CC BY
42п
Е4' Л А Л
Орманова Шолпан Шереханцызы,
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситет1 зац факулътеттщ доцент1, зац гылымдарыныц кандидаты
ХАЛЬЩАРЛЛЬЩ АДАМ Ц¥К;ЬЩТАРЫ ЖУйЕСШЩ ПАйДА БОЛУЫ
ЖЭНЕ Б1РЛЕСУ ЕРК1НД1Г1 (кэсштж одактарFа бiрiгу ^ке асыру мысалында)
Казахстан Республикасыньщ Президешг-Елбасы Н.Э. Назарбаев езшщ 2012 жылгы 14 желто^санда жария еткен «Каза^стан-2050» Стратегиясы ^алыптаодан мемлекеттщ жаца саяси багыты» [1] Казахстан хал^ына Жолда-уында казiрri уа^ытта адамзат жаца жаhандьщ сын-тегеурiндермен бетпе-бет келгенше назар аудара отырып, оны т^саулау жолдарыныц бiрi, ^лпъщ зацнамамызды ^ар^ынды да-мып отырган халыщаралыщ ортамен
Yйлестiру екенше назар аударды. Жолдауда Елбасы Каза^станныц тэуелсiздiк жылдарын-да халыщаралыщ процестердщ тец к¥^ыщты ^атысушысы болып ^алыптас^анын жэне езiмiзге ^олайлы сырт^ы ахуал к^руга ^ол жеткiзгенiн, ^огам эрбiр ^адам бас^ан сай-ын демократияландыру мен адам к¥^ыщтары саласындагыец жогарыстандарттаргажа^ындап келе жат^анын, ел Конституциясында непзп ^^ыщтар мен бостандыщтарды бекiткенiмiздi, бYгiнгi кYнi Каза^станныц барлыщ азамат-тары тец ^^ыщтар мен мYмкiндiктерге ие екенш ескере келе, елiмiздiц сырт^ы саясат-ты жацгыртудагы басымдыщтарыныц бiрi аза-маттарымызды к^ы^тыщ ^оргауды одан эрi кYшейту екенiн айтты.
Елбасыныц б^л ^станымы тэуелсiздiгiмiздiц т^гырын ^алаушы, мемлекеттiлiгiмiздiц саяси-^^ыктыщ негiздерi - «Казахстан Республикасыныц мемлекеттiк тэуелсiздiгi туралы» 1991 жылгы 16 желто^сандагы Конституциялыщ зацмен жэне елiмiздiц Ата Зацы - Конституциямен Yндес.
«Казахстан Республикасыныц мемлекетпк тэуелсiздiгi туралы» Конституциялыщ зацда елiмiздiц Адам ^^ыщтарыныц жалпыга бiрдей декларациясын жэне халыщаралыщ к¥^ыщтыц жалпы ж^рт таныган езге де нормаларында баянды етiлген жеке адамныц х^ылары мен
бостанды^тарыныц Yстемдiгiн мойындайтыны, азаматтыщ ^огам жэне х^ылыщ мемлекет ^^руга бел байлагандыгы бекiтiлген. Ал, Ата Зацныц Кiрiспесiнде, Конституцияны ^абылдаудыц ба-сты ^станымдарыныц бiрi ретiнде дYниежYзiлiк ^огамдастыщта елiмiздiц лайыщты орын алуга ^мтылатыны керсетiлген-дi.
Казахстан Республикасыныц тэуелсiздiгi мен мемлекеттшпнщ бастауы болып табылатын б^л ^^жаттар ец алдымен халыщаралыщ ^^ывда жYгiне отырып, халыщаралыщ стандарттарга сэйкес адамдар мен азаматтар мэртебесiнiц бiркелкi жYЙесiн ^алыптастыратын ^лтты^ зацнама жасаудыц Yстем негiздерiн ^алайды. ¥лттыщ зацнама мен халыщаралыщ к^ык;, олардыц арасында дэнекершi ролiн ат^аратын жогарыда аталган конституциялыщ зацнама, Каза^станда халыщаралыщ стандарттарга сай адам ^^ыгы институтыныц ^алыптасып, оныц дамуына ыщпалдас болып отырганы мэлiм.
Жалпы адам ^^^ыгы институты, ез кезепнде халыщаралыщ к¥жаттарда белгшенген адамдар мен азаматтардыц к^ыцтары, бостандыщтары мен мiндеттерiнiц жиынтыгы. Белгiлi бiр та-рихи сындардан еткен, адамзат тарихыныц эр сатысыныц сипатына сай ^^ыктыщ, философиялыщ сан-салалы к¥былыс екеш белгiлi. ЖYЗдеген жылдарды артына салып, адам баласыныц ой-ерiсiнiц есуi мен еркендеуi эсерiнен езiнiц игiлiктi бастамасын топтастыра бiлген адам ^^^ыгы институты ез бастауларын тарихи ^^жаттардан алады.
Адам ^¥^ыгы институтыныц тарихи бастауы ретшде ец алдымен 1215 жылгы 15 маусымда агылшын королi Иоан Жерсiз (Король Джон) ^ол ^ойып бекiткен, кейiн Англияныц конституциялыщ зацнамасыныц негiзiне айналган, Бостандыщтардыц ^лы хар-тиясын ескере кеткен жен. Б^л тарихи ^^жат
еркшдш пен зац Yстемдiriнщ алгаш^ы баста-уы болып ^ана поймай, сонымен катар, адам К¥Кыгы институтыныц бастап^ы ^¥жаты екенi белгiлi. Хартия адамзат еркендеушде алгаш рет «еркш адам» тYсiнiгiн енгiздi. Еркiн адам тек кана e3i жасаган iс-эрекетiне сай мYлiктiк жауапкершiлiкке тартылуы тиiс дей келе, бiрде 6ip еркiн адам езшщ жасаган эрекетiне сай келетш Yкiмсiз жэне зацнан тыс тущынга алын-байды, тYрмеге жабылмайды, мYлкiнен айы-рылмайды, зацнан тыс деп жарияланбайды, не-месе бас^аша бейшара кYЙге тYсiрiлмейдi жэне ондайга жол берiлмейдi [2], деп бекiткен едь
Адам к¥^ыщтарына кепiлдiк беру мен билш орындарыныц eкiлеттiгiн шектеу жолын-да жасалган келесi iрi кадам, ол 1679 жылгы Бодандардыц еркшдтн камтамасыз ету тура-лы жэне тещздердщ ар жагындагы жерлерде алдын-ала^амау туралы актiнiц кабылдануы (HabeasCorpusAmendmentAct) екеш белгiлi [3].
