CC BY
0
Mardanova G.D.
Termiz davlat universiteti Termiz shahri, O'zbekiston
SURXONDARYO VILOYATI TERMIZ QUYI SURXONDARYO TABIIY GEOGRAFIK RAYONIDAGI ANOPHELES SUPERPICTUS CHIVINLARNING GONOTROFIK TSIKLNING DAVOMIYLIGI
Annotatsiya. Maqolada Termiz Quyi Surxondaryo tabiiy geografik rayonida Anopheles superpictus chivinning fenologik xususiyatlari va uning qishlash jarayoni o 'rganilgan. Tadqiqotda urg 'ochi chivinlarning qishlash joyidan uchib chiqish vaqti, gonotrofik tsiklning davomiyligi, tuxum qo 'yish davrlari va birinchi generatsiyaning rivojlanishi tahlil qilingan. Olingan natijalar asosida bezgakning yuqish ehtimoli va chivinlarga qarshi kurash chora-tadbirlarning samaradorligi bashorat qilindi. Bu ma'lumotlar chivinlarning samarali zararlanish mavsumini aniqlashda va bezgak tarqalishini oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
Kalit so'zlar: Anopheles superpictus, qishlash, gonotrofiksikl, tuxum qo 'yish, bezgak, chivinlar, fenologiya
Mardanova G.D.
Termez Staty University, Termez, Uzbekistan
SURKHANDARYA REGION TERMEZ ANOPHELES SUPERPICTUS IN THE NATURAL GEOGRAPHICAL REGION OF SURKHANDARYA THE DURATION OF THE GONOTROPHIC CYCLE OF FLIES
Annotation. This article explores the phenological characteristics of Anopheles superpictus in the Lower Surkhandarya Natural-Geographical Region of Termez, Uzbekistan. The research covers the timing of female mosquitoes' emergence from overwintering, the duration of the gonotrophic cycle, egg-laying periods, and the development of the first generation. Based on the findings, the malaria transmission period and the effectiveness of mosquito control measures are predicted. These results are significant for determining the effective period of mosquito infestation and preventing the spread of malaria.
Keywords: Anopheles superpictus, overwintering, gonotrophic cycle, egg-laying, malaria, mosquitoes, phenology, Surkhandarya
Voyaga yetgan Anopheles superpictus chivinlarning imago bosqichida qishlovga ketgan turlar uchun urg'ochi chivinlar qishlash joyidan ommaviy uchib chiqish vaqti, qishlash joylarida birinchi qon so'rgan urg'ochi chivinlarning paydo bo'lishi va tuxum qo'yish vaqti (gonotrofik tsilkl).
Bezgakning odamlarga yuqishini hisoblash birinchi generatsiya urg'ochi chivinlari tomonidan bezgakni samarali yuqtirish mavsumining boshlanishini hisoblash quyidagicha amalga oshiriladi: fenologik kuzatuvlarga ko'ra, birinchi
generatsiyaning ommaviy uchish sanasi belgilanadi va shu kundan boshlab ushbu haroratda sporogoniyani tugatish uchun qancha vaqt kerakligini hisoblab chiqadi. Sporogoniyaning tugashi birinchi generatsiya vakillari tomonidan bezgak yuqish mavsumining boshlanishini anglatadi. Mavsumning oxiri yoz va kuzning oxirida har xil turdagi urg'ochi bezgak chivinlarining xatti-harakatlariga bog'liq. Bezgak tashuvchisi sifatida eng katta epidemik ahamiyatga ega bo'lgan urg'ochi chivinlar odatda I- va II-avlodlardir, chunki qishlagan urg'ochilar bahorda issiqlik etishmasligi tufayli bezgak yuqishini ta'minlay olmaydi. Tabiiy sharoitda faqat bitta urg'ochi Anopheles uchta gonotrofik tsikl o'tadi va juda kamdan-kam hollarda to'rtta va bezgakning yuqishi mumkin bo'lgan mavsumning aniqligi 3 oyni tashkil qiladi.
