ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-319-326
УЗБЕКИСТОН ФЛОРАСИДА ТАРЦАЛГАН OXYTROPIS DC. ТУРКУМ ТУРЛАРИНИНГ ЦИСЦАЧА ГЕОГРАФИК ТАХЛИЛИ
Д. Э. Турдиев
УзР ФА Ботаника институти
A. Ж. Газиев
УзР ФА Ботаника институти
Э. А. Ортиков
УзР ФА Ботаника институти
АННОТАЦИЯ
Ушбу маколада Oxytropis DC. туркум турларининг Узбекистан ботаник-географик районларининг алохдда жойлари буйича таркалиши урганилди. Бундай тах,лиллар илк бор амалга оширилди.
Калит сузлар: Тогли ^удуд, туркум, терилган, дала илмий сафарлари, гербарий намуналари.
ABSTRACT
This article examines the distribution of species of the genus Oxytropis DC. on individual sites of the botanical and geographical regions of Uzbekistan. This is the first time such analyzes have been carried out.
Keywords: Mountain territory, genus, field research, herbarium samples.
КИРИШ
Табиий географик тизимлар усимликлар оламининг биологик хилма-хиллиги билан узига хос хусусият касб этади. Fabaceae L. оиласига мансуб полиморфик туркум х,исобланувчи Oxytropis DC. шу оиланинг таксономик жихдтдан энг мураккаб гурухларидан биридир [5]. ^озирда ер юзи буйича Oxytropis DC туркумига мансуб 310 та тур мавжудлиги аникланган [5]. Ушбу туркум турлари бир-бирига ухшаш морфологик белгиларига асосланган х,олда 6та ост туркум, 21та секцияга ажратилган. Секциялар ичида 9 секция (Ortholoma Bge.) ва 14 секция (Xerobia Bge) лар 2тадан кичик секцияларга булинади. Узбекистон худудида Oxytropis DC туркумининг 3та ост туркум,
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-319-326
10та секцияга кирувчи турларини учратиш мумкин [3]. Н.Ф. Гончаров Узбекистан флорасида 34та тури борлигини кайт этиб утган [2]. Илмий изланишлар натижасида хозирги кунга келиб ушбу туркумга мансуб 63та тур Узбекистон худудида учраши маълум булди [7].
Узбекистонда учровчи Oxytropis DC туркум турларини тогли районларда: гарбий Тянь-Шань тогларига кирувчи Угом, Писком, Коржонтов, Чоткол, Курама, Помир-Олой тогларининг бир кисми хисобланган Нурота, Тукистон, Зарафшон, Кухитанг, Боботог ва ^исор тизмаларининг маълум кисмларида учрайди [1]. Учраш баландликлари асосан тогларнинг уртасидан юкори кисмигача булган жойларига тугри келади.
АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Бу илмий тадкикотнинг ассосий максади Узбекистон флорасида мавжуд Oxytropis DC туркум турларини худудлар буйича таркалиш ареаллари, баландлик зоналари, рельеф тузилиши ва иклимий омиллардан келиб чикиб географик томонлама тахлил килишдан иборат.
Бизга маълумки, усимликларнинг худудлар буйича таркалишига жойнинг орографик тузилиши, мутлок ва нисбий баландлиги, иклим хусусиятларининг урни катта ахамиятга эга. Мамлакатимиз худудининг катта кисми мутадил иклим минтакасининг контенентал типига киради. Жанубий кисмларида эса курук субтропик иклим типи хукмронлик килади. Иклимга хос омиллар кенглик ёки узоклик буйича узгариб колмасдан, баландликлар буйича хам зоналарга булинади. Буни биз яйлов зонасига кутарилган сари йиллик хароратлар йигиндисининг пасайиши, ёгинларнинг ортиши, вегетация даври кеч бошланиб эрта тугаши каби факторларда курамиз.