Б^л тарихи ^жат ^азiргi кYнге дейiн процессуалдыщ мацызды кепiлдiктердiц бiрi -т^лганыц кол с^гылмаулыгы к¥^ыгын бекiттi. Аталган Акпге сэйкес сотка дейiн адамныц ¥зак уакыт тYрмеде отыруына жол бермеуi тиiс. Б^л ереже элi де болса езшщ езектштн жоя койган жок. Осы актiде кeрсетiлгендей, лау-азым иесi ^сталган адамды немесе тущынды алдына экелген бойда, егер ол Yшiн бiр немесе бiрнеше кепiл берушi жYгiнсе не ол адам Yшiн кепiлдiк ретiнде белгЫ бiр мелшерде каражат енгiзiлген болса, ондай адамды сотка дейiн бо-сатуы тиiс едi. Ауыр кылмыс жасаган жагдайда немесе мемлекетке опасыздык жасаган реттер-де гана аталган кепшдштер берiлмейтiн.
К^кыктар жeнiндегi билл (The Bill of Rights) болса адам к¥^ыктарын коргауды кYшейтумен ^атар парламенттщ ролiн де арттырды. Б^л актiге сэйкес парламенттiц келiсiмiнсiз адам к¥^ыктарына кепiлдiк берушi зацдардыц ^шш токтатуга немесе жоюга болмайтын, «тэждщ пайдасына» акылга сыйымсыз алым-салыктар салуга, бейбiт уакытта теракты эскер жинактап, оны ^стауга жол берiлмейтiн. К^кыктар жeнiндегi билл алгаш рет адамдардыц жа-рия к¥^ыгын, атап айтсак сез бостандыгы мен ой бостандыгын, олардыц Yстемдiгi идеясын бекiттi.
Эрине, жогарыда аталган к¥жатта прогрессивок ережелердiц пайда болуына Дж. Мильтон, Т. Гоббс, Дж. Локк жэне езге де XVI-XVII гасырлардыц ^лы ойшылдарыныц еркiндiк, адамдардыц табиги к¥^ыгы туралы идеяларыныц оц эсер типзгеш белгiлi.
Адам к¥кыктары мен бостандыктары туралы идеялар Америка Кдоама Штаттарыныц бiр ау-ыздан кабылдап, 1776 жылгы 4 шшдеде Yшiншi Континентальдык конгресте мак¥лданган Тэуелшздш декларациясы мен 1787 жылгы кабылданган АКШ Конституциясында ез жалгасын тапты (ол заманда Кдоама Штаттар 13 субъектщен т^ратын). Адамдардыц к¥кыктары мен бостандыктары ец жогаргы дэрежеде екшдш берiлген актiлерде бекiтiлiп, ерекше Yстем кYш берiлген к¥кыктык бастауларда бiр жYЙелеген саяси-элеуметтiк жэне элеуметпк-экономикалык кондырмага айналды. Сонымен катар, б^л актiлер жогаргы саяси т^ргыда азаматтардыц жария-к¥кыктык мэртебесiн белгiлеп, олардыц шшде бiрлесу еркiндiгi, бейбiт жиналыстарга катысу, митингiлер, шеру-лер етюзу к¥кыктарына ерекше назар аударды.
Уакыт ете келе жария к¥кыктар, олардыц шшде бiрлесу к¥кыгы, бейбiт жиналыстарга катысу, митингшер, шерулер еткiзу к¥кыктары езге де мемлекеттердiц iшкi зацнамасынан орын алып, эсiресе, конституцияларында бектлш, жаца калыптасып келе жаткан халыкаралык адам к¥кыгы институтын материалдык жэне процессуалдык нормалармен толыктырылып, жетiлдiрiлуiне жол салды.
Бiрлесу к¥кыгы, бейбiт жиналыстарга катысу, митингiлер, шерулер етюзу к¥кыктарыныц халыкаралык к¥кыктык аренада бiрiзденген жYЙесi калыптасып, жекелеген елдер Yшiн бiртектi стандарттар ретiнде бекш, мемлекеттiц конституциялык, экiмшiлiк юстиция, эюмшшш к¥кык б¥зушылык Yшiн жауапкершiлiк, кылмыстык процессуалдык, ецбек жэне езге де шю зацнамасы Yшiн Yлгiге айналды.
Эрине, б¥ндай процеске XX гасырда, эшресе оныц екiншi жартысында бой алып, дами бастаган казiргi замангы халыкаралык к¥кыктыц бастауларын жасаушы халыкаралык ¥йымдар ездерiнiц оц эсерiн тигiздi.
Казiргi замангы халыкаралык к¥кыктыц бастауларын жасаушы непзп халыкаралык ¥йымдар, атап айтсак - Бiрiншi дYние жYзiлiк согыс аякталысымен 1919 жылы к¥рылган ¥лттар Лигасы, Халыкаралык ецбек ¥йымы (эрi карай - ХЕ¥), Екiншi дYние жYзiлiк согыс салдарыныц адамзатка типзген керi эсерiн жою максатында к¥рылган Бiрiккен ¥лттар ¥йымы (эрi карай Б¥¥) жэне езге де беделдi ¥йымдар екенi белгiлi.
Америка Кдоама Штаттарыныц сол кездегi президентi Вудро Вильсонныц бастамасымен к¥рылган ¥лттар Лигасыныц Жаргысы (кYшiне
10 кацтар 1920 жылы енген) т¥лгага катысты жекелеген к¥кыктар мен бостандыктарды бекiткен болатын. Алайда, бiрлесу к¥кыгы, бейбiт жиналыстарга катысу, митингiлер, ше-рулер еткiзу к¥кыктары халыкаралык т¥ргыда Б¥¥ актiлерiнде, алгаш рет осы ¥йымныц Жаргысында бекiтiлген едi.
