CC BY
72KYMÍc6eK0B Сержк;азы ^мкбек^лы,
Цазащстан Республикасы 11МАлматы академшсыныц PhD докторанты, щущыщтану магистр1, полиция майоры
ДЕВИАНТТЫ МШЕЗ-ЦУЛЬЩТЬЩ ТУС1Н1Г1 ТУРАЛЫ
Кргамдагы мшез-^лыщты реттеудщ HerÍ3Í -сол уакыттыц ^ндылыщтар жYЙесiнен т^ратын элеуметтiк нормалар болып табылады. Каирп уа^ыттагы жаhандану мен эртYрлi болып жащан взгерiстер вмiрдiц барлык саласына сызат тYсiрдi. Б^л взгерiстер мэдениеттщ жэне рухани вмiрдiц дамуына керi эсер еттш, девиантты мшез-^лыщтыц мэселесш зерттеудщ взeктiлiгiн арттырды.
Шeтeлiк жэне отандык эдебиеттерде «девиангтылыщ» тeрминi 6Í3 зерттеп отырган такырып бойынша квптеп кeздeсeдi. Б^л эдебиеттерде «девиантты (ауыщыган) мшез-к^лыщ», «девиация (ауытку)», «девиангтылыщ» деп кeздeсeдi. Сонымен катар, мынандай тYсiнiктeрдi де кeздeстiругe болады: «патология» жэне «ауыткушылык мшез-^лыщ», «асоциальдi» немесе «антисоциальдi мшез-к^лыщ». Ал психология гылымы бойынша б^л тeрминдeрдi «депривация», «перверсия» жэне т.б. толыщтырады. Осы терминдердщ квп болгандыгымен жалпыга бiрдeй ортак тYсiнiк калыптаспаган.
Оган мынандай себептер бар. Бiрiншiдeн, девиантология гылымы - салыстырмалы алганда гылымныц жаца саласы болып табылады жэне терминдер тYсiнiгi eндi дамуда. D. Downes пен P. Rock 1998 жылгы вздершщ eцбeктeрiндe девианттылык социология кешнп он жылдыщтарда гана вте бeлсeндi дамып кeлeдi жэне олардыц нэтижeлeрi пшр-таластар тудыруда деп жазган. Олардыц ойынша, тек ХХ гасырдыц 90-шы жылдары гана девианттылык социология «гылым» рeтiндe калыптасты. Б^л галымдардыц квзкарасы бойынша, девианттылык социологиясы -тэуелшз социологиялык н^с^аларды жинайтын, элi теракты калыптаспаган (coherent -байланыстыратын) гылым [1]. Екiншiдeн, тiптi ежелден калыптаскан гылымдардыц вздeрiндe
де TYCiHiKTep туралы жэне оныц аныктамасы туралы niKip-таластар rirni гасырлар бойы жалгасып кeлeдi. Yшiншiдeн, элeумeттiк к¥былыстардыц ете кYpдeлiлiгi, олардыц взгepiп отыруы жэне оларды элeумeттiк шындык жагдайында аныктау киын болады. Теpтiншiдeн, eшбip аныктама шындыгына келгенде, «жылгыз н^ска» жэне «накты» бола алмайды.
Сонымен катар, зepттeлeтiн пэндeгi сездiц, тYсiнiктiц, аныктаманыц магынасын аныктап алмай такырып бойынша зерттеу жYpгiзу мYмкiн болмайды.
Осы уакытка дeйiн девиантологияда кец таралган термин «девиантты мшез-к¥лык» (deviant behavior) болды. Девиантты немесе ауыткушы (латын тшнде deviatiо - ауытку) мiнeз к¥лык эркашан когамда калыптаскан к¥ВДылыктарга, ережелерге (нормаларга) жэне мшез-к¥лык стepeотипiнe сэйкес келмейтш адамныц кандайда бip эрекепмен байланыстырылады. Б^л фоpмальдi (к¥кыктык) немесе фоpмальдi емес (адамгepшiлiк, салт-дэстур, эдет-г^рып, сэн куу) нормаларды б^зу гана болып табылмайды, сонымен катар, когамга, ортага, топка жат болып келетш «девиантты» емip CYPУ жэне «девиантты» мшез-к¥лык стилi де жатады.
