CC BY
0ЭОЖ 371.3:29:811.512.161
TYPIK ЖЭНЕ ЦАЗАЦ ЭДЕБИЕТ1НДЕГ1 МОДЕРНИЗМ: ТАЦЫРЫПТЬЩ ¥ЦСАСТЫЦ ЖЭНЕ ОЦЫТУ ЭД1СТЕМЕС1
АТАМ РУВЕЙДА ИБРАХИМЖАНОВНА
п.г. магистрi, "Элем тшдерГ' кафедрасыныц ага окытушысы, М.Х. Дулати атындагы Тараз Университетi ^азакстан, Тараз
ХАМИТОВА АЙША БАЦТИЯРЦЫЗЫ
М.Х. Дулати атындагы Тараз Университетшщ студент ^азакстан, Тараз
БЕКМУХАНБЕТОВА МАДИНА
М.Х. Дулати атындагы Тараз Университетшщ студент ^азакстан, Тараз
Аннотация: Мацалада цазац жэне mYpiK эдебиеттер1ндег1 модернизм багытындагы уцсастыцтар мен айырмашылыцтар царастырылады. Екг халыцтыц эдебиеттде модернистт идеялардыц цалыптасуы улттыц мэдениет пен дэстYрлердiц жацаруымен байланысты сипатталады. Авторлар адамныц шК жан дYниесiн, рухани дагдарысын, дэстYP мен жацашылдыц цацтыгыстарын эдеби туындыларында бейнелей отырып, улттыц езтдт сананыц дамуына ыцпал еттi. Мацалада цазац жэне тYрiк эдебиеттертщ шыгармаларын салыстыру арцылы олардыц оцыту эдiстемесiндегi мацыздылыгы талданады. Эдебиеттегi «мантезнизм» элементтерi де назардан тыс цалмай, олардыц ек1 елдщ мэдениеттде керШс табуы талцыланады.
Клт свздер: К,азац эдебиетi, тYрiк эдебиетi, модернизм, мантезнизм, интертекстуалдыц байланыс, эдеби эд^теме, рухани iзденiс, дэстур мен жацашылдыц.
1. Юрюпе
Эдебиет - эр халыктыц мэдениет мен рухани болмысыньщ айнасы. ^азак жэне тYрiк эдебиеттерi тарихи байланыстары, мэдениеттеп ортактыктары аркылы ерекше назар аударады. ХХ гасырда ею елдщ эдебиетше модернизмнщ эсерi байкалып, дэстYрлi формалар мен мазмун жацарып, эдеби агымдар жаца багытка бет бурды. Бул макалада казак жэне тYрiк эдебиетiндегi модернистiк багыттыц ерекшелiктерi, олардыц такырыптык уксастыктары талданып, окыту эдiстемесiне ыкпалы карастырылады.
2. ^азак жэне тYрiк эдебиетiндегi модернизм
2.1. Модернизм угымы жэне оныц казак-тYрiк эдебиеттерiне ыкпалы
Модернизм - ХХ гасырдагы эдебиеттщ басты жацашылдык багыттарыныц бiрi. Ол дэстYрлi баяндау тэсшдершен бас тартып, адамныц шю жан дYниесiн терец талдауга умтылды. Бул багыт ТYркияда Ахмет Хамди Танпынар, Огуз Атай, Орхан Памук шыгармаларынан кeрiнiс тапса, казак эдебиетшде Магжан Жумабаев, Мухтар Эуезов, Габит МYсiрепов ецбектерiнде байкалды. Мысалдар:
ТYрiк эдебиетiнде модернизмнiц калыптасуына Ахмет Хамди Танпынардыц "Huzur" (Тыныштык) романы эсер етп (1949).
^азак эдебиетiнде Магжан Жумабаевтыц "Шолпанныц кYнэсiм шыгармасы модерниспк сарынга ие (1922).
ТYрiк жазушысы Огуз Атайдыц "Tutunamayanlar" (Жалгаспайтындар) романы (1971) адам санасындагы eзгерiстердi сипаттайды.
