействие с Ташкентским Советом рабочих и солдатских депутатов существенно повлияли на формирование его политических взглядов и способствовали рациональной оценке расстановки политических сил в крае. Большевистский переворот в ноябре 1917 г. в Ташкенте и последующий разгром Кокандской автономии в феврале 1918 г. подтвердили необходимость и неизбежность перехода на сторону Советов. С. Асфендиаров принадлежал к числу тюрко-мусульманской интеллигенции, которая была призвана революцией защищать интересы коренного населения Туркестанского края в условиях установления большевистского режима в Советском Туркестане.
Ключевые слова: Санжар Асфендиаров; национально-освободительное движение; революционное движение; совет мусульманских рабочих депутатов; тюрко-мусульманская интеллигенция.
Sanjar Asfendiyarov and Tashkent Soviet of the Muslim Workers-Deputies
Zhunysbayev Almas Abdiganiuly
Doctoral PhD program, researcher at Sh.Valikhanov Institute of History and Ethnology. Republic of Kazakhstan, 046100, Talgar, Uljyany Gromovoi str., 6a. E-mail: aj013@mail.ru
Abstract. The article discusses the activities of a prominent socio-political and state figure, Sanjar Asfendiyarov in the period of the revolutionary movement in Turkestan in 1917. His work on the creation and organization of the Soviet of Muslim Workers-Deputies in Tashkent is covered in detail; on the basis of analysis of his political views, the degree of participation in the Turkic-Muslim national liberation movement to create autonomy is detected; the problems of relations between the local and national political organizations, and the Tashkent Soviet of Workers and Soldiers-Deputies are analyzed. The study of this period of S. Asfendiyarov's life and activity shows that he as an officer of the military medical service of the former tsar army was involved in the revolutionary movement in Turkestan from the soldier's environment. Due to it, the socio-democratic views of S. Asfendiarov were significantly different from the majority of representatives of the Turkic-Muslim intellectuals. His studies in the Imperial Military Medical Academy, his service in the tsar army, participation in the battles of the World War I, being a German prisoner, the experience of political struggle against the emir's regime in Bukhara, organizational work to involve the Muslim workers who had returned from the rear to the revolutionary movement, interaction with the Tashkent Soviet of Workers and Soldiers Deputies significantly influenced the formation of his political views, and contributed to a rational assessment of the alignment of political forces in the region. The Bolshevik revolution in November 1917 in Tashkent and the subsequent defeat of Kokand autonomy in February 1918 confirmed the necessity and inevitability of the transition to the side of the Soviets. S. Asfendiyarov belonged to the Turkic-Muslim intellectuals, who were intended by the revolution to protect the interests of the native population of Turkestan in the conditions of the establishment of the Bolshevik regime in Soviet Turkestan. Keywords: Sanjar Asfendiyarov; national liberation movement; revolutionary movement; the Soviet of Muslim Workers-Deputies; the Turkic-Muslim intellectuals.
