CC BY
1ТЭУЕЛДЫ1К М1НЕЗ-Ц¥ЛЬЩТЬЩ ТYРЛЕРI ЖЭНЕ АЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ
ЭБД1РАЗАВДЫЗЫ Н¥РАЙНА
Эл-Фараби атындагы ^азУУ-i, 6B01101 - Педагогика и психология мамандыгыныц 4 курс студентi
Алматы, ^азакстан
Ацдатпа. Бул мацалада жетюншектер арасындагы аддиктивтг мгнез-цулыцтыц турлер1, олардыц себептер1 жэне алдын алу жолдары царастырылады. Аддиктивт1 мгнез-цулыцтыц неггзгг формаларына (темекг, гшгмдгк, насыбай, тамацца тэуелдтк, сэн, сексуалдыц эрекеттер, анорексия, сем1зд1к) терец талдау жасалады. Сонымен цатар, аддикцияны алдын алу мен тYзету жумыстарындагы рвлг царастырылады. Мацала жеткгншек психологиясындагы аддикция мэселест шешуге багытталган гылыми тэсглдердг усынады.
Клт свздер: аддикция, аддикция турлер1, жетктшек, педагог-психолог, педагогикалыц суйемелдеу.
Annotation. This article discusses the types of addictive behavior among adolescents, their causes, and prevention methods. The main forms of addictive behavior (smoking, alcohol, snuff, food dependency, fashion, sexual behaviors, anorexia, obesity) are analyzed in depth. It also examines the role of educators and psychologists in preventing and correcting addiction. The article presents scientific approaches aimed at solving the problem of addiction in adolescent psychology.
Keywords: addiction, types of addiction, adolescent, teacher-psychologist, pedagogical support.
Жеткшшектердщ аддиктивт мшез-к^лкы казiргi когамда езект мэселеге айналды. Элеуметпк езгерютер мен акпараттык технологиялардыц дамуы, сондай-ак отбасындагы тэрбие мен мектептеп бшм беру Yдерiстерi жеткшшектердщ мшез-к^лкына езшдш эсерш типзбей коймады. Жасеспiрiмдер мен жастар арасында эртYрлi тэуелдшк мэселелерi жш кездеседi жэне осындай жагымсыз мшез-к^лыктардыц барлыгы белгш бiр уакытта зиянды эдеттерге айналып, адам денсаулыгына жэне когамга терю эсер етiп отыр.
^азiрri тацда, компьютерлiк технологиялар гылыми-техникалык процестщ жогары мамандандырылган ортасынан асып, кYнделiктi емiрдщ ажырамас белiгiне айналды. Технологиялы; инновациялар ^нделшт емiр антропологиясына жаца шындык, ягни сандык, «виртуалды» шындык, нейронды; желiлер жэне машиналык окыту каркынды дамып, казiргi бiлiм беру акпараттык ресурстарды пайдаланудыц жаhандык процестерiмен шгелесш жYPуде. Бул идея бiлiм беру саласындагы соцгы мемлекеттiк кужаттарда, ягни ^азакстан Республикасында бiлiм берудi жэне гылымды дамытудыц 2020 - 2025 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламасында (^азакстан Республикасы Yкiметiшц 2019 жылгы 27 желтоксандагы № 988 каулысы) айкын айтылады [1].
Сонымен катар, ресми мэлiметтерге CYЙенсек, ^азакстанда жеткшшектердщ интернетке тэуелдшп мен интернеттi пайдалану децгей ете тез каркынмен артуда. Елiмiзде 2020 жылдыц 3 казанындагы халык санагы бойынша, 19 118 439 халыктыц Yштен бiр белiгiн 0-17 жастагы балалар алады. Countrymeters есептеулерше сэйкес, 2020 жылда 15 жаска толмаган жастар саны 4 074 613 адамды к^райды (соныц шшде: ерлер - 2 081 618, эйелдер -1 992 995) [2], демек жасесmрiмдердщ интернетке деген кызыгушылык жогары екенш ацгаруга болады.
^огамда болып жаткан езгерiстер адамдардыц жеке басыныц калыптасуына эсер етедi. Соган дiлел, П. Леви (P. Levi) езшщ «Киберкультура» кiтабында «техно-коммуникациялык мэдениеттеп «бшмнщ жаца кещстш» таза, айкын болатынын, бYгiнгi тацда осындай мэдениетте емiр CYретiндер оныц мYмкiндiктерiн, сонымен катар жагымсыз эсерш де «ез басынан етюзетшш» - жазады [3, с. 222].