Мухтар Эуезовтыц "Кексерек" повесi (1929) адам мен табигаттыц байланысын модерниспк кезкараспен кeрсетедi.
^азак жэне тYрiк эдебиет тарихи, мэдени байланыстарга ие болгандыктан, олардыц дамуы да езара ыкпалдасты. Эдебиеттегi модернизм багытында бул екi елдш шыгармашылык устанымдары орта; сипаттарга ие болып, эсiресе ХХ гасырда ерекше керiнiс тапты. Бул кезецде авторлар дэстYрлi баяндау тэсшдершен алыстап, адамныц iшкi жан дYниесiн зерттеуге, оныц рухани дагдарысын керсетуге тырысты. ТYрiк эдебиетiнде Ахмет Хамди Танпынар мен Огуз Атайдыц ецбектерi осы багыттыц айкын мысалдары болса, казак эдебиетшде Магжан Жумабаев, Мухтар Эуезов жэне Габит МYсiрепов сиякты жазушылар модернистiк ойларды бейнеледi.
Модернизмнщ калыптасуы улттык мэдениеттщ жацаруымен катар жYPдi. ТYрiк эдебиетiнде бул YPДiс Батыс пен Шыгыс мэдениетшщ ыкпалы аркылы дамыса, казак эдебиетiнде дэстур мен заманауи ойлау жYЙесiшц синт^ ретiнде керiндi. Жазушылар ез шыгармаларында адам мен когамныц аракатынасын жаца тургыда карастырып, окырманды кешпкерлердщ шю кYЙзелiстерiн тYсiнуге багыттады. Бул эаресе адамныц жалгыздыгы, рухани iзденiс, эйел тагдыры сиякты такырыптарда айкын байкалды. ТYрiк эдебиетiндегi кешпкерлердщ iшкi драмасы мен казак эдебиетiндегi характерлердщ езгерiсiн салыстыру аркылы екi елдщ эдебиетшде ортак тенденциялар бар екенiн керуге болады.
^азiрri тацда осы эдеби багыттарды окытуда интерактивтi эдютердщ мацызы зор. ТYрiк жэне казак модерниспк шыгармаларын салыстырмалы талдау аркылы студенттер эдебиеттщ дамуын терещрек тYсiнедi. Оку барысында интертекстуалдык байланыстарды аныктау, шыгармашылык тапсырмалар аркылы эдеби шыгармаларды жаца кырынан карастыру окытудыц тиiмдiлiгiн арттырады. Эдеби кейiпкерлердi салыстыру немесе модернизмнщ непзп белгiлерiн айкындау сиякты эдютер окушылардыц шыгармашылык жэне сыни ойлау кабшеттерш дамытады.
ТYрiк жэне казак эдебиеттершщ уксастыктары олардыц ортак тарихи дамуынан белек, модернистiк идеяларды кабылдау ерекшелiктерiнде де керiнедi. Эдебиет эр когамныц мэдени жэне рухани дамуын бейнелейтшдштен, бул ею елдiц шыгармалары бiр-бiрiмен тыгыз байланыста дамып келедь Окытуда осындай ортак устанымдарды колдану студенттердiц эдеби талдау дагдыларын жетiлдiруге мYмкiндiк бередi, ал шыгармаларды салыстыра отырып окыту - эдеби мураны терецiрек тYсiнудiц тиiмдi жолы.
2.2. Такырыптык уксастыктар
^азак жэне тYрiк эдебиеттерiнде модернизм багытындагы шыгармалар бiркатар ортак такырыптарды камтиды, бул ею эдебиеттiц дамуында уксас процестердiц орын алганын керсетедi. Эсiресе, улттык езшдш сана мен дэстYPдiц жацаруы, рухани дагдарыс жэне жалгыздык сиякты такырыптар кепшiлiк жазушылардыц назарында болды. Модерниспк эдебиет адам санасыныц кYPделi курылымын зерттей отырып, дэстYрлi форма мен мазмунныц езгеруiн бейнеледi. ТYрiк эдебиетшде бул YPДiс Батыс жэне Шыгыс кундылыктарыныц кактыгысында керiнсе, казак эдебиетшде жаца заман мен есю дэстурдщ аракатынасы терецiрек керсетiлдi. Осыган орай, ею эдебиетте де кейiпкерлердiц шю элемi, олардыц когаммен жэне жеке тулга ретiнде ездерiмен кактыгысы Yлкен мэнге ие болды.
