CC BY
0ЭОЖ 37.016:82-93(574)
ЦАЗАЦ ЭДЕБИЕТ1 САБАГЫНДАГЫ ДИДАКТИКАЛЫЦ ОЙЫНДАРДЫЦ
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
КУНЕЖАНОВА МАДИНА БОЛАТОВНА
Магистр, 1лияс ЖансYгiров атындагы Жетiсу Университетi, Талдыкорган, ^азакстан
ДЖАКЫПБЕКОВА МАМИЛЯ ТУРГАМБАЕВНА
Ф.г.к., кауымдастырылган профессор, 1лияс ЖансYгiров атындагы Жетюу Университетi,
Талдыкорган, ^азакстан
Ацдатпа. Мацалада оцушылардыц улттыц эдеби мураны зерттеуге деген цызыгушылыгын арттыруга жэне олардыц функционалдыц сауаттылыгын дамытуга багытталган цазац эдебиет1 сабацтарында дидактикалыц ойындарды цолдану ерекшелгктерг царастырылды. Авторлар дидактикалыц ойындарды уйымдастырудыц теориялыц нег1здер1 мен практикалыц тэстдерт талдады, олардыц мотивациялыц, оцыту, тэрбиелж жэне диагностикалыц сияцты неггзгг дидактикалыц функцияларын аныцтады. Жумыста релдж, аналитикалыц жэне шыгармашылыц ойындарды цоса алганда, цазац эдебиет1 сабацтарына бейгмделген дидактикалыц ойындардыц жгктелуг усынылган. Оцушылардыц сыни ойлауын, свйлеу дагдыларын жэне эмоционалды цатысуын цалыптастыруга ыцпал ететт классикалыц жэне цаз1рг1 цазац эдебиеттщ шыгармаларын зерттеуге ойын технологияларын интеграциялау мысалдары царастырылады. Сондай-ац, оцушылардыц улттыц б1регейлт мен мэдени хабардарлыгын дамыту контекст1ндег1 ойындардыц мацыздылыгы атап вт1лед1. ¥сынылган тужырымдар мен усыныстар гуманитарлыц бшм беру саласында жумыс гстейтгн мугалгмдерге пайдалы болуы мумкгн.
Клт свздер: дидактика, цазац эдебиет1, сауаттылыц, ойындар, дагдылар, уйымдастыру.
Бшм беру жYЙесiн жацгырту жэне кузыреттшк тэсiлдi енпзу жагдайында окушылардьщ сыни ойлау, коммуникативт1к кабшеттер, тапсырмаларды шешуге шыгармашылык кезкарас жэне зерттелетш пэндердi терец тYсiну сиякты непзп дагдыларын дамытуга ыкпал ететш окыту эдiстерi мен нысандарына ерекше назар аударылады. ^азак эдебиет оку пэш ретшде бшм беру процесшде ерекше орын алады, ейткенi ол окушыларды казак халкыныц бай мэдени жэне эдеби мурасымен таныстырып кана коймай, сонымен катар улттык бiрегейлiктi, адамгершiлiк багдарларды жэне элемдi эстетикалык кабылдауды калыптастыруда ерекше мацызды рел аткарады. Алайда, тэжiрибе керсеткендей, негiзiнен дэрiстiк жэне репродуктивт тэсiлдерге непзделген дэстYрлi окыту эдiстерi эрдайым окушылардыц эдебиеттi оку процесше катысуыныц жогары децгешн камтамасыз ете бермейдi. Бул мэселе сабактарды динамикалык, кызыкты жэне нэтижелi етуге кабшетп окытудыц негурлым интерактивтi жэне тиiмдi тYрлерiн табу кажеттiлiгiн тудырады.