Девиантты мшез-к¥лыктыц кеп кырынан кершю бepуi жэне когамныц, топтыц, субмэдениеттщ нормалары мен к¥ВДылыктарына «калыпты» немесе «ауыткушылык» деп бага бepуiнe байланысты девиантты мшез-к¥лыктыц теракты немесе накты аныктамасын бepудi киындата тYсeдi.
Отандык галымдар Б.А. Жeтпiсбаeв пен О.А. Бектенов, адамныц мшез-к¥лкы здайы даму Yстiндe болтынын айта келе, «адамныц тэт туганнан бастап картайганга дешн ^дайы езгepeдi, сол сиякты мшез-к¥лыкта ешуакытта кандай да бip тиянакты децгейге
жетш токтамайды. Мшез-к¥лык пен тэн дамуы езара тыгыз байланысты жэне олардьщ кейбiр кезендерi 6ipiHe-6ipi едэуiр сэйкес келедЬ», [2, 103 б.] - деген пшрге токталады.
Ал профессор Г.Р. РYCтемова девиантты мшез-к¥лыктын калыптасуына элеуметтiк себептер емес, субъективтi себептер эсер етедi деп кезкарасын бiлдiредi. Оныц ойынша, «адам, бэрiнен б^рын биологиялык т^лга, сонан кейiн барып элеуметтiк т^лгага айналады. Сондыктан да оныц мшез-к¥лкын кептеген азаматтарга тэн ортак объективтiк (элеуметтiк) себептер (ж^мыссыздык, кедейлiк т.б.) емес, акыл-ой, сезiм, ерiк, табигат зандарын, когамдагы ез орны танымы сиякты субъективтiк себептер аныктайды. Элеуметтiк т^лга езiне кажет нэрсеге бейiмделедi, оны езi ецщредЬ» [3, 84 б.].
Профессор К.И. Джаянбаев:«девиантты мшез-к¥лыкты «фондык» к¥былыс деп атап, оган нашакорлык, арак шу, кацгыбастык, жезекшелiктi жэне т.б жаткызады. Б^л к¥былыстар кылмыстылыкка эсер етедi жэне кылмыстылыктыц баска да жагымсыз к¥былыстармен байланыстылыгы бар», - деп есептейдi [4, 14 б.]
А. Коэннщ (А. Соhеn) ойы бойынша, «девиантты мшез-к¥лык - б^л институцияланган Yмiттермен катар жYретiн мшез-к¥лык, ягни элеуметтiк жYЙе iшiндегi занды мойындайтын жэне колдау бiлдiретiн Yмiттер» [5, 520-521 б]. Девиантты мшез-к¥лык деп нормалар мен релдерге сэйкес келмеушшкп де жаткызады. Кейбiр элеуметтанушылар мшез-к¥лыкты есептеу нYктесiн аныктау Yшiн («норманы») Yмiт артуды (экспектация) колданса, баскалары мшез-к¥лыктын Yлгiсi мен эталонын колданады. Ал кейбiр зерттеушiлер (Higgins P., Butter R.) девиантты деп тек адамныц эрекет гана емес, олардыц идеялары мен кезкарастары да жатуы мYмкiн деп т^жырымдайды. Сонымен катар, девиантты мшез-к¥лыкты когамныц реакциясыменде байланыстырады жэне девиация ретшде «топтыц нормасынан ауытку, ягни ол б^зушыга карсы жекеленуге, емдеуге, тYрмеге отыргызуга немесе баскада жазалауга алып келедi» [6, 203 б.]. Профессор Я.И. Гилин-ский девиантты мшез-к¥лыкка мынандай: «девиантты мшез-к¥лык - б^л когамда (мэдениетте, субмэдениетте, топта) ресми т^рактаган немесе калыптаскан нормалар мен Yмiттерге сэйкес келмейтiн адамныц эрекетЬ», -деп аныктама бередi [7, 23 б.]. Fалымнын ондагы «ресми т^рактанган» деген маганага формальд^ к¥^ыктык нормаларды жаткызса, калыптаскан
нормага адамгершiлiк, салт-дэстYP, эдет-г^рыпты жаткызады.
Кейбiр отандык галымдар, нактырык айтсак, Н.З. Султанова: «всiп келе жаткан жасеспiрiмдердiн ауыткушылык мшез-к¥лы-кыныц бiр себебi зейiн жетiспеушiлiгi мен гипербелсецщ синдромы (СДВГ) болуы мYмкiн»,
- деп есептейдi [8].