Жалпы, ею елдiц эдебиеттерiнде де дэстYрлi кундылыктар мен жацашылдык арасындагы кYрес мацызды орын алады. ТYрiк жазушыларыныц шыгармаларында когамныц езгеруше карсы турган кешпкерлердщ бейнесi айкын байкалады. Ахмет Хамди Танпынардыц "Huzur" романында Батыс пен Шыгыс арасындагы келюпеушшк, жаца заманга деген Yрей керiнiс табады. Дэл осы сиякты казак эдебиетшде де ез ултыныц дэстурлерше карсы шыккан кейiпкерлер кеп. Мухтар Эуезовтыц "Кексерек" шыгармасында казак халкыныц еткенмен байланысы мен казiргi когамдагы езгерiстердiц кактыгысы ашылады.
Екi эдебиетте де эйел такырыбы ерекше назар аудартады. ТYрiк эдебиетiндегi Халиде Едиб Адывардыц "Handan" романы эйелдiц когамдагы орны мен оныц шю кYресi туралы терец ойларга толы болса, казак эдебиетшде Габит МYсiреповтыц "¥лпан" шыгармасы эйелдш кайсарлыгын, оныц киындыктарга тетеп беру кабшетш керсетедi. Осылайша, екi эдебиетте де
эйелдер рухани iзденiстер мен когамдагы орнын табуга тырысады, бул олардыц OMÏp жолында Yлкен киындыктармен кездесетiнiн айгактайды.
Турш жэне казак эдебиеттершдеп модернизмнiц 03eKTÏ мэселелершщ 6ipi - улттык идентичность. Эр жазушы ез халкыныц тарихы мен мэдениетшдеп eзгеpiстеpдi, жаца кезкарастарды зерттеп, оларды эдебиетте керкем тYpде бейнеледь TYpiк эдебиетiнде бул мэселелеpдi шешу Батыс мэдениетiнiц эсеpiмен байланысты болса, казак эдебиетшде улттык рухтыц сакталуы, оныц мэдени мураларымен байланысы басты орын алды. Казipri замангы турш жэне казак жазушыларыныц шыгармаларында жаца гасырда eмip CYpiп жаткан когамныц жаца моральдык жэне элеуметтiк мшдеттерге деген кезкарасы байкалады. Бул ею эдебиетте де рухани жацарудыц жэне адамгершшктщ жогары децгейiне жетудiц жолдарын iздеу - ортак багыт болып табылады.
Мысалдар:
Орхан Памуктiц "Кар" (2002) романында тYpiк когамындагы Батыс пен Шыгыс кундылыктарыныц кYpесi сипатталады.
Fабит МYсipеповтыц "¥лпан" (1974) шыгармасы казак когамындагы эйел peлiн модерниспк тургыда кepсетедi.
Халиде Едиб Адывардыц "Handan" романы (1912) эйел тагдыры мен оныц когамдагы орнын суреттейдь
Корыта айтканда, казак жэне турш эдебиетшде модеpнизмнiц такырыптык уксастыктары ею халыктыц мэдени-тарихи байланыстарыныц кepсеткiшi болып табылады. Бул эдебиеттердеп ортак мэселелер, эсipесе, дэстур мен жацашылдыктыц байланысы, когам мен жеке тулга арасындагы катынастар, эйел бейнесi мен улттык идентичность мэселелеpi модеpнистiк эдебиеттiц дамуына эсер еттi. Эдебиеттiц осы аспектшерш зерттеу аркылы екi елдiц эдеби мурасы мен казipгi замангы эдеби удерютердщ негiзiн тYсiну мумкiндiгi артады.