Узбекистонда баландлик зоналари асосий туртта: чул, адир, тог ва яйлов кисмларга ажратилади [4]. Бу туркум вакиллари купйиллик усимлик хисобланиб экологик шароити ва рельеф тузилишига кура тог ва адирларнинг хар-хил кисмларида таркалган. Таркалишини 9 та орографик жойлар гурухига булишимиз мумкин (1-диаграмма).
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-319-326
1 -диаграмма. Oxytropis DC. туркум турларининг таркалиши
■ Текисликлар, тог этаклари, пасттог, уртатог ■ Тог этаклари, пасттог, уртатог
■ Тог этаклари, пасттог, уртатог, юкоритог ■ Тог этаклари, уртатог
■ Пасттог, уртатог ■ Пасттог, уртатог, юкоритог
■ Уртатог ■ Уртатог, юкоритог
■ Юкоритог
НАТИЖАЛАР
Юкорида куриниб турибдики Узбекистонда таркалган Oxytropis DC туркум турларининг катта кисми тогларнинг урта кисмидан юкори кисмигача булган жойларида, яъни тог ва яйлов минтакасида учрайди. Колган кисми адир минтакаси: тог этаклари, тог якинидаги адирлар, дарё ва кулларнинг узанлари атрофларида учрайди.
Бугунги кунда хам бу туркум вакилларини янада мукаммалрок урганиш максадида илмий изланишлар амалга оширилмокда. Жумладан, 2020 йил дала илмий сафарлари натижасида Узбекистон миллий гербарийси (ТАШ) фонди учун Oxytropis DC туркумига киривчи 14та турнинг 50 дан ортик гербарий намуналари йигилди. Ушбу гербарий намуналари Узбекистон худудининг 23та хар хил жойидан терилган (терилган кординаталари 1-жадвалда берилган).
Булар куйдагилар:
1-жадвал. 2020 йилда терилган Oxytropis DC. Туркум турлари.
№ Тур номи Терилган жой Сана Кордината ва
кун/ой баландлиги
1 Oxytropis Юго-западные отрога Тянь-Шанья, 16.07 X. 41.229815
arassanica Gontsch Чаткальский хребет, в районе озера Y. 70.295722
Арашан, мелкощебенчатые сколоны h-3005
водоразделного гребня.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-319-326
2 Oxytropis Юго-западные отрога Тянь-Шанья, 17.07 X. 41.366262
albovillosa Чаткальский хребет, в районе озера Y. 70.492456
B.Fedtsch. Арашан, мелкощебенчатые сколоны водоразделного гребня. h-3408
3 Oxytropis Сурхандарьинская область, горы 24.05 X. 38.403860
baissunensis Чулбайир, окр. киш. Сина. Y. 67.648443
Vassilcz. h-1813
4 Oxytropis capusii Туркестанский хребет, Зааминский 05.06 X. 39.631179
Franch. Национальный парк, окрестности плато Супа. Y. 68.470936 h-2474
5 Oxytropis capusii Туркестанский хребет, левый берег 07.06 X. 39.661830
Franch. Гуралашсая, среди арчевников. Y. 68.253193 h-2017
6 Oxytropis Туркестанский хребет, Зааминский 05.06 X. 39.633023
lehmannii Bunge Национальный парк, окрестности плато Супа. Y. 68.463198 h-2448
7 Oxytropis Юго-западные отрога Тянь-Шанья, 16.07 X. 41.229815
leucocyanea Bunge Чаткальский хребет, в районе озера Арашан, мелкощебенчатые сколоны водоразделного гребня. Y. 70.295722 h-3005
8 Oxytropis Туркестанский хребет, левый берег 07.06 X. 39.661830
macrocarpa Kar. et Гуралашсая, среди арчевников. Y. 68.253193
Kir. h-2017
9 Oxytropis Туркестанский хребет, ущелье Кульсай, 08.06 X. 39.600281
