CC BY
2УДК 373.3:811.512.122
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНА ЦАЗАЦ Т1Л1Н ТЕРЕНДЕТ1П
ОЦЫТУДЬЩ МАЦЫЗЫ
ШАХАНОВА НАЗЕРКЕ НАКЫПБЕКОВНА
Еылыми жетекшi, п.г.м.,ага окытушы ^азак улттык кыздар педагогикалык университет Алматы к.
ТАЛАП СЫМБАТ,
ТОЛЕУОВА НАЗИРА, ТОХТАРБАЙ МАДИНА, ТАГАНЦЫЗЫ Ж¥ЛДЫЗАЙ
6В01301 - Бастауышта окыту педагогикасы мен эдiстемесi, 2- курс студенттерi
Ацдатпа: Бастауыш мектепте цазац тшн терецдетт оцыту оцушылардыц улттыц cana-ce3iMin, мэдени ерекшелiгiн жэне тшдж сауаттылыгын цалыптастыруда шешушi рвл атцарады. Бул кезецде балалар тш Yйрeнугe ец сeзiмтал, бул олардыц одан эрi тшдт жэне интеллектуалдыц дамуы Yшiн берт нeгiз цалауга MYMK^iK бeрeдi. Мацалада нeгiзгi тшдт дагдыларды цалыптастыру, шыгармашылыц жэне сыни ойлауды дамыту, сондай-ац улттыц мэдениет пен дэстYрлeрдi цурметтеуге тэрбиелеу Yшiн цазац тшн терецдетт оцытудыц мацыздылыгы царастырылады.
Клт свздер: цазац тш, бастауыш сыныптар, терецдетт оцыту, тшдт сауаттылыц, улттыц тэрбие, тш мэдeниeтi.
"^азакстан-2050" стратегиясына сэйкес apGip казакстандык мемлекетпк тшде сeйлеуi тшс. Сондьщтан казiр казак тшн ерте жастан Yйренуге кеп кещл белшуде. ^азак тшн енпзу баска халыктардыц к¥кыктарына нуксан келтсрмей, бiртiндеп жYргiзiлуде. ^азак тiлiн Yйрену, оны тYсiнуге кол жеткiзу Yшiн оны окуды жолдыц басында, бала Тэуелаздшке алгашкы кадам жасаган кезде, балабакшага келген кезде бастау керек. Непзп жумыс мектепке келген сэттен басталады. 1-сыныптан бастап туган елкеге, казак тш мэдениетiне деген CYЙiспеншiлiктi ояту кажет.
^aзiрri кезде жалпы бшм беретiн орта мектептердщ алдында Yлкен мiндеттер тур. Ол заман талабына сай, рухани дYниеге бай жас жеткiншектердi тэрбиелеп шыгару. Мектеп табалдырыгын жаца аттаган жас уланга бшм беретш, оныц ой-киялын дамытатын, рухани дYниеciн нурландыратын бастауыш сынып муFaлiмi.
Кiшкентaй шэкiрттер eзiшц «Ана мектебшен» яFни, отбасы мектебiнен aлFaнын енд1 мектепте eзiшц устазы аркылы эрi карай дамытады. Ceйтiп, олар муFaлiмшц кeмегiмен окудыц, жазудыц ойланудыц дaFдылaрын калыптастырады. Осы баFытта бастауыш сыныптын муFалiмдерiне койылатын талап пен жауапкершшкте салмакты болатыны анык. Бiлiм саласында дэстYрлi тYPдегi бiлiм беру жYЙесiн eзгертiп, жаца мыцжылдык мектебiне тYбiрлi бетбурыска батыл кадам жасалуда. Осы себептщ негiзiнде окыту барысында колданылатын тYрлi жаца технологиялар жасалынып, оны тэжiрибеде колдану енгiзiлуде. МуFалiм es сабаFында оку максаттарына сэйкес ете отырып эртYрлi технологияны пайдалануда. Бастауыш сынып - ту^аныц бiлiм алудаFы ец мацызды кезецi. Бул кезецде балалардыц танымдык кабiлеттерi, тiл Yйренуге деген кызыFушылыFы жэне карым-катынас даFдылары калыптасады. Эсiресе казак тiлiн терецдетт окыту - жас буынныц улттык кундылыктарды тYсiнiп, тiлдiк санасын дамытудыц негiзгi жолы. ^азак тiлi - ел болашаFыныц, мэдениетi мен рухани мурасыныц тiрегi. Сондыктан бастауыш сынып окушыларына бул тiлдi терецдетiп окыту -олардыц жан-жакты дамуына жол ашатын басты курал.