3. Казак жэне туpiк эдебиепнщ окыту эдiстемесi
Казак жэне турш эдебиеттеpiнiц окыту эдiстемесi казipгi заманныц талаптарына сэйкес жацартылып, теpецдетiлiп келедь Эдебиет пэнiн окыту барысында улттык эдебиет пен дуниежузшк эдебиеттiц байланысын терец тусiну, окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш дамыту eте мацызды болып отыр. Бул екi эдебиет eздеpiнiц тарихи дамуы, мэдениеп, эдеби жанрлары мен дэстурлерш сактай отырып, казipгi заманда жаца эдю-тэсiлдеpмен байытылуда. Эдебиетт окыту эдiстемесiнде кецiнен колданылатын непзп устанымдар - бул интертекстуалдык байланыс, салыстырмалы талдау жэне шыгармашылык жумыстар аркылы окушыларды белсендiлiкке шакыру.
Казак эдебиепнщ окыту эдютемес негiзiнде студенттерге эдебиеттану гылымыныц туpлi теорияларын, багыттарын, мектептеpiн таныстыру, сонымен катар эдеби туындыларды окытудыц жан-жакты эдiстеpiн мецгерту мацызды болып табылады. Бул эдютердщ арасында окыту процесшде эдеби шыгармаларды талдау, тарихи жэне элеуметпк тургыдан тусiндipу, авторлык кeзкаpастаp мен эдеби агымдардыц мэнiн ашу сиякты тэсшдер бар. Казак эдебиетiнiц дамуы мен казipгi тацдагы жагдайын толык туану ушiн салыстырмалы эдебиеттану эдiсiн колдану тиiмдi. Tуpiк эдебиетiмен салыстыру аркылы ею эдебиеттiц уксастыктары мен айырмашылыктарын ашып кepсету, сол аркылы окушыларга терец бiлiм беру мен ^зкарас калыптастыру - бул эдiстемеде мацызды орын алады.
Tуpiк эдебиетiн окыту эдютемесшде де кeптеген уксас устанымдар колданылады. Мунда да окушыларды эдеби шыгармаларды кешендi турде талдауга, олардыц символикалык, метафоралык мэндеpiн тусiнуге баулу непзп максат болып табылады. Турш эдебиетiнде ХХ гасырдыц басынан бастап модернизм мен постмодернизм агымдары кещнен таралган, бул эдебиеттанушылар мен окытушыларга жаца эдiстемелеpдi енгiзу кажеттiлiгiн тугызды. Эдеби шыгармаларды талдау аркылы турш жазушыларыныц шыгармашылыгындагы элеуметтiк, мэдени, философиялык мэселелеpдi зерделеу де туpiк эдебиепн окыту эдiстемесiнiц мацызды аспектiсi болып табылады.
^азак жэне typïk эдебиеттершщ окыту эдiстемесiн дамытуда заманауи технологиялардьщ эсерi зор. Эдеби шыгармаларга негiзделген электронды окулыктар, онлайн платформалар мен сандык ресурстар окушылардыц эдебиетке деген кызыгушылыгын арттырып, оку процесш интерактивт эрi кызыкты етедi. Эаресе, виртуалды кещспкте эдебиетке катысты талкылаулар мен пiкiрлер алмасу, сондай-ак эртYрлi эдiс-тэсiлдердi колдану эдебиет окытудыц тшмдшшн арттырады. Бул эдiстер окушылардыц жеке тюрш, дYниетанымын калыптастыруга мYмкiндiк беред^ сондай-ак шыгармашылык тапсырмалар мен жобалар аркылы олардыц талдау кабiлеттерiн дамытады.
Сондай-ак, казак жэне тYрiк эдебиеттершщ окыту эдiстемесiнде интертекстуалдык тэсiлдi колдану мацызды. Интертекстуалдык эдiс - бул бiр эдеби шыгарманыц екiншi шыгармамен байланыска тYсуiн жэне олардыц арасындагы мэдени жэне мэтiндiк байланыстарды зерттеу тэсiлi. ^азак жэне тYрiк эдебиетшде уксас такырыптар мен мотивтер кездесепш белгiлi. Мысалы, екi эдебиетте де улттык мура, адамныц iшкi жан дYниесi, когамдык eзгерiстер сиякты мэселелер кещнен карастырылады. Бул эдеби шыгармалардагы ортак такырыптар мен мотивтердi салыстыру аркылы окушыларга екi халыктыц эдебиетш жаксырак тYсiнуге мYмкiндiк берiледi.
