CC BY
0
Mardanova G.D.
Termiz davlat universiteti o'qituvchi Termiz shahri, O'zbekiston
SURXONDARYO HUDUDIDA TARQALGAN ANOPHELES AVLODI CHIVINLARINING EKOLOGIK TAHLILI
Annotatsiya. Ushbu maqolada Surxondaryo viloyatida Anopheles avlodiga chivinlarning ekologik tahliliga ko'ra Anopheles hyrcanus, An. claviger, An. pulcherrimus, An. superpictus turlarining ekologik holatiga asoslangan ma 'lumotlari tahlil natijalari keltirilgan.
Kalit so'zlar: Anopheles chivinlari, ekologik, endofil, ekzofillar yarim ekzofillar
Mardanova G.D.
Termez Staty University teacher. Termez, Uzbekistan
Abstract: This article presents the results of an ecological analysis of Anopheles mosquitoes in the Surkhandarya region. The ecological characteristics of Anopheles hyrcanus, An. claviger, An. pulcherrimus, and An. superpictus species are discussed.
Keywords: Anopheles mosquitoes, ecological, endophilic, exophilic, semi-exophilic.
Anopheles chivinlarining imagolar yashaydigan muhitda haroratning qulay yuqori va pastki chegaralariga ega. Surxondaryo viloyati sharoitida endofil An. superpictus chivinlarning kuzatuv nuqtalarining odamlar yashaydigan bino va molxonalarda o'zlariga boshpana izlaydi. Ekzofil chivinlar An. hyrcanus va An. claviger o'simliklar va kovaklar orasidagi ularning dam olish joylarida topildi. Yarim ekzofil chivinlar An. pulcherrimus boshpanalari ham aholi yashash joylaridagi ochiq molxonalarda, shiyponlarda, tom shiplari orasida hamda tabiatda esa devor kovaklarida, daraxt yoriqlarida va o'simliklar orasida uchraydi.
Bizning tadqiqotlarimizda ushbu omillar ushbu chivin biotopining tabiatini ham aniqladi. Shuni ta'kidlash kerakki, uning lichinkalari suvdagi xlor va sulfat tuzlarining muhim tarkibiga erkin toqat qiladilar. Biz ular tomonidan suv achchiq sho'r bo'lgan va suv omborining chetlari oq tuz bilan qoplangan daryolar tekisligida joylashgan ko'lmaklar joylashishini kuzatdik. An. superpictus lichinkalarini rivojlantirish uchun yer osti suvlariga boy bo'lgan eriydigan kaltsiyga muhtoj. An. pulcherrimus Quyi Surxondaryo tabiiy geografik hududidagi qamish bilan o'ralgan tomlarda, chorva mollari uchun soyabonlar ostida, vaqtincha qamish kulbalarida, sholi poyalarda va poliz ekinlarida ommaviy ravishda topilgan. Ushbu tur, shuningdek, optimal namlik 35^45 % bo'lgan o'simliklar va turli xil qo'shimcha
'^KOHOMHKa h ^HyMM №11(126)-2 2024
www.iupr.ru
283
binolarda qayd etilgan. Erkaklar va urg'ochilar suv omboridan uchib chiqib, darhol namligi yuqori bo'lgan g'orlarda yashaydilar (3.11-rasm).
40 Z 35 ° 30 % 25
Z 20
1 !5 | 10 5 0
4? ¿r a? 4* 4^ AJT A* A* A* 4? 4^ 4* 4^ 4^ 4^ 4^ 4^ AJ'
<y O <0 -O <y -O <y "O <y -o -o <y -o -O
<$>' V N>\SV V SVVSV V SVSSV V SVVSV V SVSSV V SVVSV V SVSSV V^V
KALENDAR OYLAR
An. superpictus
An. pulcherrimus
An. hyrcanus
An. claviger
3.11-rasm. Surxondaryo viloyatida uchrovchi Anopheles chivinlarining
uchratish darajasi
Tadqiqotlarimizda issiq mavsumda, iyul oyida An. pulcherrimus lichinikalari Pastki Surxondaryo tabiiy geografik hududi landshaftlarida kam edi, An. superpictus va An. hurcanus umuman topilmadi. Surxondaryo, Qoratog', To'palang, Obizarang, Sina, Sangardak daryolarini o'rganish Anopheles avlodi lichinkalar chivinlar u yerda suv oqimlari tez bo'lganligi sababli topilmadi. Chivin lichinkalari turg'un yoki ozgina oqadigan suv havzalarida yashaydi (3.13-jadval).