Казiргi замангы адам к¥кыгы институтыныц непзп ¥йыткысы болып отырган актiлер беделдi халыкаралык ¥йымдар кабылдаган, бiркелкi, жYЙелi халыкаралык жэне ¥лттык зацнаманыц непзп езеп болып отыр. Ондай актшер катарын Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц Жаргысы, Адам к¥кыктарыныц жалпыга бiрдей Декларациясы, Азаматтык жэне саяси к¥кыктар туралы халыкаралык пактi, Экономикалык, элеуметтiк жэне мэдени к¥кыктар туралы халыкаралык паки, Баланыц к¥кыктары туралы конвенция (Нью-Йорк, 20 караша 1989 ж.), Эйелдердщ саяси к¥кыктары туралы Конвенция (Нью-Йорк, 31 наурыз 1953 ж.), Боскындар мэртебесi туралы конвенция (Женева, 28 шшде 1951 ж.), Апатридтардыц мэртебесi туралы конвенция (Нью-Йорк, 28 кыр^йек 1954 ж.), Т¥рмыстагы эйелдердiц азаматтыгы тура-лы конвенция (1957 ж. 20 акпан, Нью-Йорк каласы), Нэсшдш кемсiтушiлiктiц барлык ны-сандарын жою туралы халыкаралык конвенция (Нью-Йорк, 20 акпан 1957 ж.) жэне тагы баскалары толыктырады.
Адамдардыц к¥кыктары, оныц шшде жа-рия к¥кыктар, оларды калыптастыратын негiзгi жария к¥кык институттар, атап айтсак бiрлесу, бейбiт жиналыстарга катысу, митингшер, ше-рулер еткiзу к¥кыктары - бiрнеше жYЗдеген жылдарды аркага тастап, саяси, к¥кыктык, этикалык, дши, философиялык ой елегiнiц нак ортасынан орын алган мэселелердiц бiрi. Бiрлесу, бейбiт жиналыстарга катысу, митингiлер, шерулер етюзу к¥кыктары сан-салалы, ойлы-кырлы к¥былыс екенi сезсiз.
Т¥лганыц саяси-элеуметпк к¥кыктары мен бостандыктарыныц iшiнде алатын орны ерек-ше к¥кыктардыц санатына бiрлесу еркiндiгi кiредi. Б¥л саяси-элеуметпк к¥кык, ягни бiрлесу еркiндiгi, адамзаттыц табигаттыц тыл-сым кYштерiне тетеп беру мен коршаган ортада бiрлесiп кYн керу максатында топтасып, бiрiгiп емiр CYPУ талаптарынан келiп туындаганы айкын. Бiрлесу к¥кыгын халыкаралык жэне конституциялык к¥кык салаларында т¥лганыц табиги к¥кыгы санатына жаткызуыныц да басты себебi осыдан келiп туындауы эбден мYмкiн.
Бiрлесу к¥кыгы Б¥¥ жэне оныц органда-ры, баска да беделдi халыкаралык ¥йымдар мак¥лдап беюткен бiрнеше халыкаралык эмбебап к¥жаттарда бектлген. Адам к¥кык-тарыныц жалпыга бiрдей декларациясы-на сэйкес [4] (20 бап 1-тармак) эр адамныц бейбгг жиналыстар жэне ассоциациялар-ды к¥ру бостандыгына к¥кыгы бар. Алайда, ешкiмдi де белгiлi бiр ассоциацияга зорлыкпен кiргiзуге болмайды (20 бап 2-тармак). Эр адам кэсiподактар к¥руга жэне ез мYДделерiн коргау Yшiн, кэсшодактарга кiруге к¥кылы (23 бап 4-тармак).
Азаматтык жэне саяси к¥кыктар туралы халыкаралык пактшщ [5] 22 бабында да эрбiр адамныц баскалармен бiрiгiп кауымдастыктар к¥ру к¥кыгы, оныц iшiнде кэсшодактарды к¥рып, оларга ез мYДделерiн коргау максатымен кiруге к¥кыгы бар екендт бекiтiлген. Б¥л к¥кыкты пайдалану демократиялык когамныц мемлекеттiк немесе когамдык каушиздш пен когамдык тэртiп мYДделерiн, ж^рттыц денсаулыгы мен имандылыгын сактау жэне баска адамдардыц к¥кыктары мен бостандыктарын коргау кажет етiлетiн, зацмен кезделген реттерде шектелуi мYмкiн. Алайда б¥л к¥кыкты пайдалану аталган максаттардан тыс шектелуi тиiс емес. Халыкаралык пакт карулы кYштер к¥рамындагы жэне полици-яда iстейтiн адамдар Yшiн де зацды шекте-улер енгiзуге кедерп етпейдi деп керсетедi. Сонымен катар, Халыкаралык пактще ешбiр кагида Халыкаралык ецбек ¥йымыныц кауымдастыктар бостандыгы мен ¥йымдасу к¥кыгын коргау женiндегi 1948 жылгы кон-венциясында кезделген кепшдштерге н¥ксан келтiретiн зац актiлерiн кабылдау, немесе зацды осы кепiлдiктерге н¥ксан келтiретiндей етiп пайдалану к¥кыгын бермейд^ деп керсетiлген.
Азаматтык жэне саяси к¥кыктар туралы халыкаралык пактi эрбiр адамныц баскалармен бiрiгiп кауымдастыктар к¥ру бостандыгын, оныц iшiнде, кэсiподактар к¥рып, оларга мYше болу к¥кыгымен катар, эрбiр адамныц осы к^кыктарын жYзеге асыру жолындагы мYДделерiн коргауды алга кояды.