3.1 Интерактивп эдiстер колдану
^азiрri бшм беру саласында интерактивт эдiстер колдану окыту процесшщ тиiмдiлiгiн арттыруда мацызды рел аткарады. Бул эдiстер бшм алушылардыц белсендiлiгiн арттырып, олардыц бiлiмдi мецгеруiне кeмектеседi. Эдебиеттi окытуда интерактивп эдiстер колдану -окушы мен муFалiм арасындагы карым-катынасты жаксартып, оку YДерiсiн кызыкты эрi эсерлi етедь Эдебиеттi окытуда мундай эдiстердi колдану аркылы, окушылар eздерiнiц ойларын ерюн жеткiзiп, шыгармашылык кабiлеттерiн дамыта алады.
Интерактивтi эдiстердiц басты ерекшелiгi - олар тек муFалiмнiц бiржакты дэрю беруiн емес, окушылардыц езара эрекеттесуш, пiкiр алмасуын, такырыпты жан-жакты зерттеуш кeздейдi. Бул эдiстер студенттердiц талкылау, дебат, рeлдiк ойындар, шагын топтарда жумыс iстеу сиякты эдiс-тэсiлдер аркылы белсендi тYPде бiлiм алуына мYмкiндiк бередi. Интерактивтi эдiстердiц аркасында, окушылар эдеби шыгармаларды терецiрек тYсiнiп, олардыц элеуметпк, мэдени жэне философиялык мэнш ашуга мYмкiндiк алады.
^азак жэне тур^ эдебиеттерiн окытуда интерактивтi эдютер колдану эсiресе тиiмдi. Мысалы, эдеби шыгармаларды талдау барысында студенттерге шыгарманыц непзп идеясы мен мазмунын талкылау Yшiн топтык жумыстар мен тюрталастар уйымдастыруга болады. Бул окушылардыц бiр-бiрiнiц пiкiрлерiн тыцдап, eз ойларын жетюзу аркылы аналитикалык кабiлеттерiн дамытуга кeмектеседi. Сонымен катар, рeлдiк ойындар мен эдеби шыгармаларга непзделген драмалык кeрiнiстер де интерактивтi эдiстердiц бiр бeлiri ретiнде колданылуы мYмкiн. Мундай тапсырмалар окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш ашып, эдеби туындылардыц терец магынасын тYсiнуге мYмкiндiк бередi.
Интерактивтi эдiстердi колдану аркылы окушыларды оку YДерiсiне толыктай тартып, олардыц кызыгушылыгын арттыруга болады. Окушылар эдеби шыгармалардан Yзiндiлердi окып, оларды талдай отырып, эр тYрлi элеуметпк, мэдени жэне саяси контексттердi салыстыру аркылы eздерiнiц бiлiмдерiн терецдете алады. Бул эдю, эсiресе, екi эдебиетп, ягни казак жэне тYрiк эдебиеттерш салыстырып окытуда мацызды. Окушылар ею халыктыц мэдениетi мен эдебиетi арасындагы уксастыктар мен айырмашылыктарды аныктап, сол аркылы ею халыктыц эдебиетiнiц ерекшелштерш жаксы тYсiнуге мYмкiндiк алады.
Интерактивп эдiстердiц тагы бiр артыкшылыгы - олар окушылардыц сыни ойлау кабшеттерш дамытуга ыкпал етедi. Мундай эдю оку процесiне катысушы эрбiр тулганыц белсендi ойлауына, сурак коюга жэне жауап iздеуге мYмкiндiк бередi. Эдебиет сабагында окушылардыц сыни тургыдан ойлау кабшеттерш дамытып, олардыц шыгармашылыкка деген куштарлыгын арттыруга болады. Эдеби шыгармаларды окыган кезде окушылар олардыц мэнш, кешпкерлердщ психологиясын, автордыц ^зкарасын терецiрек тYсiнуге Yйренедi.