Осындай тэсшдердш бiрi - эртYрлi бiлiм беру контексттерiнде тиiмдiлiгi дэлелденген дидактикалык ойындар. Дидактикалык ойындар [1, 105б] казiргi бiлiм беру процесшде мацызды курал болып табылады, ейткеш олар ойын элементтерiн максатты окытумен бiрiктiредi. Оларды колдану эсiресе окушылардыц мотивациясын арттыруга, бiлiмдi игеру сапасын жаксартуга жэне сыни ойлау, карым-катынас жэне шыгармашылык сиякты негiзгi кузыреттшктердi дамытуга умтылу жагдайында мацызды [2, 122б]. Дидактикалык ойындар-бул окушылар тапсырмаларды шешу, ойын тапсырмаларын орындау жэне бiр-бiрiмен езара эрекеттесу аркылы оку процесiне катысатын курылымдык бшм беру эрекеттерь Бул тэсiл окушыларга кYPделi такырыптарды кызыкты жэне колжетiмдi тYPде кабылдауга мYмкiндiк беретiн оку Yшiн колайлы орта жасайды.
Дидактикалык ойындардьщ басты артыкшыльщтарыныц бiрi - олардыц окушылардыц танымдык белсендiлiгiн арттыру кабiлетi [3, 29б] . Ойын тYрiнде окушылар жаца материалды оцай игередi, ейткеш ойын психологиялык шиеленiстi жещлдетедi жэне оку процесiн кызыкты iс-эрекетке айналдырады. Бул эсiресе кiшi мектеп окушыларымен жумыс iстеу Yшiн ете мацызды [4, 1986б], олар Yшiн ойын табиги эрекет тYрi болып табылады, сонымен катар орта жэне жогары сыныптарда тиiмдi, мунда ойын элементтерi оку процесiн эртараптандыруга жэне оны аз монотонды етуге кемектеседi.
Дидактикальщ ойындар бiрнеше негiзгi функцияларды орындайды. Бiрiншiден, олар жогары мотивациялык кундылыкка ие. Окушылар ойынга белсендi катысады, ейткенi бул олардыц кызыгушылыгы мен катысуга деген умтылысын тудырады [5, 314б]. Екiншiден, ойындар оку функциясын орындайды: ойын тапсырмалары аркылы окушылар жаца бiлiм алады, бурын Yйренген материалды бекiтедi жэне практикалык дагдыларды дамытады. Yшiншiден, ойындар тэрбие жумысына ыкпал етедi, окушыларда ережелердi курметтеу, командада жумыс iстей бiлу жэне эдшеттшкке умтылу сиякты касиеттердi калыптастырады [6, 92б]. Сонымен катар, ойындар диагностикалык кундылыкка ие, ейткенi олар муFалiмге оку процесiн бакылауFа жэне окушылардыц бiлiмiндегi олкылыктарды аныктауFа мYмкiндiк бередi.
Сондай-ак, дидактикалык ойындарды заманауи технологиялармен [7, 679б] жумыс ютеуге бейiмдеуге болады, бул эсiресе бшм берудщ цифрлык трансформациясы жаFдайында мацызды. Интерактивт косымшаларды, виртуалды экскурсияларды немесе мультимедиялык викториналарды пайдалану окуды одан да кызыкты жэне тиiмдi етедь Мундай тэсiлдер оку материальна терещрек енудi камтамасыз ете отырып, дэстYрлi жэне инновациялык эдiстердi бiрiктiруге мYмкiндiк бередi.
Дидактикалык ойындар эдебиет сиякты гуманитарлык пэндерде ерекше орын алады, ейткенi олар эмоционалды катысуды, киялды жэне тYсiндiру кабiлетiн дамытуFа ыкпал етедi.
^азак эдебиетi сабактарында дидактикалык ойындарды пайдалану эдеби шь^армалардыц керкемдiк элеуетiн ашуFа, окушылардыц мэтiндi талдау даFдыларын калыптастыруFа, эмпатияны дамытуFа жэне эдеби бейнелердi тYсiндiру кабшетше кец мYмкiндiктер ашады. Сонымен катар, ойындар колайлы эмоционалды атмосфераны куруFа ыкпал етедi, топтык жумысты ынталандырады жэне тулFааралык карым-катынасты дамытады.