Адамдарыц бiрлесу к¥кыгын жYзеге асырудыц халыкаралык т¥ргыда бекiтiлген тагы бiр бастауы - Экономикалык, элеуметпк жэне мэдени к¥кыктар туралы халыкаралык пакп [6]. Осы Пактiнiц 8-бабыныц ережелерiн ой елегiнен еткiзе отырып, мынадай корытындыга келуге болады:
а) эрбiр адам, езiнiц экономикалык жэне
элеуметпк мYДделерiн жYзеге асыру жэне ^оргау y™h кэсшода^тар ^¥РУ немесе езшщ тацдауы бойынша ондай ^йымдарга мYше болу ^^^ыгына ие;
э) адамдардьщ бiрлесу ^^^ыгын пайдалануы эр мемлекеттщ шю ^лттык; зацында кезделген, демократиялыь ^огамдагы мемлекеттiк ьауш-сiздiк немесе ^огамдыщ тэртiп мYДделерiн немесе басьа адамдардыц ь^ьыщтары мен бостандыщтарын ^оргау Yшiн ьажеттшершен басьа ешбiр шектеулерге жатпайды;
б) кэсiптiк одаьтар ¥лттыщ федерация-лар немесе конфедерациялар ь¥ру жэне де халыьаралыь кэсшодаь ¥йымдарын ашу немесе соларга ьосылу ^^ыгына ие;
в) кэсiптiк одаьтардыц ез ж^мыстарын кедергiсiз жэне зац бойынша кезделген жэне демократиялыь ^огамдагы мемлекетпк ьаушшздш немесе ^огамды^ тэртiп мYДделерiн немесе басьа адамдардыц ь^ьыщтары мен бостандыщтарын ^оргау Yшiн ьажеттшершен езге ьандай да бiр болмасын шектеулераз ж^мыс жYргiзу ^^^ыгына ие;
е) эр ел езшщ шю зацдарына сэйкес жYзеге асырылган ереуiлдерге шыгу ^¥^ыгын ьамтамасыз етуге мiндеттi.
Аталган Пакт кейбiр т^лгалар Yшiн б^л ь¥ьыщ мемлекеттiц iшкi зацнамасына сэйкес шектелуi мYмкiндiгiн де ескертедi. Пактшщ 8-бабыныц 2-тармагында ьарулы кYштер, полиция немесе мемлекет эюмшшп ь¥рамына юретш адамдар Yшiн б^л ь¥^ыьтарды пайдалануга зацды шекте-улер енгiзуге кедерп жасалмайды деп бекiтедi.
Конвенция халыщаралыщ Пактiге ьол ьойган елдерге демократиялыь ьогам ^¥руга ьажетп мемлекеттiк к;аушиздш пен ьогамдыь тэртiптiц, немесе, езгелердщ ь¥ьыщтары мен бостандыщтарыныц б^зылуына жол бермеу жо-лында кедергiлер ьоюга мYмкiншiлiк бередi. Халыщаралыщ Пакт кэсшода^тарды ^¥ру жэне осындай ^йымдарга езшщ тацдауы бойынша юру ь^ьыгын жариялап ьана ьоймайды, сонымен ьатар, эрюмнщ экономикалыщ жэне элеуметтiк Ь¥ьыщтарын жYзеге асыруды ьоргауды бекiтедi.
Б¥¥ Бас Ассамблеясы 1969 жылы ьабылдаган Элеуметпк прогресс жэне даму декларациясыныц 20 бабында элеуметтiк прогресс жэне даму адам ь¥ьыгы мен негiзгi бостандыщтарын ^¥рметтей отырып, кэсiподаьтарFа толыщ демократиялыь еркiндiктер беру, барлыь ецбекшшерге бiрiгу бостандыFын, ^жымдыь келiсiмдер жасау Ь¥ьы^ын беру, кэсшодаьтардыц экономикалыщ жэне элеуметпк даму саласына ьатысу ауьымын
кецейту арьылы ьоFамныц барлыь мYшелерiнiц материалдыь жэне рухани дэрежесiн кетеруге баFытталуы тиiс, деп бекiтедi.
ДYниежYзiлiк т¥PFыда адам ь¥ьыьтары мен еркшдштерш реттейтiн халыьаралыь эмбебап реттеушi ь¥рал ретiнде Б¥¥ ьатар ХЕ¥ конвенциялары мен рекомендация-лары да танылады. Кейбiр халыьаралыь ь¥ьыь саласын зерттеушшер ХЕ¥ ь¥PылFан кезден бастап, оныц ьызметшщ басты баFыты нормашы^армашылыь болды. Б¥л оныц ьызметшщ негiзгi мэш [7, с. 17-24] десе, кейбiреулерi ¥йым ьызметшщ басты баFыттарыныц бiрi конвенциялар мен рекомен-дациялар ьабылдау [8], деп т¥жырымдайды. ХЕ¥ ез ьызметшде халыьаралыь ь¥жаттарды, олардыц шшде адам ь¥ьы^ы мен бостандыщтарын беютетш эмбебап актiлердi басшылыььа алады. Сол себегсп, оныц мынадай жария ь¥ьыьтарды, яFни - бiрлесу ь¥ьы^ын, бейбгг жиналыстарFа ьатысу, митингiлер, ше-рулер етюзу ь¥ьыьтарын да мейлiнше толыь жYзеге асыруFа баFытталFан ьадамдар жасауы эрине, зацды да, ьажетп де.
Халыьаралыь ецбек ¥йымыныц ЖарFысына сэйкес кэсшодаь еркiндiгi принципiн тану ецбек жаFдайын жаьсартудыц бiр шар-ты екендiгi белгiлi [9]. Халыьаралыь ецбек ¥йымыныц № 87 «Ассоциация бостанды^ы жэне ¥йымдастыру ь¥ьы^ын ьорFау женшдеп» (1948 жылFы 9 шiлде, Сан-Франциско ьаласы) КонвенцияFа сэйкес ж^мысшылардыц ь¥ьыь-тарын ьорFау Yшiн оларFа ез ¥йымдарын ь¥ру еркiндiгi берiледi жэне ол¥ЙымдарFа алдын-ала келiсiмсiз мYше болу ь¥ьы^ы танылады. Осы Конвенцияда керсетшгендей мемлекеттiк билiк органдары ж^мысшылардыц бiрлесу еркiндiгiн шектеу маьсатында ж^мысшылар ¥йымдарыныц, яFни кэсшодаьтардыц ьызметше араласа алмайды. Кэсшодаь ¥йым-дарыныц зацды т¥ЛFаныц ь¥ьыьтарына жэне бiрлесу еркшдтне ие болу ь¥ьы^ын шектемеуi тшс. Ж^мысшылар ¥йымдарына ез жарFылары мен эюмшшш регламенттерiн жасау, екiлдерiн еркш тацдау, аппаратын, оныц ьызметш ¥йымдастыру, баFдарламасын ьалыптастыру мYмкiндiгi берiледi. ХЕ¥ №135 «Кэсшорындарда ецбекшiлер уэкiлдерiнiц ь¥ьыьтарын ьорFау жэне оларFа берiлетiн мYмкiндiктер туралы» (1971 жылFы 23 маусым, Женева ьаласы) Конвенциясында бекiтiлгендей ецбекшшер уэкiлдерi кэсшодаь ьызметше ьатысуларына байланысты ьудалап ж^мыстан шыFарудан, оларFа н¥ьсан келтiруi мYмкiн кез-
келген эрекеттерден тиiмдi коргалуы тшс.