Терецдетiлген окыту-бул грамматиканы мецгеру Fана емес, тш аркылы ойлау, карым-катынас жэне жазуды жетiлдiру. Бул тэсiл студенттерге тiлдi толык мецгерiп кана коймай, оны eмiрде еркiн колдануFа мYмкiндiк бередi. Терец окытуда бала тшдщ байлыFын, оныц
ерекше курылымын TYcrne бастайды. Мысалы, окушылар керкем шыгармаларды талдау, шыгармашылык тапсырмаларды орындау аркылы ез ойларын казак тшнде eркiн жeткiзугe Yйрeнeдi[1].
МуFалiмдeрдiц педагогикалык кызмeтiн талдау Оку процeciндe тулгага багытталган окытудыц барлык нeгiзгi технологиялары колданылатынын керceттi. Алайда, казак тш сиякты пэндi окыту жаца технологияларды колдануга икeмдi жэне шыгармашылык кезкарасты талап eтeдi, сондыктан олардыц эркайсысын ic жYзiндe колданудын окушылардыц эртYрлi жас топтарында езiндiк eрeкшeлiгi бар. ^азак тiлiн терец окыту-улттык бiрeгeйлiктi калыптастырудыц нeгiзi. Тiл аркылы урпак халкымыздыц тарихы, дэcтYрлeрi, эдебиет мен енeрi туралы терец бшм алады. Эрбiр макал, сез, ертеп-улттык тэрбиeнiц кунды куралдары. Мысалы," бiрлiк бар жерде емiр бар" сиякты макал-мэтелдер балаларды уйымшылдыкка, бeйбiтшiлiккe тартады. Терец бiлiмнiц аркасында бул кундылыктар баланыц жан дYниeciндe ciцiп, улттык рух калыптасады.
Сонымен катар, казак тшш тeрeцдeтiп окыту окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш дамытуда ерекше рел аткарады. Жазбаша жэне ауызша тапсырмалар, керкем шыгармалар кою, эссе жазу сиякты эдютердщ кемeгiмeн бала ез ойын анык жэне eркiн жeткiзугe Yйрeнeдi. Мысалы," мeнiц арманым" такырыбында эссе жаза отырып, окушы киял мен ез кезкарасын дамытады.
Тeрeцдeтiлгeн окыту окушылардыц сыни ойлауын жаксартады. Эдеби шыгармаларды талдау, кeйiпкeрлeрдi сипаттау немесе окиганыц балама шeшiмдeрiн усыну балаларды ез кезкарастарын дэлелдеуге, ез кезкарастарын коргауга Yйрeтeдi. Бул касиеттер казiргi заманныц мацызды дагдыларыныц бiрi болып табылады.
^азак тiлiн терец окыту-ел бiрлiгiн ныгайту жолындагы мацызды кадам. Ана тiлiн бiлeтiн, оныц кундылыгын тYciнeтiн урпак отанcYЙгiштiк ceзiмiмeн емiр CYрeдi, тугаи жeрiн, eлiн курметтейдь Олар ез кундылыктарын ез ултына гана емес, элeмдiк когамдастыкка да бiлдiрe алады[2].