Termiz Quyi Surxondaryo tabiiy geografik rayoniida tashqi muhit havo harorati o'rtacha +6 OC bo'lganda 18-fevraldan An. superpictus chivinlari qishlovdan yalpi ucha boshladi, qishlagan urg'ochilarning yalpi uchishi 18 fevraldan boshlandan so'ng gonotrofik tsikl davomiyligi +21 kun bo'ldi. Shu tarzda birinchi tuxum qo'yish 12 martda tugaydi, mayning boshidan, ya'ni 02.05.2021 yil dan An. Surxondaryo viloyati Termiz Quyi Surxondaryo tabiiy geografik rayonidagi gonotrofik tsiklning davomiyligini va urg'ochi An. superpictus rivojlanish vaqtini bashorat qilish superpictus birinchi generatsiya uchishi kuzatildi. Ikkinchi tuxum qo'yish ikkinchi avlodning birinchi generatsiyasi 2021 yil 3 mayda boshlanadi (5.1 -jadval).
^ p
о <
о g
$
?? er О) о
43 е?
0 H
§ bi N
o)
p a
,crq
tr
p сл
< £ o <
00
1
o tr tr
III
3
л e ^
+ O-^ p ^
<* С OQ
0 С ft O O O
1 trerq
a P' ^
а er №
< ^
0
3 Э
P O) i-^ N С CTQ
5 ^
в 3
U) <1
1 ел
С
O 0
<
P CTQ
¡O P» cr
P P
та
а >-¡
t=. O)
& h и
p S. о
Г5
er
-Г ÛS
ьЦ а-
3'
та
P £ В
й- Э-^
^ 5: в.'
^ И CL
О р p >-¡
ai' 3' в:
в: а
О) JK
то
On ^ <_L. О
ро сл
В- «
s' В
Ö". О) £
СкГ p >-!
Ä В'
сго^
о" о
Щ
СГ О)
ся ££
Р
CTQ О
О
ÖCTQ
CTQ
I
(g.
< P
О
£ -
S-
F ^
S B. g
0
СЛ
О
a;
tr S
VI
PT
tr
P
p
OQ ^ %
В' %
CL о
ft l-¡
CO V.
сд
P та
¡2 О
>-¡
О
•a CTQ
0 О g
£ & §
E B' F ^^
^ та cr
я s 5:
& О tr
vT p !=•
^ Й" P p s з В E
ь-. p b-.
cr crq OJ ft
tr сÍ
3: §
а
о &
S- cr P
3 в: ^
p о
о ся p У ^
и- а и
£ S &
g
O CTQ
-! Û5
CTQ И
M S
3. S
N О
3 s.
a В
M
ES
crq
. 5
та s о crq
-s ,
g s
о »
S =
S5 3
" s
ES
a
о s 5" а
~ S
ifi CT
E с —
о а er re с er
2 -i
M
M N
<
Û5 ES CTQ
— ES
a
s- » ® &
cr S.
M Í.
cr в
ifi о
^ ra er N
_ crq
er m
%
II
ES* s ES ^ CTQ nÍ.
о er
ч*
В
Û5 В
« 5S
cr
M g
F 3 = s*
3. s.
er. в
CTQ
er ^
m
о -с ö". M В
«-►■ S.
CTQ M
» er
(Л г,
о ü
a О
¡Г. (Л
• er
=г <
5' л S' Е"-
ES
С £
^ к-
Û5 & И M
23.09 26.08 06.08 21.07 05.07 17.06 29.05 03.05 12.03 18.02 Urg'ochi chivinlarni uchish sanasi
VIII < i—i i—i < i—i < i—i < i—i i—i i—i i—i i—i i—i Avlodlar soni
u> u> M M u> U) - M Gonotrofík tsikning
Diapauzaga yalpi ketishi 28.09 30.08 10.08 23.07 8.07 21.06 2.06 8.05 24.03 12.03 Ommaviy tuxum ko'yish
о M U) ui U) M u> M о u> ui о Urg'ochi chivinlarnin g tuxumdan imagogacha rivojlanish davomiyligi
QisMovga ketish 08.11 23.09 26.08 06.08 21.07 05.07 17.06 29.05 03.05 02.05 Chivinlarni uchish sanasi
IX-generatsiya VHI-generatsiya VII-generatsiya VI-generatsiya V-generatsiya IV-generatsiya III-generatsiya II-generatsiya Qishlagan chivinlar-ning II-generatsiyasi Qishlagan chivinlar-ning I-generatsiyasi Izoh
pasayish kuzatiladi, shuning hisobiga mavsumning so'nggi sporogoniya tsikli 10 oktyabrda tugaydi. Sporogoniyaning oxirgi tsikli, hisob-kitoblarga ko'ra, 9 kun 2-oktyabrgacha davom etadi. Shuning uchun chivinlarni samarali yuqtirish mavsumi tugagan sana An. superpictusni 2-oktyabr deb hisoblash kerak (5.2-jadval).
