CC BY
216
М.Ш. ДЖАМАНТАЕВА, Э.М. КДЛДЫБЕКОВА, Н.Ж. САFЫМБЕКОВА, Ц.Б. БЕКЕТАЕВ
С.Ж. Асфендияров атындагы Цазак ¥лттык медицина университету Психиатрия жэне наркология бойынша интернатура жэне резидентура кафедрасы
ЖАС0СШРШДЕР АРАСЫНДАГЫ КОМПЬЮТЕРЛ1К АДДИКЦИЯ
УДК 616.89..:613
Бiрнеше жасвспiрiм топтары арасында жyргiзiлген зерттеу негiзiнде, жасвспiрiмдерде компьютерлж аддикцияныц (кумарлык, тэуелдшк) цалыптасуыныц кейбiр ерекшелiктерi аныкталды. Тэуелдшктщ осы турт алдын-алудыц заманауи шаралары келеа максаттарды квздейдг. баланы колдауга, оныц тулгалык ресурстарын ашуга, мецгеруге,сонымен катар, взiн-взi тулга реттде калыптасуына, вмiрлiк максатына жетуте квмек кврсетуге багытталган шаралар.
ТYйiндi свздер: ойындык аддикция, компьютерлж тэуелдшк, профилактика
Зерттеу езектыт. Компьютерлер, смартфондар, интернет (галамтор) к;аз1рп танда эрбiр адамнын eмiрiне терен енш, eмiрiнщ бiр ажырамас бeлшегiне айналган ;убылыстар, себебi олар шектеусiз а;парат пен ойын-сауы; кeздерi болып табылады, кептеген ресурстармен ;амтамасыз етедi. Компьютер мен галамтор eмiрiмiздщ бiр бeлшегiне айналып ;ана ;оймай,сонымен ;атар, таптырмайтын жумыс куралына айналды, тiптi бiз кейде компьютердi адмга тенеймiз. Мэселен, бiз микропроцессорды компьютер «миы» деп атаймыз, жэне «компьютер ойлануда», «компьютер шаршады» жэне т.б.. Калыпты мeлшерде компьютермен жумыс жасау, галамторды пайдалану немесе кейбiр видеоойындар ойнау (мысалы: пазлдар, стратегиялы;, логикалы; жэне т.б. ойындар) жасeсmрiмдердщ ойлану, есте са;тау, назар салу, жылдам шешiм ;абылдау сия;ты кабiлеттерi тудыруга жэне дамытуга он эсер етуi MYMкiн. Кeптеген компьютерлiк ойындар бшм беру, танымды; ;ызмет ат;аруы MYMкiн, eйткенi ойын ойнау бала дамуынын, ажырамас жэне манызды бeлiгi болып табылады. Ал галамтор ар;ылы кeптеген пайдалы жэне ;ызы;ты а;параттар алуга болады. Дегенмен, компьютер алдында шамадан тыс кeп уа;ыт eткiзу, Yлкен мэселеге экелуi MYMкiн: патлогиялы; кумарлы;, тэуелдiлiк пайда болады, бала компьютер алдында отыруга кeбiрек уа;ыт кажет ете бастайды.
Адамнын компьютер алдында уа;ыт eткiзуге, компьютермен жумыс жасауга деген патологиялы; кумарлыгын - компьютерлж тэуелдшк деп атайды. Компьютерлж тэуелдшк туралы алгаш рет 80-жылдардын басында американды; галымдар айта бастады. «Компьютерлж тэуелдiлiк» психикалы; бузылыс мэселерiмен айналысатын кeптеген галымдармен элi KYнге дейiн мойындалмаган. Халы;аралы; аурулар классификациясында бул психикалы; бузылыс жо;. Дегенмен, «Есейген жастагы тулга бузылыстары мен ЖYрiс-турысы» диагностикалы; тобында «Кумар ойындарына патологиялы; ;уштарлы; (эуестiлiк)» атты категория бар, коды F 63.0 [1]. Компьютерлж ойындармен патологиялы; эуестену - ойын аддикциясы (кибераддикция) деп аталады. Психологияда «аддиктивт реализация» деп -компьютерлж ойындар эсершен шынайы eмiрден алыстауды айтады. ^птеген компьютерлiк ойындардын да ма;саты: ойыншынын шынайы
eмiрде емес, виртуалды eмiрде уза; уа;ыт eткiзуi. Адам мен компьютер арасындагы патологиялы; байланыстын ;алыптасу феноменi танда