ХЕ¥№ 143 «КэсшорындардаFыж¥мысшылар вкшдершщ K¥^biFbiH ^opFay жэне оларFа берiлетiн мYмкiндiктер туралы» Рекомендация-ларында ж¥мысшылардыц вкшдерш корFаyдыц тиiмдi эрi накты ic-шаралары бекiтiлyi тиiс деп кврсетiлген. Ондай iс-шараларFа, мысалы, мыналар жатады: а) ж^мысшылар вкiлдерiмен ецбек шарттарын токтатудыц толык жэне накты себептерiн аныктап кврсету; э) ж^мысшылар вкiлдерiн ж^мыстан босатар алдында тэyелсiз (мемлекеттiк немесе жеке, немесе аралас нысандаFы) органмен мшдетп тYPде консультация жасау; б) егерде ж^мысшылар вкiлдерi ж^мыс берyшi вздерiмен ецбек катынастарын непзиз токтатты, немесе ецбек шарттары оларFа колайсыз взгертiлдi, немесе оларFа ю-шаралар эдiл колданылмады деп есеп-тесе шаFымданyдыц арнайы процедурасы колданылуы тшс; г) штатты кыскарту бола KOЙFан жаFдайда ж^мысшылар вкiлдерiнiц ж^мыс орнын сактап калу артыкшылыFын тану жэне баска да арнайы к¥кыктар мен мYмкiндiктер берiлyi тиiс. ХЕ¥ Рекомендаци-яларында ж^мысшылар вкiлдерi Yшiн взге де бiркатар артыкшылыктар карастыру жвншде айтылFан [10].
Халыкаралык адам к¥кы^ы институтыныц калыптасуына жэне дамуына оц ыкпал жасау-шы Еуропалык конвенцияларды, хартияларды жэне Тэyелсiз Мемлекеттер ДостастыFыныц актшерш де ерекше атап кеткен жвн. Адам к¥кыктары мен негiзгi бостандыктарын корFаy туралы Конвенция (Рим, 4 караша 1950 жыл), Адам к¥кыктарыныц жалпыFа бiрдей декла-рациясын одан эрi дамыта келе 11 бабында эркiмнiц бейбiт жиналыстар вткiзy еркшдт K¥KЫFын, кэсiподактар к¥ру, вз мYДделерiн KорFаy Yшiн ондай ¥ЙымдарFа мYше болумен коса взгелермен еркiн бiрлесy к¥KЫFын жария етедi. Еуропалык Элеуметпк Хартия (Страсбург, 3 мамыр 1996 жыл) ж¥мысшылар мен ж¥мыс берyшiлердiц еркiндiгiн камтамасыз ету жэне колдау максатында жергiлiктi, ¥лттык немесе халыкаралык ¥йымдар к¥ру K¥KЫFын ¥лттык зацнама нормаларымен шектеуге деп тыйым салынады (5-бабы).
Тэyелсiз Мемлекеттер Достасты^ы азамат-тарыныц элеyметтiк к¥кыктары мен кепiлдiктерi хартиясында (1994 жылFы 29 казанда Достастыкка катысyшы-мемлекеттердiц
Парламентаралык Ассамблеясы бекiткен) Достастыкка мYше елдер кэсшодактардыц к¥кыктары мен бостандыктары саласын-
да халыкаралык нормалармен танылFан к¥кыктар мен бостандыктарды басшылыкка алулары тиiс деп бекiтiлген. Ецбекшiлер вз калаулары бойынша, алдын-ала р¥ксатсыз еркш тYPде кэсiподактар к¥ра алады жэне оларFа ешбiр кедергiсiз мYшелiкке юре алады. Ецбекшшер кэсiпорындарда жэне баска орын-дарда кэсiподактар K¥PУFа к¥кылы. Барлык кэсiподактар тец к¥кыкка ие. Кэсiподактар вздерiнiц кызметiнде мемлекеттiк баскару ор-гандарына, шаруашылык органдарына, саяси жэне баска да коFамдык ¥ЙымдарFа тэyелдi емес. Кэсiподактардыц к¥кыктарын шектеyi мYмкiн кез-келген кол C¥FyFа немесе оларды жYзеге асырyFа кедергi келнруге тыйым салынады. Кэсiподакка мYше болу немесе болмау ецбекшiлердiц ецбек, элеуметпк-экономикалык, саяси, жеке к¥кыктары мен бостандыктарын шектеуге экелiп соктырмауы тшс.
Казакстан Республикасы Б¥¥, ХЕ¥, ТМД жэне взге де беделдi халыкаралык ¥ЙымдарFа мYше мемлекет ретiнде взшщ ¥лттык зацнамасында халыкаралык к¥кыктыц талапта-рына сай бiрлесy ^кы^ыныц жYЙесiн бекiтедi.
Азаматтардыц коFамдык бiрлестiктердi к¥ру K¥KЫFы мемлекеттiц саясивмiрiне араласуды жYзеге асыратын, саяси маFынаFа ие. Барлык елдердщ Конституциясы саяси партияларFа, кэсiптiк одактарFа, мэдени, спорттык жэне баскада коFамдарFа бiрлесy еркiндiгiн мой-ындайды. Конституция азаматтардыц бiрлес-тiктердi к¥ру еркiндiгiн жариялап кана коймай (23-бап 1-тармак), мемлекет пен KOFамдык бiрлестiктер арасындаFы взара катынастардыц непзш калайтын каFидаттарды бекiтедi, сондай-ак коFамдык бiрлестiктердi к¥ру жэне кызметтелyiне тыйым салу жаFдайларын да аныктайды (5-бап). Казакстан Республикасыныц Конституциясына сэйкес Республика азаматтарыныц бiрлесy бостанды-Fына к¥кы^ы бар. КоFамдык бiрлестiктердiц кызметi зацмен реттеледь Эскери кызметшiлер, ¥лттык каyiпсiздiк органдарыныц, к¥кык KорFаy органдарыныц кызметкерлерi мен судьялар пар-тияларда, кэсшнк одактарда болмаyFа, кандай да бiр саяси партияны колдап свйлемеуге тшс.