«Аддикция - бул адамньщ езгертуге, токтатуга кYшi жетпейтш кез-келген YPДiс». Аддикцияныц екi категориясы:
1) субстанционалды аддикция (iшiмдiкке салыну, есiрткiге кумарлык, темекi шегу, тамакка шектен тыс кумарлык);
2) YДерiс аддикциясы (акша жинау, геймблинг (кумар ойындары), секс, жумыс, Интернет, уайымшылдык жэне дiн).
Демек, аддиктивтi мшез-кулык адамныц кандай да бiр нысанага карсы туруга, оны жецуге болмайтын куштарлыгынан туындайтын психологиялык тэуелдiлiкпен шартталган адамныц сырткы iс-эрекеттерi деп атаймыз.
Аддикция (тэуелдiлiк) — адамныц белгш бiр затка немесе эрекетке психологиялык жэне физикалык тэуелдiлiгiн сипаттайтын угым. Бул термин алгаш рет медициналык салада, ягни есiрткiге тэуелдiлiктi сипаттау Yшiн колданылды, алайда казiргi тацда оныц аукымы кецейiп, мiнез-кулыктыц баска да тYрлерiне, соныц iшiнде алкоголь, темею, тамак, интернет жэне т.б. сиякты тэуелдiлiктерге де катысты колданылады. Психологияда аддикцияга катысты бiрнеше теориялык кезкарас бар. Мысалы, Фрейдтiц психоаналитикалык теориясында аддикция бейсаналык децгейде калыптасатын iшкi жан дYниесiндегi кактыгыстармен байланыстырылады. Ол тэуелдiлiктiц пайда болуын, адамныц психологиялык кажеттшктерш канагаттандыру Yшiн сырткы факторларга тэуелдi болуы ретшде тYсiндiредi [4].
Бихевиористiк теория бойынша, аддикция — бул шартты рефлекстердiц нэтижеа. Бул кезкарасты Б.Ф. Скиннердiц зерттеулершен керуге болады, ол мшез-кулыктыц кайта-кайта кайталануы адамныц мYДдесi Yшiн шартты турде кYшейтiлгенiн айтады. Когнитивтiк теория бойынша, жеткшшектердщ аддиктивтi мшез-кулкы олардыц элемге деген ойлау тэсiлiне, кабылдауына жэне багалауына байланысты калыптасады.
Жан Пиаже теориясында психикалык дамудыц эртYрлi кезецдерi жеткiншек мшез-кулкына эсер етед^ сондыктан психологиялык бурмалануларга бешм балаларда тэуелдiлiктiц пайда болуы ыктимал. Аддикцияныц тек жеке тулгага гана емес, элеуметтiк кауымдастыкка да эсер ететш кYPделi кубылыс екенiн ескеру керек. Бул тэуелдшктщ адам денсаулыгына, психологиялык жагдайына, элеуметтiк карым-катынаска жэне жалпы когамныц дамуына терiс эсер етуi мYмкiн. Эсiресе жеткiншектер арасында, тулганыц калыптасу кезецiнде болатын тэуелдшк, олардыц емiрiнiц барлык аспектiлерiне зиян тигiзуi ыктимал.
Жалпы орта мектептщ оку-тэрбие YPДiсiнде, агрессивтi жэне аддиктивт мшез-кулыктыц алдын алу шараларыныц тиiмдiлiгiн арттыруда, жYЙелi тYPде тренингтер еткiзу жэне оцалту орталыктарын куру мацызды болып отыр. Еылыми зерттеулерде жеткiншектердiц агрессивтi мшез-кулкы жиi аддиктивт эрекеттермен катар жYретiнiн, бул факторлар жYЙкелiк жэне психикалык денсаулык мэселелерше экелетiн дерт деп бiлемiз. Акпараттык статистика бойынша, соцгы жылдары жеткшшектер арасындагы зиянды заттарды (арак, насыбай) тутыну, сондай-ак элеуметтiк желiлер мен ойындарга тэуелдiлiк керсеткiшi арткан. Еылыми эдебиеттерде аддиктивтi мшез-кулыктыц тYрлерiн ажыратып керсетедi.