^азак эдебиетi сабактарындаFы дидактикалык ойындар сабактыц эртYрлi кезецдерiнде бiрiктiрiлуi мYмкiн: бiлiмдi езектендiруден жэне максат коюдан бастап материалды беютуге жэне игерiлген бiлiмдi бакылауFа дейiн. Мысалы, релдiк ойындар окушыларFа эдеби сюжеттерге енуге, шьтармалар кейiпкерлерiнiц релдерiн керуге жэне олардыц эрекеттерш тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Элец жазу, балама аякталулар жазу немесе эдеби iзденiстер жасау сиякты шьтармашылык ойындар киял мен шыFармашылык ойлауды ынталандырады. Заманауи технологияларFа негiзделген интерактивт ойындар мультимедиялык куралдар мен цифрлык куралдарды пайдалану аркылы такырыпка деген кызь^шыльщты арттыруFа ыкпал етедi.
Дидактикалык ойындардыц Абай ^унанбаев, Шэкэрiм ^удайбердиев, МаFжан Жумабаев жэне баска да казак классиктершщ шыFармаларын зерттеу контекстшде ерекше мацызы бар. Ойын эрекет! аркылы окушылар шь^армалардыц мазмунын терещрек тYсiнiп кана коймай, ез халкыныц мэдениетi мен дэстYрлерiне курметпен карайды. Кепмэдениеттi коFам жаFдайында бул эаресе мацызды болады, ейткенi ол улттык сана мен мэдениетаралык диалогты ныFайтуFа ыкпал етедi.
Дидактикалык ойындарды казак эдебиет сабактарында окыту куралы ретшде зерттеу олардыц педагогикалык кундыль^ын баFалап кана коймай, оларды iске асырумен байланысты ыктимал киындыктарды аныктауFа, сондай-ак оларды бшм беру процесше енггзу Yшiн тиiмдi эдiстемелiк усынымдар эзiрлеуге мYмкiндiк бередi. Осылайша, Дидактикалык ойындарды колдану ерекшелiктерiн зерделеу казак эдебиетш окыту сапасын арттыру, окушылардыц
танымдык белсендшгш ынталандыру жэне олардыц эдеби жэне мэдени мурага туракты кызыгушылыгын калыптастыру Yшiн перспективалар ашады.
Казак эдебиет сабагында дидактикалык ойындардыц бiрнеше формаларын колдануга болады. Олардыц кейбiр формалары мен мысалдары 1-кестеде кeрсетiлген:
Кесте-1 - Казак эдебиетi сабактарында дидактикалык ойындарды колдану
Дидактикалык ойын Typi МаFынасы ^олдану мысалы
1 2 3
Релдш ойындар Эмпатияны дамытады, шыгармалар кейiпкерлерiнiц мiнездерi мен мотивтерш терецiрек тYсiнуге кeмектеседi, сыни ойлау дагдыларын калыптастырады. Абай Кунанбаевтыц шыгармаларынан Yзiндiлердi сахналау, кейiпкерлердiц диалогтарын сахналау, эдеби кейiпкерлерге "сот" жYргiзу.
Эдеби викториналар Негiзгi фактiлердi есте сактауга ыкпал етедi, бэсекеге кабшетп рухты ынталандырады, есте сактау мен зейiндi дамытады. Махамбет Этемiсовтыц eмiрi, шыгармалары жэне тарихи контекст туралы сурактармен шыгармашылыгы бойынша викторина.
Кауымдастык ойындары Окушыларга мэтiн мен ез тэжiрибелерi арасында байланыс орнатуга, шыгармашылык жэне ассоциативт ойлауды дамытуга кeмектеседi. Окушылар Шэкэрiм Кудайбердиевтщ шыгармаларыныц кейiпкерлерiмен немесе оныц адамгершiлiк пен табигатка деген CYЙiспеншiлiк сиякты негiзгi такырыптарымен бiрлестiктердi атайды.
Шыгармашылык ойындар Киялды ынталандырады, жазбаша жэне ауызша сeйлеудi дамытуга ыкпал етед^ шыгармашылык ойлауды калыптастырады. Шыгармалардыц балама аякталуын жазу, Абай мэтiндерiнiц негiзiнде eлецдер жасау, эдеби кроссвордтар жасау.