Казакстан Республикасыныц 23-бабыныц 1-тармаFында бектлген бiрлестiктердi к¥ру бостандыFыныц к¥KЫFы саяси партиялар, кэсшнк одактар жэне коммерциялык емес сипаттаFы баска да бiрлестiктер нысанындаFы, олардыц жалпымаксатка жету Yшiн ерiктi негiзде K¥PылFан коFамдык бiрлестiктердi к¥ру аркылыжYзеге асырылады [11]. Елде зацды
т¥ратын шетелдш азаматтар мен азаматты^ы жоь адамдар да Казаьстанныц азаматта-рымен ьатар Республика зацдарымен жэне халыьаралыь шарттарымен тiкелей белгiленген жаFдайларды ьоспаFанда, ь¥рылтайшы, мYше жэне коммерциялыь емес ¥йымдардыц ьатысушылары болуы мYмкiн. Олардыц саяси партияларFа мYше болуFа ь¥Ьы^ы жоь [12].
Казаьстан Республикасы Азаматтыь кодексiнiц 2 тарауыныц VII белiмiмен, коммерциялыь емес ¥йымдар туралы, сая-си партиялар туралы, ьоFамдыь бiрлестiктер туралы, кэсiподаьтар туралы, дiни сешм бостандыFы жэне дiни бiрлестiктер туралы, зацнаманыц ¥лттыь ьауiпсiздiк пен экс-тремизмге ьарсы эрекет ету туралы кейбiр ережелерiмен, ьылмыстыь, эюмшшк жэне салыь зацнамаларымен, сондай-аь бiрьатар зацFа тэуелдi актiлермен: н¥сьаулыьтармен, ережелермен, ьаFидалармен жэне т.б. реттеледi. Бiрлесу ь¥ЬЫFы адамдарFа жеке адамныц ез мYДделерiн бiлдiретiнi, кездейтiнi жэне ЬорFайтыны сияьты ¥жым боп ортаь мYДделердi бiлдiру, кездеу жэне ьорFау ь¥Ьы^ын бередi. Казаьстан Республикасы Азаматтыь жэне саяси ь¥ьыьтар туралы халыьаралыь пакпш ратификациялады, ал Б¥¥-на жэне ЕКЬ¥-на кiрген кезде езше адамныц ь¥ьыьтары мен бостандыьтарын, соныц iшiнде бiрлесу Ь¥ЬЫFын саьтауFа белгш бiр мiндеттемелер алды. Б¥л мшдеттемелер Конституция мен ¥лттыь зацнамада бiрлесу ь¥ЬЫFын бекiтiп ьою Fана емес, сонымен ьатар оныц б¥л ь¥Ьыьты ьазiргi заманFы баяндалуын, оныц реттелуi мен зацдылыFын, енгiзiлетiн шектеулердiц непздшт мен мелшерлестiгiн ьабылдауда. Осылайша эцпме бiрлесу ь¥ЬЫFына кепiлдiк берудiц саяси мiндеттемесi туралы Fана емес, сонымен бiрге б¥л мiндеттеменiц наьты жаFдайда ьалай жYзеге асатыны туралы да бо-лып отыр [13].
Казаьстан Республикасыныц Азаматтыь кодекс (Жалпы белiм. Казаьстан Республикасы ЖоFарFы Кецесiнiц 1994 жылFы 27 желтоьсандаFы ьаулысымен ьолданысьа енгiзiлдi) 106-бабында керсетiлгендей ЬOFамдыь бiрлестiктер болып, егер зацдармен езгеше кезделмесе, саяси партиялар, кэсштш одаьтар жэне азаматтардыц зацдарFа ьайшы келмейтiн, ездерiнiц ортаь маьсаттарына жету Yшiн ерiктi негiзде ь¥PFан басьа да бiрлестiктерi танылады. Осыпан сэйкес норма Казаьстан Республикасыныц «К^амдыь бiрлестiктер туралы» 1996 жылFы 31 мамырдаFы Зацыныц
2-бабында да бектлген. К^амдыь бiрлестiктер коммерциялыь емес ¥йымдар болып табылады.
Казаьстанда ьоFамдыь-жария институт-тардыц iшiнде ерекше орын алатын ьоFамдыь ¥йымдардыц негiзгi нысандарыныц бiрi ретiнде, азаматтардыц конституциялыь бiрлесу Ь¥ЬЫFын еркiн жYзеге асыру нэтижесшде Ь¥рылатын кэсiптiк одаьтар танылады.
Казаьстан Республикасыныц «Кэсiптiк одаьтар туралы» Зацыныц (1993 жылFы 9 сэуiрде ьабылдашан) 1-бабына сэйкес кэсiптiк одаьтар ез мYшелерiнiц ецбек ету, сондай-аь басьа да элеуметпк-экономикалыь ь¥ьыьтары мен мYДделерiн бiлдiрiп, ьорFау, ецбек жаFдайларын ьорFау мен жаьсарту Yшiн ерiктi тYPде ь¥рылады, б¥л олардыц ендiрiстiк ьызметке белсендi жэне тiкелей эсерiн болжай-ды. Б¥дан басьа, кэсiптiк одаьтар ¥жымдыь шарттарды жасасуFа, сондай-аь жеке жэне ¥жымдыь ецбек дауларын шешуге ьатысады.
Осы Зацныц 4-бабыныц талаптарына сэйкес кэсiптiк одаьтарFа бiрiгу ь¥Ьы^ы Казаьстан Республикасыныц азаматтарына Fана тиесшь Кэсiптiк одаьтар ез мYшелерiнiц тец ь¥Ьылы^ы негiзiнде ь¥рылады. Бiр кэсш (кэсiптер тобы) шецберiнде ь¥рылатын кэсштш одаьтардыц санына шек ьойылмайды. Барлыь кэсштш одаьтарFа бiрдей ь¥Ьылыь мYмкiндiк берiледi. Кэсiптiк одаьтарды ь¥PУFа кедерг келтiру, сондай-аь оныц ьызметiне ьарсы эрекет жасау зац бойынша ьудаланады.