5.2-jadval
Surxondaryo viloyati Termiz Quyi Surxondaryo tabiiy geografik rayonida P. vivax sporozoitining yetilishi va An. superpictus rivojlanish muddatlarini
bashorati (2021 yil)
T/r Samarali zararlanish mavsumning boshlanishi sanalari Samarali zararlanish mavsumning tugallanishi sanalari Samarali zararlanish mavsumning davomiylik kunlari
1 2 3 1 2 3 1 2 3
1 04.03 19.06 07.08 09.04 24.06 11.08 37 6 5
2 10.04 25.06 12.08 19.04 30.06 16.08 10 6 5
3 20.04 01.07 17.08 30.04 06.07 22.08 11 6 6
4 01.05 07.07 23.08 09.05 12.07 29.08 9 6 7
5 10.05 13.07 30.08 20.05 17.07 07.09 11 5 9
6 21.05 18.07 08.09 28.05 22.07 15.09 8 5 8
7 29.05 23.07 16.09 05.06 27.07 23.09 8 5 8
8 06.06 28.07 24.09 11.06 01.08 03.10 6 5 10
9 12.06 02.08 04.10 18.06 06.08 03.11 7 5 31
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, An. superpictus chivinlari uchun Termiz shahrida taxminimizcha samarali zararlanish mavsumi sakkiz oy davom etadi, 4 matdan boshlanib va 3 noyabrda tugashi mumkinligi ayta olamiz. Surxondaryo viloyatida Anopheles turiga mansub An. superpictus chivinlari bezgakning asosiy tarqatuvchisi bo'lib, ularni qat'iy hisobga olish va nazorat qilishni yo'lga qo'yish, hamda bezgak mavsumi elementlarining vaqtini hisoblab chivinlarda sporogoniyning samarali rivojlanishining boshlanishi va oxiri, birinchi va oxirgi sporogoniyaning davomiyligi, bezgak yuqishining boshlanishi va tugash vaqtlari kunning o'rtacha harorati bilan uzviy bog'ligi o'rganib bezgak bilan zararlanish natijasida yuzaga keluvchi birinchi bezgakni paydo bo'lish muddatlarini davomiyligini avvaldan aniqlash va bezgak bilan zararlanish mavsumi yuza kelishi mumkinligini tahlil qilib oldindan aniqlash imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1. Парамонов А.А. Опыты экологической классификации фитонематод // Сб. науч. трудов. ГЕЛАН СССР. - М., 1952. - Т.6. - С. 338-369.
2. Рахматуллаев Б. А. Фауна нематоды береговой растительности южносурхонского водохранилища //Актуальные научные исследования в современном мире. - 2017. - №. 4-6. - С. 24-27.
3. Рахматуллаев Б. А., Эшназаров к. Испытание растительных отходов, как средство борьбы с галловыми нематодами //Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси. - 2018. - С. 20.
4. Micoletzky G. Die freilebenden Erd-Nematoden, mit besonderer Berucksichtigung der Steiermark un der Bukowina, zugleich mit einer Revision samtlicher nicht mariner, freilebender Nematoden in Farm von esenus-Beschreibungen und Bestimmungs-schlusselh // Arch. Naturgesch. -1922. Ant. A. - Vol. 87. - 650 p.