Эдеби квесттер Пэндi окуга деген кызыгушылыкты арттырады, топтык жумыс дагдыларын, логикалык ойлауды жэне егжей-тегжейге назар аударуды дамытады. "Козы ^рпеш-Баян Сулу" сюжетi негiзiнде квест куру, онда окушылар жумбактарды шешш, шыгарманыц сюжетiмен байланысты кезецдерден eтуi тиiс.
Интерактивт ойындар Заманауи технологияларды колдану аркылы мотивацияны арттырады, цифрлык сауаттылык пен акпаратпен жумыс iстеу дагдыларын дамытады. Магжан Жумабаевтыц шыгармалары бойынша викторина Yшiн мультимедиялык ресурстарды пайдалану, эдеби кешпкерлер туралы интерактивтi презентациялар жасау.
Аналитикалык ойындар Мэтiндi талдау дагдыларын, сыни ойлауды, шыгармалардыц негiзгi идеяларын табу жэне багалау кабiлетiн калыптастырады. Метафораларды бeлiп кeрсете отырып, Абай eлецдерiн талдау, кейiпкерлердiц iс-эрекеттерi мен олардыц салдарын талдау, мэтiндердегi жасырын магыналарды iздеу.
1-кестетц жалгасы
1 2 3
Ойындар-птрталастар Эз кезкарасын дэлелдеу, баскалардыц пiкiрiн курметтеу, карым-катынас дагдыларын дамытуга ьщпал ету кабiлетiн дамыту. "Айман-Шолпанда" Есет жэне Арыстан сиякты батырларды моральдык сайлау такырыбында пiкiрталастар eткiзу.
Сeйлеудi дамыту ойындары Сездш корын кецейтуге, Yйлесiмдi сейлеу дагдыларын дамытуга, ауызша жэне жазбаша презентацияныц экспрессивтiлiгi мен дурыстыгын калыптастыруга кeмектеседi. Шыгармалар кейiпкерлерiнiц сипаттамаларын курастыру, жаца сeздердi колдана отырып мэтiндi кайталау, шыгармалардагы окигалардыц ауызша сипаттамаларын жасау.
Зешн ойындары Олар зейiндi арттырады, мэтшдеп бeлшектердi байкауга Yйретедi, табандылык пен байкагыштыкты калыптастырады. Мэтiндегi белгш бiр сeздердi, окигаларды немесе сипаттамаларды iздеу, казак авторларыныц шыгармалары непзшде мэтiндердегi кателiктердi аныктау.
Аталган мэлiметтердi ескере отырып, орта мектептщ жетiншi сынып окушыларымен дэстYрлi жэне дидактикалык ойын тэсiлдерiн колдана отырып, тэжрибе жYргiзiлдi. Тэжрибеге жалпы саны 34 окушы катысты. Олардыц 17-ci дэстYрлi тэсiлмен окытылган бакылау тобын (эрi карай, БТ) кураса, калган жартысы дидактикалык тэсiлдi колдана отырып окытылган эксперименттiк топты ^i карай, ЭТ) курады. Зерттеу 4 оку аптасыныц шецберiнде жYргiзiлдi. Жалпы зерттеу барысында окушылардыц Yлгерiм дэрежелер^ окуга кызыгушылык децгейi, коммуникативтi дагдылары талданды. Зерттеуге дейiнгi окушылардыц кeрсеткiштерi 1-суретте берiлген:
64 64,5 65 65,5 66 66,5 67 67,5 68 68,5 69
■ Коммуникативл кабшеттер децгеш ■ Пэнге кызыгушылык децгеш
■ Оку Yлгерiмiнiц орташа керсетк^
Сурет-1 - Бiлiмгерлердiц зерттеуге дешнп кeрсеткiштерi, %
Зерттеу барысында аталган дагдыларды дамыту Ymm дидактикалык ойындардын 6ipHeme тYрлерi колданылды. Атап айтканда, казак тiлi мен эдебиет апталыгында эдебиет пэншен викториналар мен квесттер уйымдастырылды. Оку процесi барысында, дебаттар уйымдастырылып, интерактивтi ойындарга баса назар аударылды.