Химиялык аддикция: Химиялык тэуелдшктер нейробиологиялык жэне психосоциалдык факторлардыц нэтижесшде пайда болады. Олар ми кызметш езгертедi, езш-езi бакылауды элсiретедi жэне адамныц кYнделiктi емiр сапасын нашарлатады. Эдетте, химиялык аддикцияны емдеу Yшiн медициналык араласу мен психологиялык колдауды бiрiктiретiн кешендi эдiстер колданылады. Адамныц еартю, алкоголь, темекi, насыбай сиякты заттарга физикалык жэне психологиялык тэуелдшгш бiлдiредi. Бул тэуелдiлiк мига жэне орталык жYЙке жYЙесiне эсер етш, адамныц мшез-кулкын езгертiп, денсаулыгын нашарлатады. Тэуелдiлiкке экелетiн химиялык заттар кебiнесе дофамин жэне серотонин сиякты нейротрансмиттерлердщ децгейiн жогарылатып, уакыт ете олардыц табиги реттелуiн бузады.
М1нез-к¥лык аддикциясы: Мшез-кулык аддикциясы белгiлi бiр эрекеттерге шамадан тыс тэуелдiлiкпен сипатталады. Буган кумар ойындар, интернет пен элеуметпк желiлердi шамадан тыс пайдалану, шопинг, физикалык жаттыгулар немесе жумыска тэуелдшк жатады.
Бул аддикция TYpi жеке адамныц OMÏp сапасын темендетш, психологиялык жэне элеуметпк киындыктарга экеледi.
Мше осындай аддикция тYpлеpi де жеке адамныц денсаулыгы мен eMip сапасына Yлкен эсер етш, алдын алу жэне емдеуде мамандардыц кэсiбилiгiн талап eтeдi.
Сонымен катар, жеткшшектер арасында жиi кeздeсeтiн аддикция тYpлepi тeмeндeгi 1-2 кестелерде керсетшген:
_Кесте -1. Химиялык аддикция_
тYpлepi маазмуны
Никотинге тэуелдшк Никотинд^ кебшесе тeмeкi немесе электронды шылым аркылы, пайдалану эдетте жогары жылдамдыкпен физикалык тэуелдшкт тудырады. Бул жYpeк-тамыp жYЙeсiнiц бузылуы жэне екпе ауруларыныц пайда болуына ыкпал eтeдi
Алкогольге тэуелдшк (алкоголизм) Бул алкогольдi шамадан тыс колдануга деген туракты кажeттiлiкпeн сипатталады. Ол физикалык жэне психологиялык тэуелдшкке экeлeдi. ¥зак мepзiмдi эсepлepi бауырдыц закымдануы, когнитивтiк функциялардыц нашарлауы жэне элeумeттiк карым-катынастардыц бузылуы болуы мYмкiн.
Нашакорлык Опиоидтар (героин, морфин), амфетаминдер, кокаин сиякты еартю заттарга тэуелдшк ^шт физикалык жэне психологиялык кажеттшк тудырады. Ми кызмeтiндe езгерютер болып, адамныц eздiгiнeн токтауына мYмкiндiк бepмeйдi. ¥зак колдану денсаулыкка ауыр зардаптар экeлeдi, соныц iшiндe eлiм
Каннабиске тэуелдшк Каннабистi шамадан тыс жэне жш колдану адамдардыц танымдык кабiлeттepiнe эсер етш, мазасыздыкты, депрессияны кYшeйтуi мYмкiн. Бул эсipeсe жасeспipiмдepдe узак мepзiмдi тэуeлдiлiккe экeлуi ыктимал
Синтетикалык заттарга тэуелдшк Заманауи синтетикалык еарткшер, мысалы, "спайс" немесе "мефедрон", тез тэуeлдiлiк тудырып, жYЙкe жYЙeсiнe катты эсер eтeдi. Олар каушт жанама эсepлepiмeн, соныц iшiндe кенеттен болатын жYpeк устамасымен танымал
Кесте - 2. Мшез-кулык аддикциялары
ТYpлepi Мазмуны
Интернетке тэуeлдiлiк Интернетке шамадан тыс эуестену жеке eмipгe, жумыска, немесе окуга кepi эсер етедг Бул турге ойындарга, элeумeттiк желшерге жэне акпаратка шектен тыс уакыт белу жатады. Интернетке тэуeлдiлiк эмоционалдык жэне психологиялык мэсeлeлepдi кYшeйтiп, депрессия мен алацдаушылыкка экeлуi мYмкiн.