«Кэсштш одаьтар туралы» Зацныц кейбiр нормаларына жасалFан сараптаманыц негiзiнде, кэсшодаьтар ьызметiн жоFарыда аталFан халыьаралыь ь¥ьыь бастаулары мен елiмiздiц Конституциясына сэйкестендiру ьажеттiгiн ескере отырып, мынадай ¥сыныстар жасауды оцды деп пайымдаймыз.
Ец алдымен ескерерiмiз, ьолданыст^ы «Кэсiптiк одаьтар туралы» Зац 1993 жылFы 9 сэуiрде ьабылданFан. ЯFни, б¥л Республика Парламентi Конституцияныц 92-бабы 2-тармаFыныц талаптарын дер уаьытында орындамады дегендi бiлдiредi. Ата зацныц 92-бабы 2-тармаFына сэйкес Конституцияда аталFан зацдар Парламент белгiлейтiн тэртiп пен мерзiмде, бiраь Конституция кYшiне ен-ген кYннен бастап екi жылдан кешiктiрiлмей ьабылдануFа тиiс. Конституция ^шше енген кYннен берi 18 жыл еттi. Алайда, кэсiподаьтар ьызметi элi де болса ескi зацмен реттелуде. Сонымен ьатар, «2009-2012 жылдарFа арналFан Казаьстан РеспубликасындаFы адам ь¥Ьыьтары саласындаFы ¥лттыь iс-ьимыл жоспарын-
да» ^pi карай - ¥лттык жоспар) 2011 жылы «Кэсштш одактар туралы» жаца Зац эзiрленiп, кабылдансын, деп кврсетшгешмен. Бiрак, ¥лттык жоспарда да белгшенген мерзiмнiц втiп кеткенiне ею жылдан астам уакыт болды.
Конституциялык Кецестiц «Казакстан Ре-спубликасы Конституциясы 92-бабыныц 4-тармаFын ресми тYсiндiрy туралы» 2000 жылFы 15 маусым №8/2 каулысында кврсетiлгендей «колданылып жYрген зацдарды КонститyцияFа сэйкес келпру Yшiн Конституция белгiлеген ею жылдык мерзiм к¥кык шыFармашылык кызметш жYзеге асырушы барлык сyбъектiлер Yшiн мiндеттi болып та-былады. Оны белгiленген мерзiмде орындамау Конституция нормаларын б¥зу болып табыла-ды» [14].
Осыпан дейiн токталып кеткенiмiздей, Зац бойынша, кэсiптiк одактарFа бiрiгy к¥кы^ы тек кана Казакстан Республикасыныц азаматтарына тиесiлi. Шетелдiктер мен азаматтыFы жок адам-дар Yшiн Зац б¥ндай к¥кык карастырмайды. Б¥л жаFдай Зацныц бiрнеше халыкаралык к¥кык нормаларымен Yйлеспейтiндiгiн бiлдiредi.
ЖоFарыда аталFан ¥лттык жоспарда кейбiр iрi кэсiпорындардыц кызметiнде Зацныц талап-тарын б¥зу мен оныц нормаларын айналып вту фактiлерi мысал ретiнде кврсетiлген.
Халыкаралык ецбек ¥йымыныц № 87 «Ассоциация бостанды^ы жэне ¥йымдастыру K¥KЫFын корFаy жвншдеп» Конвенциясы-на сэйкес ецбекшiлер мен кэсшкерлердщ ¥йымдарыныц зацды т¥ЛFа мэртебесше ие болу K¥KЫFы осы Конвенцияныц 2, 3, жэне 4-бап-тарында кврсетiлген ережелердi колданyFа кедергi келпретш жаFдаЙFа экелмеyi тиiс деп бектлген (7-бап).
Конвенцияныц 2-бабында ецбекшiлер мен кэсшкерлер вздерiнiц калауы бойынша ал-дын-ала р¥ксатсыз ¥йымдар K¥PУFа к¥кылы делiнген.
Мемлекеттiк органдар ецбекшiлер мен кэсшкерлердщ ¥йымдарыныц вз жарFылары мен эюмшшш регламенттерiн жасау к¥KЫFын, ерюн тYPде вз вкiлдерiн сайлау, аппара-тын ¥йымдастыру, баFдарламасын жасау к¥кыктарын шектеуге экелyi мYмкiн эрекеттерден жэне ондай к¥кыктарын жYзеге асырyFа кедергi келтiрyден бас тартулары тшс (Конвенцияныц 3-бабы).
Ецбекшiлер мен кэсшкерлердщ ¥йымдары таратyFа немесе экiмшiлiк тэртште уакытша
тыйым салyFа жатпайды (Конвенцияныц 4-бабы).
Алайда колданыстаFы «Кэсiптiк одактар туралы» Зацныц 8-бабына сэйкес кэсiптiк одактыц зацды ¥йым ретiнде к¥кылык кабшет ол тiркелген кезден пайда болады. Кэсiптiк одактарды тiркеy «КоFамдык бiрлестiктер туралы» жэне «Зацды т¥ЛFаларды мемлекеттiк тiркеy жэне филиалдар мен вкiлдiктердi есептiк тiркеy туралы» зацдарFа сэйкес жYргiзiледi.
ЯFни, кэсiподак зацды ¥йым ретiнде мемлекеттiк органда (эдшет органдарында) тiркеyден втпей вз кызметш бастай алмайды. Б¥л жаFдай Халыкаралык ецбек ¥йымыныц № 87 Конвенциясыныц 2-бабыныц талаптары-мен YЙлеспейдi.
ХЕ¥ № 87 Конвенциясыныц кэсiподактарды тарату мен олардыц кызметiн уакытша токтатyFа тыйым салFан нормаларына карамастан Республика зацдарында кец аукымда кэсшодактарды тарату мен олардыц кызметiн уакытша токтату туралы нормалар карастырылFан.