Зерттеуден кейiнгi керсетюштер, бул эрекеттердщ тиiмдiлiгiн растады. Нэтижелер 2-суретте берiлген:
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
■ Коммуникатикл кабшеттер денгеш ■ Пэнге кызыгушылык денгеш
■ Оку улгер1мшщ орташа керсетк1ш1
Сурет-2 - Бiлiмгерлердiн зерттеуден кешнп керсеткimтерi, %
2-суретте керсетшген зерттеу нэтижелерi окушылардын негiзгi дагдыларын дамытуга багытталган оку процесiнде жидактикалык ойындарды колданудын жогары тиiмдiлiгiн растайды. Окытудын тYрлi ойын тYрлерiн енпзу кезенiнде казак тiлi мен эдебиет апталыгы аясында уйымдастырылган викториналар мен эдеби квесттер, сондай-ак кYнделiктi сабактарга интеграцияланган интерактивтi ойындар мен тюрталастар колданылды. Бул iс-mаралар академиялык керсетюштердщ жаксаруына жэне окушылардын коммуникативтiк кабшеттершщ дамуына эсер еткен негурлым серпiндi жэне тартылган бiлiм беру ортасын куруга ыкпал еттi.
2-суретте кел^ршген деректердi талдау бакылау жэне экспериментпк топтар арасындагы айтарлыктай айырмашылыктарды керсетедь Эксперименттiк топтагы Yлгерiмнiн орташа керсетк^ 88,7%-ды курады, бул осы керсетюш 74,4%-га тен болган бакылау тобына караганда 14,3%-га жогары. Бул нэтижелер дидактикалык ойындарды колдану оку материалын тYсiнудi ныгайтып кана коймай, жалпы оку Yлгерiмiн арттыруга ыкпал ететшш растайды.
Эксперименттiк топтагы пэнге деген кызыгушылык денгейi де айтарлыктай жогары болды жэне 93,4%-ды курады, бул бакылау тобындагы уксас керсеткimтен 23,3%-га жогары (70,1%). Бул квесттер мен интерактивт тапсырмалар сиякты ойын элементтерi окушылардын танымдык кызыгушылыгын оятып, оку процесш тартымды ететiнiн керсетедi. Ойын белсендшп окушылардын катысуына жагдай жасады, бул эсiресе казак эдебиетiне туракты кызыгушылыкты калыптастыру Ymiн манызды.
Тагы бiр манызды нэтиже окушылардын карым-катынас кабiлеттерiнiн жогарылауы болды. Эксперименттiк топта бул керсетюш 90,4%-га жеттi, бул бакылау тобына караганда 18,1%-га жогары (72,3%). Зерттеу барысында колданылган пшрталастар мен релдiк ойындар мектеп окушыларынын аргумент, кепmiлiк алдында сейлеу жэне командалык езара эрекеттесу
дагдыларын дамытуга ыкпал етп. Жумыстыц бул формалары окушыларга ез ойларын сенiмдi тYPде бiлдiрiп кана коймай, сыныптастарымен тиiмдi карым-катынас жасауга мYмкiндiк бердi.
Алынган нэтижелер дидактикалык ойындардыц оку процесiнде де, тулгага багытталган максаттарга да кол жетюзуге мYмкiндiк беретiн кYштi курал екенiн айкын керсетедi. Викториналарды, квесттерд^ интерактивтi ойындар мен пiкiрталастарды колдану окушылардыц жан-жакты дамуына, соныц шшде академиялык нэтижелердi, пэнге деген кызыгушылыкты жэне карым-катынас дагдыларын арттыруга ыкпал етедi. Осылайша, ойын технологияларын казак эдебиетш окытуга интеграциялау езiнiц езектшп мен практикалык мацыздылыгын растайды.
Цорытынды. Зерттеу нэтижелерi казак эдебиетiн окытуда дидактикалык ойындардыц жогары тиiмдiлiгiн дэлелдедь Ойын формаларыныц эртYрлiлiгi - викториналар, квесттер, дебаттар мен интерактивтi ойындар - окушылардыц оку Yдерiсiне кызыгушылыгын арттырып, оларды танымдык белсендiлiкке ынталандырды. Эксперименттiк топтагы окушылардыц оку Yлгерiмi, пэнге деген кызыгушылык децгейi жэне коммуникативтш кабiлеттерi бакылау тобына караганда айтарлыктай жогары болды, бул дидактикалык ойындардыц окыту сапасына оц эсерш айкын керсетедi.
