Курбонова З.М.
Термиз давлат университеты, уцитувчи Сурхондарё, Узбекистон
СУРХОН ДАВЛАТ КУРИ^ХОНАСИ ФЛОРАСИНИНГ БИРПАЛЛАЛИ
УСИМЛИКЛАРИ
Аннотация: Мазкур мацола Сурхон давлат цурицхонасининг бирпаллали усимликларига багишланган булиб, ушбу уудуднинг флористик бойлиги ва унинг узига хос таксономик спектри урганилган. Курицхонада 21 оилага мансуб 208 тур усимлик цайд этилган, уларнинг асосий цисми Poaceae, Alliaceae, ва Liliaceae каби полиморф оилалардан иборат. Бирпаллалиларнинг тарцалиши буйича юцори зичлик тог (68.7%) ва адир (58.6%) минтацаларига тузри келади. Мацолада келтирилган маълумотлар минтацанинг экологик ва биохилма-хиллигини сацлаш учун мууим ауамият касб этади.
Калит сузлар: Сурхон давлат цурицхонаси, бирпаллали усимликлар, флора, Poaceae, Alliaceae, Liliaceae, полиморф оилалар, баландлик минтацалари, тог-урмон экотизимлари, Урта Осиё флораси.
Qurbonova Z. M.
teacher
Termiz State University Surkhandarya, Uzbekistan
THE MONOCOT PLANTS OF THE FLORA OF SURKHANDARYA
STATE NATURE RESERVE
Abstract: This article focuses on the study of monocotyledonous plants in the Surkhan State Reserve, analyzing its floristic diversity and unique taxonomic spectrum. The reserve hosts 208 plant species from 21 families, with Poaceae, Alliaceae, and Liliaceae being the most represented. The majority of monocotyledons are found in mountain (68.7%) and foothill (58.6%) zones. The presented data is crucial for the preservation of the region's ecology and biodiversity.
Keywords: Surkhan State Reserve, monocotyledons, flora, Poaceae, Alliaceae, Liliaceae, polymorphic families, altitude zones, mountain-forest ecosystems, Central Asian flora.
Сурхон давлат курикхонаси 1986 йилда ташкил этилган ва Кухитанг тизмасининг шаркий ёнбагрида, денгиз сатхидан 850-3137 м баландликда жойлашган. Умумий майдони 24583 га. Асосан тог-урмон экотизими, ноёб хайвон ва усимлик турлари мухофаза килинади.
Кухитанг тизмасининг дастлабки флористик таркиби С.А. Невский [1] томонидан келтирилган. Унинг маълумотлари асосан тизманинг гарбий
ёнбагирларига тегишли булиб, 588 турдаги усимликлардан йигилган гербарий материаллари асосида Кухитанг тизмасининг флористик хилма-хиллиги тахминан 800 турдан иборат эканлигини айтиб утган. Р.В. Камелиннинг [2] маълумотига кура эса Кухитанг тизмасининг флораси 1000 турдан кам эмас. Муаллиф факатгина тизманинг гарбий ёнбагри учун 860 турдан куп усимликларни кайд этган.
Ф.О. Хдсанов [3] Кухитанг тизмасининг дарахт-бутазорлари таркибида 55 оилага мансуб 269 туркум ва 578 турдаги усимликлар келтирган.
Курикхона худудида олиб бораётган флористик изланишлар давомида бирпаллали усимликларнинг тур таркиби аникланди. Олинган натижаларга кура, курикхона флораси таркибидаги бирпаллалилар усимликлар 21 та оила, 80 туркум ва 208 турлардан иборат эканлиги аникланди.
Курикхона флорасида бирпаллалиларнинг полиморф оилаларини Poaceae, Alliaceae, Liliaceae, Iridaceae, Cyperaceae, Asphodelaceae, Juncaceae ташкил этади. Ушбу руйхатга таркибига 5 тадан ортик турларга эга булган оилалар киритилган. Ушбу руйхатдан Alliaceae, Poaceae курикхона умумий флорасининг полиморф оилалари таркибига киради холос. Мазкур оилалар курикхона бирпаллалиларининг 61 % ташкил этади. Таркибида 2 ва 3 та тур тутган оилалар 6 та ва ягона турга эга оилалар 8 та. Полиморф туркумлар каторига Allium, Poa, Gagea, Bromus, Eremurus, Tulipa, Stipa, Juno, Juncus кабилар киритилди (1-жадвал). Улар жами бирпаллалиларнинг 46.1 % ни ташкил этади. Биринчи бешликдаги туркумларнинг узида 74 та турлар жамланган.
1-жадвал
Сурхон курикхонаси флорасидаги бирпаллали усимликларнинг
полиморф оилалари ва туркумлари
Т/р Оилалар сони полиморф туркумлар турлар сони
туркум тур
1 Poaceae 44 98 Allium 29
2 Alliaceae 1 29 Poa 13
3 Liliaceae 7 25 Gagea 11
4 Iridaceae 5 12 Bromus 11
5 Cyperaceae 5 10 Eremurus 10
6 Asphodelaceae 1 9 Tulipa 7
7 Juncaceae 1 5 Stipa 5
8 JUNO 5
9 Juncus 5
Жами: 64 188 96
Усимликларнинг баландлик минтакалари буйлаб таркалиши КЗ. Зокиров [4] таснифи асосида амалга оширилди (2-жадвал). Сурхон курикхонаси асосан адир минтакасидан бошланади. Бирпаллали усимлик турларининг катта кисми тог (143 тур, 68.7 %) ва адир (122, 58.6 %) минтакасига тугри келади. Курикхона худудида яйловлар кичик майдонларни эгаллайди. Чунки, тизманинг узига хос геоморфологик тузилиши, хаддан зиёд тик жарликлар, хамда коя тошлар бу ерда усимликларнинг таркалишига
тускинлик килади. Шунинг учун яйлов минтакасида бирпаллали усимликлар (16 тур, 7.8) кам микдорларда учрайди.
2-жадвал
Сурхон курикхонасида бирпаллали усимликларнинг баландлик минтакаси буйлаб тар калиши (К,.З. Зокиров буйича, 1955).
Т/р Баландлик минтакалари Турлар сони % ^исобида
1. Адир (700-1100 м) 122 58.6
2. Тог (1100-2600 м) 143 68.7
3. Яйлов (2600-3137 м) 16 7.8
4. Адир-тог 60 28.8
5. Тог-яйлов 7 3.3
6 Адир-тог-яйлов 3 3
Хулоса килиб айтганда, Сурхон курикхонаси флораси таркибида бирпаллали усимликларнинг 208 тури учрайди. Уларнинг дастлабки тахлили шуни курсатадики, мазкур флора тогли Урта Осиё флорси таркибидаги бирпаллалиларнинг таксономик спектрига монанд келади. Унинг узига хос хусусиятлари сифатида Eremurus туркуми турларининг куплиги (10 та), яйлов минтакаси флорасининг кам турлар билан намоён булганлиги келтирилади.
Адабиётлар руйхати
1. Невский С.А. Материалы к флоре Кугитангтау и его предгорий. В сб."Флора и систематика высших растений". М., 1937, ст 199-343.
2. Камелин Р.В. Флорагенитеческий анализ естественной горной флоры Средней Азии. Ленинград. Наука.1973. ст-353.
3. Хасанов Ф.О. Ксерофильная древесно-кустарниковая растительность Кугитангтау. Автореф. дис... на соискание учен. степ. канд. биол. наук. Ташкент, 1987.С. 230.
4. Зокиров К.З. Флора и растительность бассейна р. Зарафшан. Ташкент: АН УзССР, 1955. С. 207.