ай;ын жэне ау;ымды мэселе болып отыр. Компьютерлж тэуелдшктен бас;а келесi тэуелдiлiк TYрлерiн ажыратамыз: интернет-тэуелдiлiк, видеоойындарга ;умарлы; (игромания) [2,3,4,5,6]. Жасесп1р1мд1к кезецдеп компьютерлiк
тэуелдыжтщ ерекшелiктерi
Батыс эдебиеттерiнде тэуелдi мiнез-к;улык;тын осы TYрiне «мiнез-к;улык; аддикциясы» терминш жиi ;олданады. Жасeспiрiмдердiн eмiрiне компьютерлж ойын соншалы;ты терен енiп, тшт олар Yшiн компьютерлiк, ягни виртуалды «eмiр» шын eмiрге ;араганда элде;айда ;ызы;ты болып кeрiнедi. Компьютерлiк тэуелдшктщ психикалы; белгiлерi, жалпы алганда тэуелдшктщ бас;а TYрлерiмен eте у;сас болып келедь Компьютерлiк тэуелдiлiктiн ен кен тараган белгiлерi: компьютер алдында eткiзген уа;ытты ба;ылауда устау жогалуы, eзiне немесе бас;аларга компьютер алдында отыру уа;ытын ;ыс;арту туралы уэдесiн орындамау жэне ол уа;ыт туралы eтiрiк айту, уа;ытты кемiтiп айту, ;огамды; eмiрге жэне eзiне, eзiнiн сырт;ы бет-бейнесiне деген нем;урайлы;, достармен немесе бас;а да адамдармен энгiмелесуге, ;ыдыруга, жэне т.б. ;ызыгушылы;тын жогалуы, eзiнiн ;умарлыгы мен эрекеттерiн а;тауга тырысу, мойындамау жэне т.б.. Компьютерлiк тэуелдшктщ манызды симптомдарынын бiрi, компьютер алдында уа;ыт eткiзудiн ;ыс;аруы немесе MYлдем болмауы эсерiнен ызалану, Keнiл-KYЙ TYсуi болып табылады.
Монитор алдында Yзiлiссiз кeп теген сагаттар бойы отыру, келеа мэселелерге алып келедi: газ бузылыстары (кeрудiн нашарлауы, дисплей синдромы, «;урга; кeз» синдромы), иммунитет тeмендеуi, бас ауруы, шаршагышты;, элсiздiк, уйцысызды; ;ор;ынышты TYстер кeру, ;ор;ыныш устамалары, аландаушылы; Yрейшiлдiк, т.б. Сонымен ;атар, отыру ;алпында уза; болу ^рек-;имыл аппаратына ;атты KYш TYсiредi, ол eз кезегiнде бел аймагындагы жиi ауруларына, омырт;анын бузылыстарына экеледь Казiргi пайдаланушылардын тагы да бiр ауруы ол -туннельдi синдром. Туннельдi синдром - ол, клавиатура жэне тыш;анмен ьщгайсыз позада немесе жагдайда жумыс жасау эсерiнен болатын бiлезiктегi ауру сезiмiмен кeрiнiс беретш бузылыс.
Кейде аскорыту жуйесшщ мэселелерiн тудыруы мумкш (тамактану бузылысы, созылмалы iш кату, геморрой).
Компьютерлж тэуелдiлiк кейде баска аурулардыц салдарынан туындауы MYMкiн, мысалы: депрессия, шизофрения жэне т.б. Айта кететш жайт, компьютерлiк тэуелдiлiк баска тэуелдшктерге (шылым шегу, нашакорлык, алкоголь, акшага ойнау, акша тiгу, т.б.) караганда, ете тез калыптасады. Зерттеу мацсаты: жасеспiрiмдер арасында компьютерлiк аддикция белплерш аныктау. Зерттеу материалы мен тэсыь Бiз, жасеспiрiмдер арасындагы компьютерлж аддикциянын, белгiлерiн аньщтауга MYмкiндiк беретш 12 сурактан туратын сауалнама
курастырдык. Алматы каласы мектептершщ бiрiнде 8-сынып окушыларына сауалнама паракшаларын тараттык. Сауалнама барлык 8-сынып окушылары мен олардыц муFалiмдерi жиналган Yлкен залда анонимдi TYPДе ЖYргiзiлдi. Сауалнамага 14-15 жас аралыгындагы 228 жасеспiрiм катысты (104 - ул, 124 - кыз). Бiз зерттеуден 3 сауалнама парагын алып тастадык, себебi оларды толтырган жасеспiрiм кыздар сурактардыц кебiсiне жауап бермеген. Сол себеп™, зерттеуге 225 сауалнама алынды (104 - ул, 121- кыз).
Нэтижелер жэне талцылаулар.
ЖYргiзiлген сауалнама нэтижесi темпендегi диаграммада керсетшген.