Тэрбие мен бшм беру максаттарын жYзeгe асыру педагогикалык процесс деп аталады. Окыту процесшщ нeгiзгi элeмeнтi педагогикалык процecтiц жYЙe кураушы факторы болып табылатын максаттар Yштiгi - окыту, дамыту жэне тэрбиелеу болып табылады. Педагогикалык процесс тутастай алганда жэне оныц барлык компоненттершде алга койылган максаттарга жетуге багытталуы керек.
Бiрiншi кезекте, казак тшн тeрeцдeтiп окытуда ойын эдютершщ мацызы зор. Балалар Yшiн ойын - бшм алудыц ец кызыкты жэне тиiмдi тэciлдeрiнiц бiрi. Мысалы, сезжумбак шешу, релдiк ойындар, "Тапкырлар сайысы" сынды шаралар аркылы окушылардыц сездш коры артады, грамматикалык eрeжeлeрдi колдану дагдылары жeтiлeдi. Бул эдю эciрece бастауыш сынып окушылары Yшiн ете тиiмдi.
Екiншi мацызды эдю - окушыларды эдеби шыгармалармен жумыс жасауга баулу. ^азак эдeбиeтi - тшдщ байлыгы мен керкeмдiгiн танытатын казына. Шыгармаларды мэнерлеп оку, мазмунын талдау, кeйiпкeрлeргe мiнeздeмe беру окушылардыц ойлау кабшетш дамытып кана коймай, олардыц тiлгe деген CYЙicпeншiлiгiн арттырады. Эдебиет аркылы бала тек тш Yйрeнiп кана коймай, халкымыздыц дэcтYрлeрi мен рухани мурасын бойына ащредь
Акпараттык-коммуникациялык технологияларды (АКТ) колдану да казiргi замангы бiлiм беру процесшщ ажырамас белiгiнe айналды. Интeрактивтi такталар, мультимедиялык презентациялар, бiлiм беру платформалары мен косымшалары казак тiлiн окытуда тыц тэciлдeрдi усынады. Мэселен, окушыларга тiл Yйрeту Yшiн тYрлi анимациялар, видеофильмдер, онлайн жаттыгуларды пайдалануга болады. Бул эдic балалардыц кызыгушылыгын арттырып, олардыц акпараттык сауаттылыгын дамытады.
Тшдш бiлiм беру Yдeрiciндe ерекше орын алатын эдicтeрдiц бiрi - топтык жумыстар. Бул эдic аркылы окушылар бiрлeciп жумыс icтeйдi, ез ойларын ашык бiлдiрeдi жэне бiр-бiрiмeн пшр алмасады. Мысалы, шагын топтарда мэтш курастыру, эссе жазу немесе жоба коргау аркылы балалардыц коммуникативтiк дагдылары дамиды[3].
Тэрбие мен бшм беру максаттарын жузеге асыру педагогикалык процесс деп аталады. Окыту процесшщ непзп элементi педагогикалык процестщ жуйе кураушы факторы болып табылатын максаттар Yштiгi - окыту, дамыту жэне тэрбиелеу болып табылады. Педагогикалык процесс тутастай алганда жэне оныц барлык компоненттершде алга койылган максаттарга жетуге багытталуы керек. Максат кою (бастау жэне жобалау). ^аз1рп педагогикалык процестщ максаттар жYЙесi танымныц белгiлi бiр нэтижелерiне кол жеткiзудi гана емес, сонымен бiрге окушыныц танымдык тэуелаздшн калыптастыруды жэне оныц шыгармашылык кабшеттерш дамытуды камтамасыз етуi керек.
Сонымен катар, этномэдени компоненттердi колдану казак тшн окытуда Yлкен рол аткарады. Мысалы, улттык ойындарды, эндердi, макал-мэтелдерд^ жыр-дастандарды пайдалану окушылардыц тiлге деген кызыгушылыгын арттырады. Бул тэсiл аркылы балалар казак халкыныц улттык ерекшелiктерiмен танысып, тiлдi омiрмен байланыстыра отырып мецгередi.