Алгашында «девиантты мшез-к¥лыктыц» маганасын аныктауда жекелеген мшез-к¥лык актiсiнiн немесе элеуметтiк феноменi ре^нде колданылды. Кейiнгi кездерi оныц маганасын аныктау Yшiн «девиация» («ауытку»), девианттылык немесе «элеуметтiк девиация» («элеуметтiк ауытку») терминдерi пайдалана бастады.
Элемдiк девиантологиялык эдебиеттердщ басым белiгi агылшын тiлiнде жазылган. Б^л эдебиеттерде элеуметтiк к¥былыска сипаттамалар берiлiп, «ауыткушылык» сипаттау Yшiн кебшесе deviance («девианттылык») сезi пайдаланылады.
Ендi осы девианттылыкка берiлген кейбiр аныктамаларга токтала кетейiк (deviance): «когамныц жарамды (р^ксат етiлген, кабылданган) стандарттарынан немесе нормаларынан езгешелiк» (McCaghy Ch., Carpon T. 1994); «кYш колдану немесе мшез-к¥лык аркылы элеуметтiк сепс бiлдiру, ейткенi ол топтыц Yмiтi мен нормасынан ауыткиды» (McCaghy Ch., Carpon T., Jamison J. 2000).
К^рп «Энциклопедия криминологии и девиантного поведения» (2001) атты ецбекте девианттылыкты аныктаудыц негiзгi Yш багытын ажыратып керсетедi: девианттылык норманы б^затын мшез-к¥лык ретiнде (R. Akers, M. Clinard, R. Meier, A. Liska, A. Thio); девианттылык «конструкцияны реттеушi» ретшде (D. Black, H. Becker, K. Erickson, E. Goode); девианттылык адам к¥кыгыныц б^зылуы ретiнде (H. Schwendinger, J. Schwendinger).
Атакты немiс криминологтары Н. Неss пен S. Scheerer кезкарасы бойынша, «кылмыстылык
- онтологиялык к¥былыс емес, ол тарихи жэне езгермелi сиппатты бар ойлау конструкция. Кылмыстылык толыгымен бакылаушы инсти-туттармен конструкцияланады жэне нормаларды калаптастырады. Кылмыстылык - элеуметтiк жэне тшдш конструкт» [9].
Элеуметтiк девиация, девианттылык - б¥л адам кызметiнiн т¥ракты жаппай катысумен керiнiс беретiн жэне ресми т¥рактаган немесе калыптаскан нормалар мен Yмiттерге сэйкес келмейтiн элеуметпк к¥былыс.
Профессор Я.И. Гилинский езшщ ецбек-тершде «асоциальдЬ», «антисоциальдi мшез-кулык», «ауыткушылык мшез-кулык», «элеуметпк патология» терминдершщ девиантты мшез-кулыкка сэйкес кeлeтiнiн немесе кел-мейтшш ашып керсeтeдi. Эдебиеттерде кeздeсeтiн «асоциальдЬ» жэне «антисоциальдi мшез-кулык» тeрминдeрi девиантты мшез-кулыктыц накты маганасын ашпайды, ейткeнi девиантты мшез-кулык элeумeттi жэне «калыпты». Ал «ауыткушылык мшез-кулык» термиш де толык ашпайтын сиякты. Юм оны ауыткытты деген сурак пайда болады? Термин «элeумeттiк патология» бiздщ ойымызша дурыс емес. «Патология» œ3i гректщ зардап шегу жэне оку дегецщ бiлдiрeдi. Текелей маганасы тiрi организмдeрiндeгi ауру процeстeрi туралы гылым дeгeндi бiлдiрeдi. Медицинада журек патологиясы, асказан патологиясы, акыл-ой дамуыньщ патологиясы деген бар. Медициналык (анатомиялык, физиологиялык) терминнщ элeумeттiк салага экелш косуы дурыс емес [10, 28 б.]. Fалымньщ бул пiкiрiмeн 6i3 толыктай косыламыз.
Элeумeттiк к¥ндылыктар мен нормаларды ищру - тулганыц элеуметтенушщ непз^ ал норма - элeумeттiк бакылаудыц нeгiзi. Норма тYсiнiгiмeн ауыткушылык тусшш бiргe; егер норма жок болса, онда одан ауыткушылык та болмайды. Сондыктан, жалпы кабылданган нормалардан ауытку девиантты (ауыткушы) мшез-кулык деп атаймыз [11, 10 б.]