Тамакка тэуeлдiлiк ^ант пен майга бай тагамдарды артык тутыну тамакка тэуeлдiлiктiц бeлгiсi. Бул физикалык денсаулыкка, соныц шшде сeмiздiккe, жуpeк-кан тамыр ауруларына жэне 2 типт кант диабeтiнe экeлуi мYмкiн. Бул аддикция кeбiнeсe эмоциялык кYЙзeлiстepдi басу Yшiн дамиды.
Сексуалдык тэуелдшк Сексуалдык белсендшкп шектен тыс iздeу мен оган эуестену жеке жэне когамдык eмipгe кepi эсер eтeдi. Бул тYpгe порнографияны шамадан тыс керу немесе кездейсок карым-катынастар жатады.
^умар ойындарына тэуeлдiлiк ^умар ойындар усынатын ойын-сауык кундылыгына карамастан, олар деструктивт тэуeлдiлiккe айналуы мYмкiн: спортка бэс тiгу, покер ойнау немесе казино ^кшд! iстepмeн айналысу, бакыланбайтын, реттеуге кeлмeйтiн кумарлыкка айналуы мYмкiн, жеке, каржылык жэне элeумeттiк салдарга экeлeдi.
Аддиктивтi мiнeз-к¥лыктыц алдын алу — бул жасeспipiмдep арасында тэуелдшктщ калыптасуына жол бермей, олардыц психоэлеуметпк денсаулыгын сактауга багытталган
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кешендi шаралар жиынтыгын усына отырып, элеуметтiк, психологиялык жэне педагогикалык т^ргыдан эртYрлi эдiстер мен стратегиялар аркылы жеткшшектердщ кызыгушылыгын дурыс багытта дамыту, тэуекелдерден сактандыру мацызды. Аддиктивтi мшез-кулыктыц алдын алу жолдарын гылыми тургыдан карастырайык: мэселен,
Психологиялык колдау жэне жеке тулганы дамыту: жеткшшектердщ эмоционалды жэне психологиялык жагдайын кадагалау, оларды ез сезiмдерiн дурыс тYсiнуге Yйрету, стресстен шыгу жолдарын мецгерту ете мацызды. ^ундылыктар мен мшез-кулык дагдыларын дамыту Yшiн, мектептер мен элеуметпк мекемелерде психологиялык кецес беру, топтык тренингтер уйымдастыру тиiмдi болады. Психологтар мен педагогтар жасеспiрiмдерге ез-езiне сенiмдiлiк, эмоционалды турактылык пен стресска тезiмдiлiк дагдыларын Yйретуi кажет етедi.
Бiлiм беру мен акпараттандыру: жасеспiрiмдерге аддиктивтi мiнез-кулыктыц кауiптiлiгi мен салдары туралы накты эрi дэл акпарат беру мацызды. Бул акпараттык кампаниялар мен дэрютер, мектептерде профилактикалык iс-шаралар уйымдастыру аркылы жYзеге асырылуы мYмкiн. Бiлiм беру процесiнде денсаулыкты коргау, психологиялык сауаттылыкты арттыру багытында жеке тулгага эсер ететiн мацызды факторлар туралы кещнен акпараттандыру кажет.
Отбасылык тэрбие мен колдау: отбасылык карым-катынас аддиктивтi мiнез-кулыктыц алдын алуда басты рел аткарады. Ата-аналар мен отбасы мYшелерi арасында дурыс тэрбие мен езара тусшюпк орнату, бiр-бiрiне эмоционалды колдау керсету жеткiншектердiц психологиялык каушаздшн арттырады. Сонымен катар, ата-аналарга аддиктивтi мшез-кулыктыц алдын алу Yшiн арнайы тренингтер мен семинарлар етюзу пайдалы. Жасеспiрiмдерге деген сешм мен CYЙiспеншiлiктi керсету, олардыц емiрiне белсендi тYPде араласу, эцгiмелесу — отбасылык мэселелердi шешудiц басты куралы болып табылады.
^огамдык жэне элеуметпк колдау: жеткiншектердi элеуметтiк ортада дурыс багытта дамуына ыкпал ету Yшiн, оларды элеуметтiк жэне мэдени ю-шараларга катыстыру, спорт, шыгармашылык Yйiрмелер, мэдени ю-шаралар мен волонтерлiк жумыстар, езш керсету жэне когамда дурыс орын алуга езiндiк мYмкiндiгiн бередi. Элеуметпк кызметтер мен когамдык уйымдар, сондай-ак жасеспiрiмдермен жумыс iстейтiн мамандар когамдастык децгейiнде профилактикалык багдарламалар мен тэрбиелш iс-шараларды усынады.