1-топ - компьютерлiк ойындар ойнамайтын жасеспiрiмдер
2-топ - аддикция белгiлерi жок жасеспiрiмдер
3-топ - жендл аддикциясы бар жасеспiрiмдер 4-топ - аддиктивтi мiнез-кулкы бар жасеспiрiмдер
Сурет 1 - Жасеспiрiмдердi компьютерлж аддикциянын бар/жоктыгына байланысты жiктелуi.
Алынган деректерге байланысты саулнамага катыскан жасеспiрiмдердi 4 топка белiп карастырдык.
Б1р1нш1 топ -12 жасеспiрiм (3 ул жэне 9 кыз бала) -5,33% MYлде компьютерлж ойындар ойнамайды. Буган бiртектi бага бере алмаймыз. Себебi , бул компьютерлiк ойындарды елемеуге тырысу болуы MYMкiн, бул баланы ез катарластарымен тец емес децгейге кояды, себебi компьютер болашактыц ажырамас белiгi. Бiр жагынан, бул жасеспiрiмдердiц компьютерлiк ойындарды MYлдем ойнамайтыны ^мэн тугызады, ягни шындыкты жасыру немесе бурмалау болуы MYMкiн. Сонымен катар, Yшiншi MYMкiн себеп, ол материалдык жагдай немесе баска себеп эсершен компьютердщ болмауы (сауалнамада Yйде компьютердщ бар-жогы туралы сурак болмады). Ек1нш1 топ - жасеспiрiмдердiц негiзгi тобы, барлыгы - 183(80 - ул, 103 - кыз бала) - 81,34% -ы компьютерлж ойындарды тек бос уакыттарында, баска жумыстарына кедерп келтiрмей ойнайды. Олар компьютер алдында KYнiне 1 сагаттан кем уакыт еткiзедi жэне ойыннан жендл бас тарта алады, ез
достарымен эцпмелесуге, ойнауга, таза ауада серуендеуге киындыксыз кеше алады. Бул денi сау, компьютерлж аддикцияга
шалдыкпаFанжасеспiрiмдер тобы. Жасеспiрiмдердiц уш1нш1 тобы - 21 (15 ул жэне 6 кыз), ягни 9,33%-ы KYнiне 1-2 сагатын компьютер ойындарын ойнауга жумсайды. Бул жасеспiрiмдерде компьютерлiк ойындармен эуестену пайда болуда, кейде Yйде ересектерге баланы ойыннан ажыратуга, компьютердi сендiруге тура келедь Бул жасеспiрiмдер KYнiне бiр рет болсын ерiксiз компьютерлiк ойындары туралы ойлайды. Сирек, бiрак, олар компьютерлж ойындар Yшiн мацызды шараларды, сабакты немесе баска да жумыстарды орындаудан бас тартуы, умытып кетуi MYMкiн. Бул жещл эуестену кезенд, дегенмен тэуелдшк элi дамымаган.
Твртiншi топ 9 жасеспiрiмнен турады (6 - ул, 3 - кыз бала), барлык балалардыц 4%-ын курайды, ^нше компьютер алдында 2-3 сагат, не одан да кеп уакыт етюзетш жасеспiрiмдер. Бул балалар KYнi бойы компьютер ойнауы MYMкiн, ата-анасы компьютер
сендiрмейiнше. Ойынга арналган уакыттыц кыскаруын олар жендл кабылдауы MYMкiн, бiрак кейде ашулануы MYMкiн. Бул жасеспiрiмдер ездершщ бар бос уакытын компьютерге жумсайды, олар Yшiн ойындагы емiр шын емiрден кызык болады, сол себепт достарымен эцпмелесу, бiрне ойнау, уакыт еткiзу, таза ауада серуендеуден бас тартады. Дегенмен, жасеспiрiмдер ездершщ осылай компьютерге тым кеп уакыт жумсауы тек оку Yлгерiмiне керi эсерш тигiзетiнiн TYсiнедi. Бул топтыц жасеспiрiмдерi ездершщ ойын Yшiн сабактан калгандарын, ересектердщ руксатынсыз Yйден акша алып компьютерлiк клубтарга барганын айтады. Олар Yнемi ойын туралы ойланатынын айтады, алдындагы ойындарын еске алады, келес ойындарды жаспарлайды жэне т.б. Кебше компьютер алдында тамактануга, тiптi тамактан жэне уйкыдан бас тартуга дайын. Бул топта компьютер алдындагы уакытты бакылаудан жогалту белгiлерi кеп кездеседг Жасеспiрiмдерде ойын ойнау, оку Yлгерiмiнен, достармен уакыт еткiзуден мацыздырак болады. Бул топта аддиктивт мшез-кулыктын, эуестену TYрiнде калыптасуы жайлы айтуга болады, ягни туракты жэне жабыскак кайталанатын эрекеттер немесе мiнез-кулык формалары, олардыц орындалуы жедел канагаттандырады, бiрак узак уакыттык зиянын тигiзедi; жасесmрiмдердщ емiрдiц баска салаларында дамуы мен катысуын шектейдi. Ерекше атап кететiн жайт, ол ер балалардыц Yшiншi жэне тертiншi топта 2-2,5 есе кеп болуы, алайда