Эдеби шыгармаларды салыстырмалы талдау жасау аркылы студенттердщ сыни ойлау дагдыларын дамыту. Мысалдар:
Tуpiк жэне казак жазушыларыныц шыгармаларын талдау;
Окушыларга интертекстуалдык байланыстарды аныктау тапсырмалары.
3.2 Шыгармашылык тапсырмалар мен бэсекелеспк элементтеpi
Казipгi заманда эдебиет пэнш окытуда шыгармашылык тапсырмалар мен бэсекелеспк элементтерш колдану студенттеpдiц шыгармашылык кабшеттерш дамытуга жэне олардыц бшмге деген кызыгушылыгын арттыруга улкен ыкпал етедi. Шыгармашылык тапсырмалар -бул окушыларды eз ойларын еpкiн жэне бейресми турде бiлдipуге мYмкiндiк беретш тапсырмалар. Олар тек шыгармашылык тургыдан ойлауды емес, сонымен катар сыни тургыдан талдау мен eзiндiк ой-корытындылар жасау кабiлетiн де дамытады. Ал бэсекелеспк элементтеpi окушылардыц арасындагы ынтымактастыкты ныгайтып, олардыц мотивациясын арттырады.
Шыгармашылык тапсырмалар эдебиет сабактарында студенттеpдiц белсендi катысуын камтамасыз етедi. Окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш дамытуга багытталган тапсырмалар аркылы олардыц eз ойларын, кeзкаpастаpын ашык турде бiлдipуiне, эдеби шыгармалардыц iшкi мэнш тYсiнуiне мYмкiндiк беpiледi. Мысалы, окушыларга белгш бip эдеби туындыныц мазмуны мен такырыбын кайта жазу немесе шыгарманы заманауи когамга бейiмдеу сиякты тапсырмалар беpiлуi мYмкiн. Бул тапсырмалар окушыларды эдебиетке терец бойлауга, эр туындыныц мэнш тусшуге жэне eзiндiк шыгармашылык ойларын бiлдipуге ынталандырады.
Бэсекелеспк элементтеpi де эдебиет окытудыц мацызды курамдас бeлiгi болып табылады. Эдеби шыгармашылыкка негiзделген бэсекелестiк тапсырмалар студенттеpдiц ынталылыгын арттырып, олардыц жеке дамуына ыкпал етедь Мундай тапсырмалар студенттеpдiц бip-бipiмен жарыска тYсуiне, eздеpiнiц бiлiмдеpiн ^рсетш, жецiске жетуге деген умтылыстарын кушейтедь Мысалы, эдебиет пэнi бойынша шыгармашылык байкаулар, эдеби диктанттар, эссе жазу жарыстары немесе окылган шыгармалар бойынша сын тюрлер жазу секiлдi бэсекелеспк тапсырмалары студенттердщ eзаpа бэсекеге тусуш камтамасыз етедi. Бул окушылардыц eзаpа тэжipибе алмасуына, шыгармашылык элеуетiн ашуына, eз бiлiмдеpiн теpецдетуiне септiгiн типзедг
Шыгармашылык тапсырмалар мен бэсекелеспк элементтеpi арасында тыгыз байланыс бар. Шыгармашылык тапсырмалар окушылардыц жеке шыгармашыльщтарын ^рсетш, олардыц кiтап окуга деген кызыгушылыгын арттырса, бэсекелестiк элементтеpi бул кызыгушылыкты одан эpi кYшейтiп, окушыларды ец жаксы нэтижеге жетуге ынталандырады. Бул тэсшдер окушылардыц эдебиетке деген сушспеншшгш калыптастырып, олардыц eз бiлiмдеpiн Yнемi жетiлдipiп отыруына мYмкiндiк беpедi.