Тэуелдiлiкке карсы багытталган багдарлама жэне тренингтер: Эр тYрлi тэуелдiлiктiц алдын алу Yшiн арнайы профилактикалык багдарламалар мен тренингтер уйымдастыру тшмдь Жеткшшектерге алкоголь, есiрткi, интернет немесе ойындарга тэуелдiлiктiц алдын алу Yшiн, оларды тэуекелдерден коргауга багытталган практикалык шаралар: багдарламалар, психологиялык тренингтерд^ емiрлiк дагдыларды Yйретудi, мiнез-кулыкты езгерту бойынша жаттыгуларды камтуы мYмкiн. Мысалы, езiне деген сенiмдiлiктi арттыру, элеуметпк дагдыларды дамыту, кез келген киындыкка карсы туру эдютерш Yйрету.
Мектептеп профилактикалык шаралар: Мектепте балалар мен жасеспiрiмдерге аддиктивп мiнез-кулыктыц алдын алу максатында арнайы тэрбиелiк шаралар мен салауатты емiр салты жайында сабактар еткiзу тиiмдi. Окушыларды психоэлеуметтiк сауаттылыкка, денсаулыкты сактау мэдениетiне Yйрету, оларды моральдык-этикалык нормаларга тэрбиелеу мацызды. Сонымен катар, мектеп муFалiмдерi мен психологтары арасында езара кооперация орнатып, эрбiр жеткiншектердiц психологиялык жаFдайын бакылап, кажет болFан жаFдайда жеке колдау керсетшедь
Ранжирленген жэне кешендi тэсiл: аддиктивп мшез-кулыктыц алдын алу кешендi, яFни кепкырлы тэсiлдi талап етедi. Тек бiр Fана эдiс немесе баFдарлама жеткiлiксiз. Ол тYрлi децгейде: психологиялык, педагогикалык, элеуметтiк, медициналык жэне кукыктык эдiстердi бiрiктiрiп колдануды кажет етедь Бул тэсiлдер алдын алу шараларын жYргiзу Yшiн эртYрлi мекемелер мен уйымдардыц, эсiресе мектептердiц, денсаулык сактау органдарыныц, отбасыныц бiрлескен кYш-жiгерiн кажет етедi [5].
Аддиктивтi мiнез-кулыктыц алдын алу тек жеке туеталардыц Fана емес, коFамныц да жауапкершiлiгi болып табылады. Элеуметпк орта, отбасы, мектеп жэне баска да коFам
мYшeлepi бipлeсiп жумыс iстeп, жeткiншeктepгe дурыс тэрбие берш, олардыц психологиялык жагдайын жаксартуга багытталган шаралар кабылдаса, аддиктивтi мшез-кулыктыц калыптасуына жол бермей, олардыц толыкканды жэне денсаулыгы мыкты тулга ретшде дамуына мYмкiндiк жасалады.
Аддиктивт мшез-кулык - тек жеке тулга емес, когамныц жалпы мэселес! Жeткiншeктep арасында аддиктивт! мшез-кулыктыц алдын алу мацызды элеуметпк мэселе болып табылады. Бул процесс тек жеке тулга децгешнде гана емес, когам децгешнде де кешенд! тэсшд! талап етедь Педагог-психологтар мен элеуметпк кызметкерлердщ рел! ете зор, олар балаларга психологиялык колдау керсепп, эмоциялык турактылык пен элеуметпк дагдыларды дамытуга кемектесед! Жагымды мшез-кулыктарын калыптастыру Yшiн бшм беру, отбасылык жэне когамдык жумыстар, сондай-ак профилактикалык багдарламалар мен тренингтерд! жYpгiзу тшмд1 тэсшдердщ б!р! болып табылады. Муныц барлыгы жасжасыц психоэлеуметпк денсаулыгын сактап, олардыц болашакта табысты жэне деш сау ем!р сYpуiнe ыкпал етед!
1. ^азакстан Республикасы YKiMeTiHiH 2019 жылгы 27 желтоксандагы № 988 каулысы
2. Население Казахстана. https://countrymeters.info/ru/ 26.04.2020
3. Levy P. Cyberculture// University of Minnesota Press.-Minneapolis, 2001. - p.222
4. www.netaddiction.com
5. Садвакасова З.М. Технологии в работе с детьми девиантного поведения. Арт-педагогический аспект: монография. - Алматы: ^азак университетi, 2016. - 273 с
ЭДЕБИЕТТЕР