3.13-jadval
Surxondaryo viloyatidagi ekologik guruhlar bo'yicha o'rganilgan Anopheles avlodi chivin turlari haqida ma'lumot
№ Ekologik guruhlar Tur miqdori, % Individlar miqdori, %
1 Endofillar 25,0 69,58
2 Ekzofillar 50,0 1,66
3 Yarim ekzofillar 25,0 28,76
Jami: 100,0 100,0
Surxondaryo viloyatlari tumanlarini o'rganish An. hurcanus faqat daryolarning toshqin botqoqlarining qamish-qamish chakalakzorlarida va yer osti va buloq suvlari quyiladigan joylarda sug'oriladi. Urg'ochilarning u yoki bu o'simlik jamoalariga tortilishini belgilaydigan asosiy omillar nisbiy namlik va haroratdir. Nisbiy namligi 50 %-dan past va harorati 30 °C-dan yuqori bo'lgan otsu
'^KOHOMHKa h соцнумм №11(126)-2 2024
www.iupr.ru
284
chakalakzorlarning har xil turlarida. hurcanus umuman uchramagan. Ushbu tur faqat oziq-ovqat izlash uchun turar-joy binolari va chorva mollariga uchadi.
Kechasi uchib ketgan chivinlarning ozgina qismi bu erda va bir kun qoladi. Odatda An. hurcanus devorga polga yaqinroq o'tiradi. Chivinlar +10 ^ +26 °C haroratda, optimal +13 ^ +19 °C haroratda va nisbiy namlik 51^95 %-da faoldir. O'simliklarda ular kun davomida hujum qilishlari mumkin. Ular uylarga hujum qilish uchun uchib ketishadi, lekin hidi yanada jozibali bo'lgan omborxonalar ular uchun ayniqsa afzaldir. Shunga ko'ra, qoramollarga bu chivinlar odamlarga qaraganda tez-tez hujum qiladi.
Kuzatishlar natijasida An. superpictus endofil, termofil tur, turar-joy binolarining qorong'i joylarida, hovlilarda, yopiq omborlarda uchraydi. Odamlar va hayvonlarning qoni bilan to'yingan urg'ochilar ularni hazm qilish uchun turar-joy binolari va chorvadorlarning qoraygan burchaklarini afzal ko'rishadi An. hurcanus An. claviger ekzofil, gigrofil turlardir. Ular o'simliklarda, sug'orish kanallari qirg'og'ida, loy to'siqlarining yoriqlarida va boshqalarda joylashgan. An. pulcherrimus yarim ekzofil tur, qishloqlarda, ochiq chorva mollarida, shiyponlarda, qamish tomlarida va kulbalarda yashaydi. Tabiatda ular g'orlarda, qoyalardagi yoriqlarda, o'simliklarda uchraydi. Ushbu turdagi termofil va kserofil qorong'i va nam joylarni yoqtirmaydi. Fenologik kuzatuvlarga ko'ra, bir mavsum davomida kamida to'rtta gonotrofik tsikldan o'tgan urg'ochi chivinlar epidemik ahamiyatga ega hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Парамонов А.А. Опыты экологической классификации фитонематод // Сб. науч. трудов. ГЕЛАН СССР. - М., 1952. - Т.6. - С. 338-369.
2. Рахматуллаев Б. А. Фауна нематоды береговой растительности южносурхонского водохранилища //Актуальные научные исследования в современном мире. - 2017. - №. 4-6. - С. 24-27.
3. Рахматуллаев Б. А., Эшназаров к. Испытание растительных отходов, как средство борьбы с галловыми нематодами //Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси. - 2018. - С. 20.
4. Micoletzky G. Die freilebenden Erd-Nematoden, mit besonderer Berücksichtigung der Steiermark un der Bukowina, zugleich mit einer Revision samtlicher nicht mariner, freilebender Nematoden in Farm von esenus-Beschreibungen und Bestimmungs-schlusselh // Arch. Naturgesch. -1922. Ant. A. - Vol. 87. - 650 p.
"Экономика и социум" №11(126)-2 2024
www.iupr.ru
285