Зерттеу барысында алынган мэлiметтер оку YДерiсiнде дидактикалык ойындарды колданудыц бiрнеше мацызды артыкшылыктарын аныктады. Бiрiншiден, ойындар окушылардыц кызыгушылыгын арттырып, оку материалын мецгерудi жецiлдеттi. Екшшщен, викториналар мен эдеби квесттер сиякты формалар окушылардыц аналитикалык жэне шыгармашылык кабшеттерш дамытуга ыкпал еттi. Yшiншiден, релдiк ойындар мен дебаттар окушылардыц комму никативтш дагдыларын жетiлдiрiп, ез ойларын еркш жэне сенiмдi тYPде жетюзуге мYмкiндiк бердi.
Зерттеу деректерi керсеткендей, дидактикалык ойындар дэстYрлi эдiстерге караганда, окушылардыц пэнге кызыгушылыгын арттыруда жэне окыту тшмдшшн жаксартуда айтарлыктай нэтижелi болды. Эксперименттiк топта пэнге деген кызыгушылык децгешшц 93,4%-га жетуi жэне оку Yлгерiмiнiц 88,7%-ды курауы осы эдютщ табыстылыгын растайды. Сонымен катар, карым-катынас кабшеттершш айтарлыктай артуы (90,4%) окушылардыц командалык жумыстагы жетiстiктерiн жэне кепшшк алдында сейлеу дагдыларын ныгайтуга мYмкiндiк бердi.
Дорыта айтканда, казак эдебиет сабактарында дидактикалык ойындарды пайдалану окушылардыц танымдык, шыгармашылык жэне коммуникативтш кабшеттерш жан-жакты дамытуга ыкпал ететш тиiмдi педагогикалык эдiс болып табылады. Зерттеуден алынган нэтижелер бул тэсшдш практикалык мацыздылыгын дэлелдеп, оны оку YДерiсiне енгiзудiц кажеттiлiгi мен езектшгш айкындайды. Ойын технологияларын одан эрi жетiлдiру жэне кецiнен колдану казак эдебиетш окытудыц сапасын арттырып, улттык мэдениетке деген кызыгушылык пен курметп калыптастыруга мYмкiндiк бередi.
9AEEHETTEP:
1. Mukhtoraliyevna Z. S. et al. Educational Importance Of Using Didactic Games //Journal of Pedagogical Inventions and Practices. - 2023. - T. 19. - C. 104-107.
2. Gabdulkhakov V. F. A Didactic Game Technology //Procedia-Social and Behavioral Sciences. -2016. - T. 233. - C. 170-174.
3. Tolipov U., Tolipova F. Didactic Games and their role in the continuous educational process //The Advanced Science Journal. - 2015. - T. 3. - C. 29-31.
4. Urolovich B. C. THE ROLE OF DIDACTIC GAMES IN PERSONALITY FORMATION OF PRIMARY CLASS STUDENTS //Miasto Przyszlosci. - 2024. - T. 48. - C. 1484-1490.
5. Aransky V. S., Klarin M. V. Modern teaching: The strategy of the didactic game in the teaching process //International Review of Education/Internationale Zeitschrift fur Erziehungswissenschaft/Revue Internationale de l'Education. - 1987. - T. 33. - №. 3. - C. 312315.
6. Ernazarova N. H. THE ROLE OF DIDACTIC GAMES IN THE DEVELOPMENT OF MOTIVATION OF COGNITIVE ACTIVITY OF STUDENTS //Proceedings of Scientific Conference on Multidisciplinary Studies. - 2024. - T. 3. - №. 5. - C. 89-93.
7. Stoffova V. et al. The importance of didactic computer games in the acquisition of new knowledge //The European Proceedings of social & Behavioural sciences. - 2016. - C. 676-688.