сауалнамага катыскан жалпы балалар арасында кыздар 1,18 есе кеп болган. Ягни, ер адамдарда кумар ойындарга эуестену, жэне психоактив™ заттарга тэуелдiлiк кен, тараган. Компьютерлж аддикция мэселесiн катан, турде шешу кажеттiлiгi бар ма? Бул суракка накты жауап беру MYMкiн емес. Сонымен катар, компьютерлiк аддикциядан арылу наркотикалык немесе алкогольдiк тэуелдiлiктен арылудан айрыкша болады. Ересектердщ мiндетi жасеспiрiмдерге компьютерлiк ойындарга тэуелдiлiктен арылту, алдын алу Yшiн оларды компьютерге катысы жок баска жумыстармен айналысуга итермелеу. Осш келе жаткан бала компьютерден баска да кызыкты ойын-сауыктар бар екенш керсету (футбол, баска да спорт TYрлерi, тауга шыгу, т.б.), олардыц денсаулыкка пайдалы екенiн, психологиялык жагдайды жаксартатынын керсету, TYсiндiру.
Профилактикалык шаралары ЖYргiзу кезiнде компьютерге патологиялык тэуелдшктщ зиянды, негативтi салдарын айтуга кендл белмей, баланы езшщ ресурстарын ашып тануга, езiн тулга ретшде калыптасуына ыкпал ету керек. Бул мэселеш компьютерлiк тэуелдшктщ зиянды жактарын айту аркылы алдын алу дурыс нэтиже бермейдi, себебi, балалар мен жасеспiрiмдер тулга ретiнде керi дамып, деградацияланып, виртуалды ойын элемiне кай та-кайта оралуына экеледi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
Международная классификация болезней (10-й пересмотр). Классификация психических и поведенческих расстройств. - СПб.: Оверлайд, 1994. - 330 с.
Друзин В.Н. Педагогическая профилактика игровой компьютерной аддикции подростков: Автореф.дисс. ... канд. пед.наук - Ярославль, 2011. - 23 с.
Иванов М.С. Психологические аспекты негативного влияния игровой компьютерной зависимости на личность человека. - Кемерово: 1999. - 234 с.
Лоскутова В.А. Интернет-зависимость как форма нехимических аддиктивных расстройств: Автореф.дисс. ... канд. мед.наук - Новосибирск, 2004. -17с.
Компьютерная зависимость. - URL: http://www.5psy.ru/samopoznanie/kompyuternaya-zavisimost.html - 01.09.2011. Малкова Е.Е., Калин Н.И. Клинико-психологические феномены формирования компьютерной зависимости у современных подростков [Электронный ресурс] // Медицинская психология в России: электрон.неуч. журн. -2012. - N 4 (15). - URL: http://www.medpsy.rU/mprj/archiv_global/2012_4_15/nomer03.php#top
М.Ш. ДЖАМАНТАЕВА, Э.М. КДЛДЫБЕКОВА, Н.Ж. САFЫМБЕКОВА, Ц.Б. БЕКЕТАЕВ
КазНМУ имени С.ДАсфендиярова, кафедра интернатуры и резидентуры по психиатрии и наркологии
КОМПЬЮТЕРНАЯ АДДИКЦИЯ У ПОДРОСТКОВ И ПРЕВЕНТИВНЫЕ ПОДХОДЫ
Резюме: На основе проведенного исследования группы подростков выявлены некоторые особенности формирования компьютерной аддикции у подростков. Рассматриваются современные подходы предупреждения данного вида зависимости, направленные на поддержку ребёнка, освоение и раскрытие ресурсов личности, помощь ему в самореализации его собственного жизненного предназначения. Ключевые слова: игровая аддикция, компьютерная зависимость, профилактика
M.SH. JAMANTAEVA, E.M. KALDIBEKOVA, N.J. SAGIMBEKOVA, K.B. BEKETAYEV
COMPUTER ADDICTION IN ADOLESCENTS AND PREVENTIVE APPROACHES
Resume:The present study of a group of teenagers revealed some features of the formation of computer addiction in adolescents. The given research describes current approaches to prevention of this type of addiction directed to support child development and disclose the individual resources, helping him in fulfillment of his own life purpose. Keywords: game addiction, computer addiction, prevention
1
2
3
4