Норма тYсiнiгi кандай да болмасын девиацияны зерттеуде мацызы зор. Норма езгерютер кезещнде тeпe-тeндiктe устап туратын механизм болап табылады. Кргамда бiр уакытта бiрнeшe нормативтi субмэдениеттер болады -гылымидан кылмыстыкка дeйiн.
Жалпы алганда норма тYсiнiгi гылымда пiкiр-таластар тудыруда. Жаратылыстану мен элeумeттiк гылымдарында норма жYЙeнi сактау мен езгертудщ елшeмi рeтiндe карастырылады. Ю.А. Клейбергтщ кезкарасы бойынша, «элeумeттiк норма - когамдык бiрлeснкнц (топ, уйым, сынып, когам) катынастарды реттеу максатында ез мYшeлeрiнe койылатын талаптар мен ушттердщ жиынтыгы» [12, 29 б.].
Элeумeттiк норма накты когамда тарихи калыптаскан индивидтщ, элeумeттiк топтыц, элeумeттiк уйымныц руксат eтiлгeн (мiндeттi) мiнeз-кулкы аркылы кершю табады. Биологиялык жэне физикалык процестер аркылы етeтiн табиги нормалардан айырмашылыгы элeумeттiк нормалар адамдардыц эрекеп^ мен
санасыныц керiнiс бeруi аркылы калаптасады.
Элeумeттiк нормалардыц эртYрлi мазмуны мен формалары болады. Нормалар зацдарда, ережелерде, нускаулыктардакершю бeруi мYмкiн. Бiракта ол кебiнeсe когамдык санада, халыктык эдеп-гурыптарда, когамдык кезка-раста кездеседь
Табигатымызда немесе шын элeумeттiк емiрдe «калыпты» немесе «девиантты» мшез-кулыктыц тYрлeрi мен формалары колданыста болмайды. «Калыпты» немесе «девиантты» мшез-кулыктыц Yлгiлeрi, тYрлeрi когамдагы дэл сол уакыттагы («осында жэне казiр») калыптаскан элеуметпк нормалар танылады.
Элeумeттiк мазмунына байланысты ешкандай iс-эрeкeт «девиантты» болып табылмайды. Мысалы, eсiрткiнi колдану кeйбiр мелекетте «кылмыс» болса, каннабис ендiрiсi казiргi Нидерланды да, кептеген Азиялык мемлекеттерде занды жэне «калыпты»; алкогольдiк iшiмдiктeрдi пайдалану мусылман eлдeрiндe «кылмыс» болып табылады; орта гасырлык Голландияда темек шегу елiм жазасына кесумен коркытылган болатын; адам елтiру ауыр кылмыска жатса, согыс кeзiндe адам елпру eрлiккe жаткызылады.
Осыдан шагатын корытынды, адам емiрi езiнiц кажеттшгш канагаттандыру бойынша онтологиялык процесс болып табылады. Адам шаршап бокал шарап немесе коньяк шед^ немесе темек тартады, немесе шай iшeдi, немесе кокаин искецщ, немесе марихуана тартады... Адам Yшiн булардыц барлыгы шаршаганды басу куралы. Осылардыц алдыцгы тертeуi руксат етшсе, соцгы eкeуi «девиантты», тшп кылмыс болып, жазалауга жатады, элеуметпк конструкцияныц нэтижeсi «осында жэне казiр» (шарап iшу мусылман мeмлeкeттeрiндe тыйым салынган, марихуана Голландияда руксат етшген, тeмeкi тарту Колумб заманында Испанияда тыйым салынган жэне т.б.).
В.Н. Кудрявцев элеуметпк ауыткуга мынандай аныктама бeрeдi: «кец аукымды, туракты жэне таралуы аркылы сипатталатын элeумeттiк нормалардыц бузылуы» [13]. Оныц ойынша, жагымсыз кец аукымды элеуметпк кубылыска мас^немдш, кылмыстылык, бюрокартизм, дiни жэне идеялык фанатизм, тоталитаризм жэне т.б. жатады.
Девиантты мшез-кулык пен элeумeттiк девиация когамда ею жакты мацызга ие болуы мYмкiн. Бiрiншiсi, - жагымды (позитивтi) -мiнeз-кулыктыц eскi стандарттарынан айырып, оныц дeцгeйiн жогарлататын жYЙeнi дамыту
куралы. Буган элеуметпк шыгармашылык (техникалык, гылыми, эдеби, спорт жэне т.б.) жатады. Екiншiсi, - жагымсыз (негативтi) -кылмыстылык, нашакорлык, сыбайлас жем-корлык, терроризм жэне т.б.