^азак тiлiн терецдетiп окытудыц тагы бiр тиiмдi тэсiлi - жобалык жумыстарды орындау. Бул эдю окушылардыц тiлдiк дагдыларын дамытуга багытталган шыгармашылык iзденiсiн оятады. Мысалы, "Менщ туган жерiмм, "^азак тiлiнiц мацызы" такырыбындагы жобалар балалардыц оз ойларын казак тшнде еркш жеткiзуiне мYмкiндiк бередi.
Терецдетiп окытудыц нэтижелерi тек бшм децгешн арттырумен шектелмей, окушылардыц шыгармашылык, сын тургысынан ойлау жэне оздшнен шешiм кабылдау кабiлеттерiн дамытуга ьщпал етедi[4].
Бiрiншi кезекте, терецдетш окыту танымдык белсендiлiктi арттырады. Окушылар тек теориялык бiлiмдi мецгерiп кана коймай, оны тэж1рибе жYзiнде колдануды Yйренедi. Мысалы, математиканы терецдетiп окыган бала есеп шыгару дагдысын жетiлдiрiп кана коймай, логикалык ойлау кабшетш дамытады. Ал казак тшн терецдетш окыту аркылы окушылардыц тш байлыгы артып, эдеби шыгармаларды талдау, оз ойын накты жеткiзу дагдылары калыптасады.
Екшшщен, терецдетiп окыту окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш ашады. Шыгармашылык тапсырмалар мен жобалык жумыстар балаларды оз бетiмен iзденуге, жаца идеялар усынуга баулиды. Бул оларга оз мYмкiндiктерiн ашуга, шю элеуетiн жYзеге асыруга комектеседi. Мысалы, биологияны терецдетiп окитын окушы табигат кубылыстарын зерттеп, шагын гылыми жобалар дайындау аркылы зерттеушiлiк дагдыларын дамытады.
Yшiншiден, терецдетiп окыту окушылардыц озшдш дамуына эсер етедi. Олар белгш бiр пэн бойынша терец бшм ала отырып, оз мYмкiндiктерiн багалауды Yйренедi. Бул оларга болашак мамандыкты тацдауда, омiрлiк максаттарын айкындауда сешмдшк бередi. Мысалы, физика немесе химия пэндерш терец мецгерген окушы гылыми зерттеу саласына бет бурып, болашакта инженер немесе галым болуы мYмкiн.
Терецдетiп окытудыц тагы бiр мацызды нэтижес - окушылардыц сыни ойлау кабшетш калыптастыру. Бул эдiстiц комепмен окушылар оз пiкiрiн дэлелдеп, фактiлердi талдап, шешiм кабылдауда негiздеме жасауга Yйренедi. Мэселен, тарихи окигаларды зерттеу немесе эдеби шыгармаларды талдау кезшде балалардыц окиганыц себеп-салдарын тYсiнiп, оз козкарасын калыптастыруы - сыни ойлаудыц жаркын корiнiсi.
^орытындылай келе, казак тшн терецдетш окытуда колданылатын эдютер мен тэсiлдер окушылардыц тек тшдш дагдыларын гана емес, сонымен бiрге олардыц тулгалык касиеттерiн, шыгармашылык кабшеттерш дамытады. Ана тiлiмiздi терец мецгерген урпак - ултымыздыц болашагыныц кепш. Сондыктан муFалiмдер заманауи эдiс-тэсiлдердi утымды колданып, окыту процесiн Yздiксiз жетiлдiрiп отыруы кажет. Тiлге деген CYЙiспеншiлiк, оны Yйренуге деген ынта окушылардыц бойында осындай эдiс-тэсiлдердiц аркасында калыптасады.