Мысалы, казак жэне турш эдебиеттеpiн окыту барысында окушыларга екi халыктыц эдебиетше катысты шыгармашылык тапсырмалар мен бэсекелеспк элементтерш бipiктipiп колдануга болады. Окушыларга ею эдебиеттегi ортак такырыптарды талдап, эркайсысынан Yзiндiлеp тацдап, оларды салыстырып кepсету тапсырмасы беpiлуi мYмкiн. Бул тапсырма окушылардыц шыгармашылык кeзкаpастаpын дамытумен катар, оларды бэсекелеспк жагдайында eздеpiнiц жумысын ец жаксы етiп ^рсетуге ынталандырады.
Окушылардыц шыгармашылык кабiлеттеpiн дамытуда бэсекелестiк элементтеpiнiц мацызы зор. Олардыц арасында калыптаскан жарыс атмосферасы олардыц жумыска деген кызыгушылыгын арттырып, эpбip студенттiц eзiн кepсетуiне мYмкiндiк береди Осылайша, шыгармашылык тапсырмалар мен бэсекелеспк элементтершщ Yйлесiмi окушыларды тек бшм алуга гана емес, сонымен катар eз шыгармашылык элеуетiн ашуга, жаца идеяларды усынуга жэне eз тюрлерш дэлелдеуге де Yйpетедi.
Бiлiм алушылардыц белсендiлiгiн арттыру максатында:
TYpiк жэне казак эдебиетшен кейiпкеpлеpдi салыстыру тапсырмалары бершедь
Дебат уйымдастыру: "^азак жэне тYрiк модернистiк эдебиетшдеп ец eзектi такырып кандай?"
Мысалдар:
Ахмет Хамди Танпынардыц "Huzur" мен Магжан Жумабаевтыц "Шолпанныц кYнэсi" шыгармаларын салыстыру.
ТYрiк пен казак эдебиетiндегi модернизмдi бейнелейтш кейiпкерлерге талдау жасау. ^орытындылай келе, шыгармашылык тапсырмалар мен бэсекелеспк элементтершщ эдебиет сабактарында колданылуы окушылардыц бшм алу процесiн кызыкты эрi эсерлi етедi. Бул тэсiлдер олардыц шыгармашылык, сыни ойлау кабшеттерш дамытып, жеке жепспктерге жетуге ынталандырады. Эдебиетке деген CYЙiспеншiлiктi арттыру мен оны терец тусшуге кeмектесетiн осындай эдiстер окыту процесш сапалы жэне нэтижелi етедь 4. ^орытынды
^азак жэне тYрiк эдебиеттерiндегi модернизмнiц уксастыктары олардыц тарихи, мэдени байланыстарымен тiкелей байланысты. Эдебиеттеп бул багыт адамныц рухани элемш терец тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Окыту барысында шыгармашылык жэне салыстырмалы талдау эдютерш колдану студенттердiц эдеби сауаттылыгын арттырады.
^азак жэне тYрiк эдебиет тарихи, мэдени байланыстарга ие болгандыктан, олардыц дамуы да eзара ыкпалдасты. Эдебиеттегi модернизм багытында бул ею елдiц шыгармашылык устанымдары ортак сипаттарга ие болып, эсiресе ХХ гасырда ерекше кeрiнiс тапты. Бул кезецде авторлар дэстYрлi баяндау тэсiлдерiнен алыстап, адамныц iшкi жан дYниесiн зерттеуге, оныц рухани дагдарысын кeрсетуге тырысты. ТYрiк эдебиетшде Ахмет Хамди Танпынар мен Огуз Атайдыц ецбектерi осы багыттыц айкын мысалдары болса, казак эдебиетшде Магжан Жумабаев, Мухтар Эуезов жэне Габит МYсiрепов сиякты жазушылар модернистiк ойларды бейнеледi.