Ендi ец негiзгi угымдарга топтала кетейiк. Н. Бордыц тYсiнiгi бойынша, уйымдастыру (тэртштшк) жэне дезорганизация (тэртштщ бузылуы), «норма» жэне «аномалия» (ауытку), энтропия (хаос елшем^ жэне негэнтропия (уйымдастырушылык елшем^ бiрiн-бiрi толыктырып отырады. Булардыц болуын 6i3 жасыра алмаймыз, олар бiр-бiрiмен тыгыз байланысты жэне тек екеуш катар зерттеу аркылы гана зерттеленн процестердi тYсiндiре аламыз. Осы ею аспектiлердi зерттей келе, И. Пригожин: <^р тутастыктыц тэртiп пен тэртшшздш деген екi аспектiсi болады жэне бiзге элемдi эртYрлi кырынан танытады»,- деген тужырымдама жасады [14].
Осы ауыткулар жалпы барлык формаларды езгертш, «жылжымалы тепе-тецщкп»(А. Ле Шателе) немесе «теракты тепе-тецшзд^Ь> жYЙелерiн (Э. Бауэр) камтамасыз етедi. Сонымен катар, езгерулердщ езi эволциялык (даму, жетiлдiру, калыптасу) жэне инволюциялык (элсiреу, ыдырау) болуы мYмкiн. Барлык тiрi организмдердщ дамуыныц токтайтынын (елетiнiн) ескеретiн болсак, инволюциялык, энтропиялык процестердщ болуы зацдылык жэне бiз одан кашып кутыла алмаймыз.
Девиация жаратылыстыц барлык тYрлерi мен децгешне тэн. Ка^рп кездегi физика мен химияда ауыткушылыкты флуктуация, биологияда мутация, ал социология мен психологияда девиация деп аталады.
Ескере кететiн мынандай жагдайлар бар, бiрiншiден, ауыткушылык мшез-кулык мэселесi ете кец тараган. Екiншiден, ауыткушылык мшез-кулыктыц накты шекарасын аныктау киын болады. Кргамдагы езгерiстер норманыц да езгеруше алып келедi де, сэйкесiнше девиацияныц тYрлерiде езгередi. Бiракта норма жэне одан ауыткушылыкта элеуметтiк жYЙенiц ажырамас белiгi болып табылады. Соган байланысты элеуметпк децгейдеп ауыткушылык мшез-кулык - бул когам мен тулга арасындагы карам-катынастыц бiр тYрi. Бiр жагынан девиация когам Yшiн пайдалы, ейткеш ол езгерютердщ дамуын жылдамдатады.
Кукыкта ауыткушылык мшез-кулыкка казiргi уакыттагы кабылданган к¥кыктык нормаларга кайшы келетшнщ барлыгын жаткызады жэне жаза колдану аркылы тыйым салынады.
Кргамдык кауiптiлiк децгешне байланысты кылмыс, экiмшiлiк жэне азаматтык-к¥кыктык деликт, тэртiптiк терiс-кылыктар болып белшедь Сонымен катар кылмыс сипаты бойынша, тулгага карсы кылмыстар, экономика саласындагы кылмыстар, мемлекеттiк билiкке карсы кылмыстар, эскери кызметке карсы кылмыстар, адамзат каушиздш мен бейбiтшiлiкке карсы кылмыстар.
Уакыт кукыктык ауыткулардыц жаца турлерш тугызуда, мысалы, рэкет, уйымдаскан кылмыс, каржылык пирамида, хаккерлiк, интернет-тэуелдшк. Муныц езi ез кезегiнде зацнамага Yнемi езгерiстер енгiзудi кажет етедг
Ш.Е. Джаманбалаева девиантты мшез-кулыкты «когамда ресми тYрде калыптаскан элеуметпк нормаларды бузатын емiр CYPУ образы жэне кызмен жэне ол Yшiн кукыктык жэне элеуметтiк санкцияга ушырайды» деп атап керсетедi [15, 10 б.].
Ал Д.К. ^азымбетова девиантты мшез-кулыкка мынандай аныктама бередк «жалпы калыптаскан моральдык, кукыктык жэне баскада элеуметтiк нормаларга сэйкес келмейтш, тулгага, элеуметтiк топка немесе жалпы когамга зиянын (немесе пайдасын) типдепн емiр CYPУ образы немесе кызмен, сонымен катар когамдык кезкараспен айыпталатын (немесе купталатын) жэне келиршген зияны Yшiн когамдык жэне элеуметпк жауапкершшк куптауга алып келедi» [16, 20 б.].