«Зацды т¥ЛFаларды мемлекеттiк тiркеy жэне филиалдар мен вкiлдiктердi есептiк тiркеy туралы» Зацныц 11-бабына сэйкес yэкiлеттi мемлекетпк орган жаца K¥PылFан кэсiподакты зацды т¥ЛFа ретiнде 6 негiз бойынша пркеуден бас тартуы мYмкiн. Мыса-лы, Зацныц 11-бабыныц 4) тармакшасына сэйкес егер зацды т¥ЛFаныц к¥рылтайшысы (катысушысы) жэне (немесе) басшысы болып табылатын жеке т¥ЛFа Кылмыстык кодекстiц кейбiр баптары бойынша кылмыстары Yшiн жойылмаFан немесе алынбаFан соттылы^ы бар болса, олардыц бастамасы бойынша к¥рылмак зацды т¥ЛFаны, соныц шшде кэсiподакты, мемлекеттiк тiркеyден бас тартады.
«Зацды т¥ЛFаларды мемлекеттiк тiркеy жэне филиалдар мен вкiлдiктердi есептiк пркеу туралы» ЗацFа сэйкес мемлекеттiк пркеушз зацды т¥ЛFа (соныц iшiнде кэсшодак) ретiндегi кызметке жол берiлмейдi. Зацда белгшенген тэртшпен мемлекеттiк кайта пркелуге экеп соFатын зацды т¥ЛFа деректершщ взгергенi туралы мэлiметтер 6îp ай мерзiмде берiлмегенi Yшiн Казакстан Республикасыныц зацдарына сэйкес жауаптылык туындайды. Зацныц б¥л ережелерi ецбекшiлер мен кэсшкерлердщ ¥йымдары таратyFа немесе эюмшшк тэртiпте уакытша тыйым салyFа жатпайды деген Конвенцияныц 4-бабыныц талаптарыныц аясы-на сыймайды.
^олданылган эдебиеттер т1з1м1
1. «Каза^стан-2050» Стратегиясы ьалыптасьан мемлекеттiц жаца саяси багыты» Казахстан Республикасы Президентi Н.Э. Назарбаевтыц Казахстан хал^ына Жолдауы // Егемен Казахстан, 15.12.2012.
2. Права человека. - Учебное пособие. - Алматы: «Данекер», 1999. С. 17.
3. Осы жэне теменп келтiрiлген тарихи т^стар мына кiтаптан алынган: Графский В.Г. Всеобщая история права и государства: Учебник для вузов - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Норма, 2007. - 395 с.
4. http://www.lexilogos.com/declaration/kazakh.htm.
5. Казахстан Республикасыныц 2005 жылгы 28 ^арашадагы № 91 Зацымен ратификацияланган // «Егемен Казахстан» 2005 жылгы 3 желто^сан № 272.
6. Казахстан Республикасыныц 2005 жылгы 21 ^арашадагы № 87 Зацымен ратификацияланган // Казахстан Республикасы Парламентшщ Жаршысы, 2005 ж., № 19-20, 79-^¥жат; «Егемен Казахстан» 2005 жылгы 25 параша № 261.
7. Иванов С.А. МОТ: Контроль за применением международных норм о труде и его проблемы // Государство и право. - 1997. - № 7. - С. 17 - 24.
8. Прилипко С.Н., Ярошенко А. Н. Трудовое право Украины: Учебник. - 2-е изд., Перераб. и доп.
- М.: ФИНН, 2009. - 728 с.
9. Устав Международной Организации Труда и Регламент Международной Конфедерации Труда.
- МВТ, Женева, 1998. - 36 с.
10. Ершов В.В., Ершова Е.А. Международные трудовые стандарты и российское трудовое право // Трудовое право. 2001. № 1.
11. Казахстан Республикасыныц Конституциясы. Fылыми-практикальщ тYсiндiрме. - Алматы: Раритет, 2010. - 400 б.
12. «Адам к¥^ыщтары женшдеп эмбебап кезецдш шолу шецберiнде Казахстан Республикасыныц 2010 жылга арналган ^лттыщ баяндамасын беюту туралы» Казахстан Республикасы Yкiметiнiц 2009 жылгы 6 ^арашадагы № 1778 ^аулысы.
13. 2009-2012 жылдарга арналган Казахстан Республикасындагы адам к¥^ыщтары саласындагы ^лттыщ ющимыл жоспары. Жалпы ред. бас^. Тастемiр Эбiшев, Сагынбек Т^рсынов. - Астана, 2009.
- 136 б.
14. Казахстан Республикасы Конституциялыщ Кецесi ^аулыларыныц жинагы. - Астана, 2010. -545 б.
Мацалада адам цуцыцтары халыцаралыц ЖYйесiнiц цалыптасыуна шолу жэне халыцаралъщ цуцыцтыц квптеген негiзгi бастауларына зерттеулер жасалган. Сонымен цатар, адам цуцыцтарыныц халыщаралыщ ЖYйесiндегi бiрлесу еркiндiгiнiц алатын мацызы зерделент, кэсттж одацтарга бiрiгу цуцыгына жеке тоцталган.
ТYйiн свздер: халыщаралыщ цуцыц, адам цуцыгы, бiрлесу еркiндiгiне цуцыц, кэсттЫ одацтарга бiрiгу цуцыгы.
В представленной работе рассмотрено возникновение международной системы прав человека, исследованы основные источники международного права. Кроме того, рассмотрено значение свободы объединения в международной системе прав человека, в особенности права на объединение в профсоюзы.
Ключевые слова: международное право, права человека, право на свободу объединения, право на объединения в профессиональные союзы.
In the given work the establishment of international system of human rights is considered, the main sources of international law are studied. Besides, the meaning of the freedom of integration in the international system of human rights, in particular the right for professional unions integration is considered.
Keywords: international law, human rights, right for integration freedom, right for professional unions integration.
Шолпан Шереханкызы Орманова,
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык; университет зац факультетшщ доцент^ з.г.к.
Халыкаралык адам н^кыктары жуйесшщ пайда болуы жэне бiрлесу ерюцщп (кэсштж одактарFа 6ipiry кукь^ын кке асыру мысалында)
Орманова Шолпан Шерехановна,
доцент юридического факультета Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева, к.ю.н.
Возникновение международной системы прав человека и свобода объединения (на примере реализации права на объединение в профсоюзы)
Ormanova Sholpan Sherekhanovna,
the associate professor of law department of the Euroasian national university of L.N.Gumilev aj.s.
Emergence of the international system of human rights and freedom of association (on the example of realization of the right to association in labor unions)