Сонымен катар, терецдетiп окыту окушылардыц пэнаралык байланыстарды тYсiнуiне мYмкiндiк береди Мысалы, география мен экологияны терец окыган бала табиFаттаFы кубылыстар мен олардыц адам омiрiне эсерiн жан-жакты тYсiне бастайды. Бул тэсiл окушылардыц эртYрлi пэндер арасындаFы байланысты корш, кYPделi мэселелердi шешуде
кешендi кезкарас калыптастыруына ыкпал етедi. Пэнаралык байланыс тек табиги гылымдармен шектелмейдi. Мысалы, эдебиет пен тарихты байланыстыра отырып, окушылар белгiлi 6ïp тарихи кезецшц эдебиетке эсерт зерттей алады. Мундай байланыстар окушылардыц таным кекжиегiн кецейтт кана коймай, олардыц кYPделi мэселелерге кешендi кезкарас калыптастыруына ыкпал етедi.
^азак тiлiн терецдетiп окытудыц тагы бiр мацызды кыры - заманауи технологиялар мен эдiстердi енгiзу. Болашакта сандык бiлiм беру платформалары мен интерактивт куралдарды пайдалану аркылы окыту процест жетiлдiру мYмкiндiгi зор. Мысалы, виртуалды окыту платформаларында эдеби шыгармаларды талдау, грамматикалык тапсырмаларды орындау немесе ойын тYрiндегi жаттыгулар аркылы окушылардыц кызыгушылыгын арттыруга болады.
Сонымен катар, казак тшн терецдетт окыту аркылы жас урпактыц кептшдшк дагдылары дамиды. ^азак тiлiн жетiк мецгерген бала езге тiлдердi Yйренуде ана тiлiне CYЙене отырып, салыстырмалы эдiстi колдана алады. Бул, эаресе, казак тiлiнiц грамматикалык жэне лексикалык курылымын толык тYсiнуге кемектеседi.
^азак тiлiн терецдетiп окытудыц болашагы елдiц элеуметтiк-экономикалык дамуымен де тшелей байланысты. Тiл тек карым-катынас куралы гана емес, ол - когамды бiрiктiретiн кYш. Сондыктан болашакта казак тшн кэаби жэне гылыми ортада кецiнен колдану Yшiн терец бшм беру кажет. Терецдетiлген окыту багдарламалары аркылы окушылар тiлдiц ресми стильдерт мецгерiп, оны тYрлi салада тиiмдi колдана алады.
Дорыта айтканда, «Дарындылыкка умтылу тац калудан басталады» демекпiн. Сонымен бiрге, улы гулама Эл-Фараби «Лдамга ец бiрiншi бшм емес, рухани тэрбие берiлуi керек, тэрбиеаз берiлген бiлiм адамзаттыц кас жауы. Ол келешекте оныц емiрiне апат экеледi» деген. ^азак тшн терецдетт окыту - елiмiздiц болашагы Yшiн аса мацызды мiндет. Бастауыш сынып окушыларына тiлдi Yйрету аркылы бiз урпактыц рухани байлыгын арттырып, оларды улттык мэдениетке жакындата аламыз. Терец бiлiм мен тiлдiк сауаттылыкты калыптастыру -балалардыц жаркын болашагыныц кепiлi. ^азак тiлiн терец мецгерген урпак - ултымыздыц игiлiгi мен мемлекетiмiздiц тiрегi.Oлaй болса, бiлiм беру, бшм бере отырып тэрбие беруд1 эрбiр устаз жадында сактаганы жен!
1. «Педагогика» Ж.БДоянбаев 2004ж
2. Мектеп окушыларыныц функционалдык сауаттылыгын дамыту женiндегi 2012-2016 жылдарга арналган ю-кимыл жоспары. Астана, Эдiлет, 2012.
3. Э. Элметова Окытуда интерактивтi эдют колдану// ^азакстан муFалiмi. — 2003. —
4. «Оку мен окытудыц белсендi эдютерЬ». Астана, 2013ж.sabak.kz
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