Девиантты мшез-кулыкты психологиялык жагынан терец зерттеген ресейлiк галым Е.В. Змановская ауыткушылык мiнез-кулыкты непзп Yш топка беледi: антиэлеуметтiк (деликвентп), асоциальдi (аморальдi) жэне аутодеструктивтi мшез-кулык [17, 33 б.].
Антиэлеуметтiк (деликвентп) мiнез-кулык - кукыктык нормага карама-кайшы, элеуметтiк тэртiпке жэне адамдардыц эл-аукатына кауiп тендiретiн мiнез-кулык. Оган зацнамамен тыйым салынган барлык эрекеттiлiк немесе эрекетшздш жатады.
Асоциальдi мiнез-кулык - адамгершшк-рухани нормаларды орындаудан бастарту, тулгалар арасындагы катынаска кауш тендiретiн мiнез-кулык. Ол агрессивтi мшез-кулык, сек-суалдык девиация (бейберекет жыныстык катынаска тYсу, жезекшелiк, вуайеризм, эксгибиционизм жэне т.б.), акшага кумар ойындарды ойнауга кызыгу, кацгыбастык, арам тамактык.
Асоциальдi мiнез-кулыктыц шекарасы Yнемi езгерiп туруга бейiм болады, ейткеш ол мэдениет пен уакыттыц эсерше жиi ушырайды.
Аутодеструктивн ^rn^i курту) мшез-кулык - тулганыц дамуына кауiп тендiрeтiн, медициналык жэне психологиялык нормалардан ауыткыган мшез-кулык. 0зiн-езi курту мшез-кулкы казiргi уакытта мынандай тYрдe керiнiс бередк суицидтiк мiнeз-кулык, тамакка тэуeлдiлiк, химиялык тэуeлдiлiк (психоактивтi заттарды колдану), фанаттык мiнeз-кулык (мысалы, дiни секталарга ену), виктимдi мiнeз-кулык.
Аутодeструктивтi мiнeз-кулык жасеспiрiм кeзeцiндe топтык кундылыктармен сэйкес келедг Жасеспiрiм араласатын топта кeлeсiдeй аутодеструктивн мiнeз-кулыктар кeздeсуi мYмкiн: eсiрткiгe тэуелдшк, компьютерге тэуeлдiлiк, тамак аддикциясы, кейде суицидпк мiнeз-кулык.
М. Раттeрдiц пайымдауынша, балалык кeздeгi девиантты мiнeз-кулык еюге белiнeдi: когамга карсы мiнeз-кулыктыц элеуметтенген тYрi жэне элеуметтенбеген агрeссивтi мшез-кулык [18, 280 б.]. Бiрiншi топтагы балалар мен жасеспiрмдeр когамга карсы топтарда жаксы бeйiмдeлiп, топтарда антиэлеуметпк эрекеттер жасайды. Ал элеуметтенбеген агрессивп мшез-кулыктыц екiлдeрi, керюшше ездeрiн коршаган адамдармен жэне отбасымен тiл табыса алмайды жэне карама-кайшы катынаста болады. Оларга душпандык, жагымсыздык, кек сактау касиет-тeрi тэн болады.
Д.Н. Оудсхорн балалык шактагы девиантты мшез-кулыкты гипeрбeдeлдi жэне антиэлеуметпк агрeссивтi мiнeз-кулык деп белудi усынады [19, 114 б.].
Жасеспiрiмдeрдiц девиантты мшез-кулкын зерттеген кезде олардыц жасы мен жынысына да кецiлаудару кажет.вйткеш«ауыткушылыкмшез-кулык» тeрминi 5 жастан бастап колданылуы мYмкiн. Бiз психологтардыц 5 жаска дeйiнгi балада элeумeттiк норма туралы тYсiнiгi мYлдeм болмайды деген пшрлерш колдаймыз. Осы жаста оларга бакылау eрeсeктeрдiц кемeгiмeн жYзeгe асырылады. Тек 9-10 жастан бастап балада ез бенмен элeумeттiк нормамен жYрe алатынын айтуга болады. Егер 5 жастан аспаган балада жас нормасынан кеп ауыткулар болса, онда психикасыныц дурыс дамымагандыгынан керу керек.