Модернизмнiц калыптасуы улттык мэдениеттiц жацаруымен катар жYPдi. ТYрiк эдебиетiнде бул YPДiс Батыс пен Шыгыс мэдениетiнiц ыкпалы аркылы дамыса, казак эдебиетiнде дэстYP мен заманауи ойлау жYЙесiнiц синтезi ретшде кeрiндi. Жазушылар eз шыгармаларында адам мен когамныц аракатынасын жаца тургыда карастырып, окырманды кейiпкерлердiц шю кYЙзелiстерiн тYсiнуге багыттады. Бул эаресе адамныц жалгыздыгы, рухани iзденiс, эйел тагдыры сиякты такырыптарда айкын байкалды. ТYрiк эдебиетiндегi кейiпкерлердiц iшкi драмасы мен казак эдебиетiндегi характерлердiц eзгерiсiн салыстыру аркылы екi елдiц эдебиетшде ортак тенденциялар бар екенiн ^руге болады.
^азiрri тацда осы эдеби багыттарды окытуда интерактивп эдiстердiц мацызы зор. ТYрiк жэне казак модерниспк шыгармаларын салыстырмалы талдау аркылы студенттер эдебиеттiц дамуын терецiрек тYсiнедi. Оку барысында интертекстуалдык байланыстарды аныктау, шыгармашылык тапсырмалар аркылы эдеби шыгармаларды жаца кырынан карастыру окытудыц тшмдшшн арттырады. Эдеби кейiпкерлердi салыстыру немесе модернизмнщ негiзгi белгiлерiн айкындау сиякты эдiстер окушылардыц шыгармашылык жэне сыни ойлау кабшеттерш дамытады.
^азак жэне тYрiк эдебиеттерiнiц уксастыктары олардыц ортак тарихи дамуынан бeлек, модерниспк идеяларды кабылдау ерекшелiктерiнде де ^ршедь Эдебиет эр когамныц мэдени жэне рухани дамуын бейнелейтшдштен, бул ею елдiц шыгармалары бiр-бiрiмен тыгыз байланыста дамып келедi. Эдеби процестердiц ортак багыттарын карастыру - екi халыктыц да рухани мурасын терецiрек тусшуге жол ашады. ^азак жэне тYрiк эдебиетiндегi модернизм адамзаттык кундылыктарды, рухани iзденiстi, дэстYP мен жацашылдыктыц кактыгысын зерттеу аркылы жаца окырмандык ^з^расты калыптастырады. Эдеби талдаудыц бул эдютерш окыту жYЙесiнде колдану студенттердiц эдеби сауаттылыгын дамытумен катар, олардыц салыстырмалы эдебиеттану саласындагы бiлiктiлiгiн арттыруга мYмкiндiк бередi.
^орытындылай келе, казак жэне тур^ модернизмi арасындагы байланыстарды зерделеу тек эдеби YДерiстердi тYсiну Yшiн гана емес, сонымен катар улттык жэне мэдени ерекшелiктердi талдауда да мацызды. Окыту барысында бул YPДiстердi ескерш, эдебиеттердi
салыстыру аркылы жаца зерттеушшердщ калыптасуына ыкпал етуге болады. Турш жэне казак эдебиетш зерттеу тек тарихи жэне мэдени аспектiлеpдi гана емес, сонымен бipге эдебиеттiц болашак дамуын болжауга мумкшдш беретш кунды тэж1рибе болып табылады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. TYpiк эдебиет! тарихы. - Анкара: TYpiкия ¥лттык унивеpситетi, 2018.
2. Казак эдебиетг тарихы жэне теориясы. - Алматы: Казак унивеpситетi, 2020.
3. Назым Хикмет. Шыгармалар жинагы. - Стамбул: Yapi Kredi Yayinlari, 2015.
4. Мухтар Эуезов. Абай жолы. - Алматы: Жазушы, 2018.
5. Салыстырмалы эдебиеттану: эдютер мен тэсiлдеp. - Мэскеу: Еылым, 2019.
6. Ахметов, Э. (2007). Казак эдебиет тарихы. Алматы: Казак университета
7. Кенжеахметова, Ш. (2012). Казipгi казак эдебиет: Теориясы мен тарихы. Алматы: Атамура.
8. Муканова, Б. (2015). TYpiк эдебиет: Эткен кундер мен казipгi уакыт. Туркия: Хасеки.