«Ауыткушылык мшез-кулык» тусшт кеп жагдайларда бeйiмсiздiк («дезадаптация») термишмен тыгыз байланысты. Мeктeптiк бешмшздш курылымына Yлгeрмeушiлiк, кур-быларымен карым-катынастыц бузылуы, эмоционалдык езгерютермен катар, ауытку-
шылык мiнeз-кулыкта жатады. Окушылар арасындагы девиантты мiнeз-кулык мектепнк бeйiмсiздiкпeн байланысты болады. Оган тэртш бузушылык, сабактан кашу, гипeрбeдeлдi мшез-кулык, агрессивп мiнeз-кулык, тeмeкi тарту, бузакылык, урлык, етiрiк айту.
Ал мектеп жасындагы элeумeттiк бeйiмсiздiк белгшерше мыналар жатады: психоактивтi заттарды жYЙeлi пайдалану (арак iшу, eсiрткi колдану), сексуалдык девиация, жeзекшeлiк, кацгыбастык, кылмыс жасау. Кешнп уакытта окушылардыц ауыткушылык мшез-кулкыныц жаца тYрлeрi пайда болды. Олар интернет-тэуeлдiлiккe, сериалдарга, дши секталарга, компьютeрлiк ойындарга тэуeлдiлiкпeн байланысты.
Жогарыда баяндалган кептеген автор-лардыц девиантты мiнeз-кулык туралы тужырымдарынаталдау жасай отырып, мынадай корытынды жасауга болады:
1. Тулганыц девиантты мшез-кулкы - бул жалпы немесе ресми кабылданган элeумeттiк нормаларга сэйкес келмейтш мiнeз-кулык. Баскаша айтканда, колданыстагы зацга, тэртiпкe, дэстYргe жэне элeумeттiк нормаларга сэйкес келмейтш эрекет. Девиантты мшез-кулыкты ауыткушылык норма ретшде карастырганда элеуметпк нормалардыц езгерш туратынын умытпаган жен. вйткеш ауыткушылык мшез-кулыкка тарихи ауыспаушылык сипат тэн болады. Мысал рeтiндe, тeмeкi шегуге деген кезкарастардыц мeмлeкeттeрдeгi кезецдерге байланысты езгeруiн айтуга болады. Соган байланысты, девиантты мшез-кулык - бул сол уакыттагы сол когам Yшiн мацызды элeумeттiк норманы бузу.
2. Девиантты мшез-кулык жэне оныц кершю берген тулгасы баска адамдар тарапынан жактырмаушылык эрекет тудырады. Жактырмаушылык эрекет когамдык айыптау немесе элeумeттiк санкция (оныц кылмыстык жаза) туршде болуы мYмкiн. Мунда санкция ец алдымен ауыткушылык мшез-кулыктыц алдын алудыц кызмeтiн аткарады. Ал eкiншi жагынан, мынандай жагымсыз кубылыска алып кeлуi мYмкiн, ягни тулганыц стигматизациясы - оган «тацба» тагу. Мысалы, жазасын етеп келген адамныц «калыпты» емiрдe «жаца» емiрдi бастауына оны коршаган ортаныц кабылдамауы жэне сешмшздт бегет жасайды. Бiртiндeп девиант (нашакор, кылмыскер, езiн-езi елтiру жэне т.б.) «тацбасы» калыптаса бастайды жэне девиантты мшез-кулыктыц рeцидивiн тудырады.
Ж 2 (38) 2015 ж. Kfl3aKpmaH Республишсы Зaцнaмa институтыныц жиршысы
3. Дев^тты мшез-кулыктыц непзш ерек-шелш, оныц сол тулFaFa немесе оны коршaFaн aдaмдaрFa такты зaлaл aлып келетiнiнде. Ол KOлдaныстaFы тэртiптi бузу, мaтериaлды жэне морaльдi зиян келпру, денсayлыFынa зиян келтiрy, зорлык-зомбылык тYрiнде болуы мYмкiн. Ерекше жaFдaйлaрдa девиaнтты мшез-
кулык eмiр Yшiн тшелей ^у^^тер тyFызaды, мысaлы, сyицидтiк мшез-кулык, зорлык кылмыстaр. «ayыр» есiрткi тYрiн колдaнy. Бул белгi бойыншa ayыткyшылык мiнез-кулык рaдикaлизм мен мaргинaлдык сиякты элеyметтiк KубылыстaрFa жaкын.
ПайдаланFан эдебиеттер tÍ3Ímí
1. Downes D., Rock Р. Understanding Deviance. Guide to the Sociology of Crime and Rule-Breaking. Third edition. Oxford University Press, 1998. P.VII, 1.
2. Жетписбаев Б.А., Бектенов О.А. Предупреждение административной деликтности несовершеннолетних: учебное пособие. - Алматы: Зац эдебиеп, 2008. - 196 с.
3. РYCтемова Г.Р. Медицина саласындагы кылмыстылык; адамныц мYшелерi мен пндерш ауыстырып сагу. - Алматы: Казакстан Республикасы 11М Академиясы, 2000. - 360 б.
4. Джаянбаев К.И. Криминология (курс лекций). - Б.: «Просвещение», 2003. - 382 с.
5. Коэн А. Исследование проблем социальной дезорганизации и отклоняющегося поведения // Социология сегодня: проблемы и перспективы. - М.: Прогресс, 1965. - 684 с.
6. Смелзер Н. Социология. М.: Феникс, 1994. - 688 с.
7. Гилинский Я.И. Девиантология: социология преступности, наркотизма, проституции, самоубийств и других «отклонений». 2-е изд., испр. И доп. - СПб.: Издательство Р. Асланова «Юридический центр Пресс», 2007. - 528с.
8. Султанова Н.З. Криминологическая диагностика поведенческих рисков (клинико-криминологическая оценка медицинского аспекта). // Казахстанский журнал международного права №4 (32). 2008. - С. 155-156.
9. №ss H., Scheerer S. Was ist Kriminalitat? // Kriminologische Jornal. 1997. Heft 2.
10. Гилинский Я.И. Девиантология: социология преступности, наркотизма, проституции, самоубийств и других «отклонений». 2-е изд., испр. и доп. - СПб.: Издательство Р. Асланова «Юридический центр Пресс», 2007. - 528с.
11. Жетписбаев Б.А., Айтпаева А.К. Концептуально-теоретические проблемы девиантного поведения и правовой социализации несовершеннолетних в Республике Казахстан. - Алматы, 2002. - 266 с.
12. Клейберг Ю.А. Психология девиантного поведения: Учеб. пособие для вузов. — М., 2001. -160 с.
13. Социальные отклонения / Под ред. В.Н.Кудрявцева. — М., 1989.
14. Пригожин И. Философия нестабильности // Вопросы философии. 1991. № 6. С. 46-52.
15. Джаманбалаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения. автореф... канд. социол. наук - Алматы, 1996.
16. Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования: дис.....канд. социол. наук - Алматы, 1999 - 165 с.
17. Змановская Е.В. Девиантология: (Психология отклоняющегося поведения): Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Издательский центр «Академия», 2003. — 288 с.
18. Раттер М. Помощь трудным детям: Пер. с англ. / Общ. ред. А.С. Спиваковской; Предисл. О.В. Баженовой и А.Я. Варга - М.: Прогресс, 1987. - 424 с.
19. Оудсхорн Д.Н. Детская и подростковая психиатрия: Пер. с нидерланд. / Под ред. И.Я. Гуровича. — М., 1993. — 319 с.
Мацалада криминология квзцарасынан девиантты мтез-цулыцтыц угымы жэне нег1з& сипаттамасы царастырылган.
Ty^h свздер: девиантты мтез-цулыц, криминология, элеуметтж норма, девиация.
В данной статье рассматриваются понятие и основные характеристики девиантного поведения с точки зрения криминологии.
Ключевые слова: девиантное поведение, криминология, социальная норма, девиация.
This article discusses the concept and main characteristics of deviant behavior in terms of Criminology.
Keywords: deviant behavior, criminology, social norm, the deviation
Сержказы ^мкбек^лы ^мкбеков,
Казакстан Республикасы 11М Алматы академиясыныц PhD докторанты, к¥кыктану магистр^ полиция майоры
Девиантты мшез-кулык; угымы туралы
Кумисбеков Серикказы Кумисбекулы,
докторант PhD Алматинской Академии МВД Республики Казахстан, магистр юриспруденции, майор полиции
О понятии девиантного поведения
KumisbekovSerikkazy Kumisbekuly,
doctoral candidate of Almaty academy of Ministry of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan, master jurisprudence, police major
On the concept of deviant behavior