michelsonii щебнистый склон. Y. 68.370566
B.Fedtsch. h-2229
10 Oxytropis Туркестанский хребет. левый берег 07.06 X. 39.661830
microsphaera Гуралашсая. среди арчевников. Y. 68.253193
Bunge h-2017
11 Oxytropis Туркестанский хребет, верховья реки 06.06 X. 39.555673
microsphaera Кашка-Су. Y. 68.453311
Bunge. h-2782
12 Oxytropis Кураминский хребет, Папский район, 16.06 X. 41.120283
microsphaera верхняя часть кишлака Чодак. Y. 70.577528
Bunge. h-2606
13 Oxytropis Юго-западные отрога Тянь-Шанья, 17.07 X. 41.381966
microsphaera Чаткальский хребет, в районе озера Y. 70.482641
Bunge. Арашан, мелкощебенчатые сколоны водораздельного гребня. h-3107
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-319-326
14 Oxytropis savellanica Bunge ex Boiss. Юго-западные отрога Тянь-Шанья, Чаткальский хребет, в районе озера Арашан, мелкощебенчатые сколоны водоразделного гребня. 16.07 X. 41.229815 Y. 70.295722 h-3005
15 Oxytropis trichocalycina Bunge Нуратинский хребет, горы Кичик Фазильман, около озера Фазильман, на каменистых склонах. 06.05 X. 40.553884 Y. 66.558191 h-1513
16 Oxytropis pseudorosea Нуратинский хребет, Нуратинский заповедник, урочище Хаятсай. 09.06 X. 40.516076 Y. 66.744091
Filimonova. h-1202
17 Oxytropis pilosissima Vved Западный Тянь-Шань, Чаткальский хребет. Правый берег, Алатангасая. 31.05 X. 41.179709 Y. 70.077358 h-1644
18 Oxytropis pilosissima Vved Западный Тянь-Шань, гора Болшой Чимган. 15.05 X. 41.509300 Y. 69.997856 h-1784
19 Oxytropis pilosissima Vved. Западный Тянь-Шань. Кураминский хребет. долина р. Сарыташ. 30.05 X. 40.765630 Y. 70.046528 h-1978
20 Oxytropis pilosissima Vved. Западный Тянь-Шань, Кураминский хребет, выше села Парда-Турсун, окрестности Курнаса. 04.06 X. 41.124554 Y. 70.951436 h-1861
21 Oxytropis rosea Bunge. Наманганская область. Янгикурганский район. села. Нанай. 16.05 X. 41.532148 Y. 71.706691 h-1462
22 Oxytropis rosea Bunge. Западный Тянь-Шань, Кураминский хребет, выше села Парда-Турсун, окрестности Курнаса. 04.06 X. 41.129161 Y. 70.942766 h-1904
23 Oxytropis rosea Bunge. Наманганская область, Папский район, адыры Муринди. 15.05 X. 40.916326 Y. 70.889795 h-788
Жадвалда номлари келтирилган хар-бир турнинг терилган нуктасидан GPS кординатаси олиниб, олинган кордината асосида жойнинг денгиз сатхидан баландлиги аникланди. Терилган турларнинг ичида O. pseudorosea Filimonova. Узбекистон флораси учун эндемик тур хисобланиб, Узбекистон кизил китобига (2009, категория II) киритилган. Унинг таркалиш ареали шимолий Нурота тоглари хисобланади.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-319-326
МУХ,ОКАМА
Маълумотларга асосланган холда айтиш мумкинки, 2020 йил амалга оширилган илмий сафарлар натижасида O. microsphaera Bunge. Туркистон тизмасида 2та, Курама тизмасида 1та, Чоткол тизмасида 1та популяциясидан терилган, O. pilosissima Vved Курама тизмасида 2та, Чоткол тизмасида 2 та, O. rosea Bunge эса Курама тизмасининг бир-биридан маълум масофада жойлашган 3та жойидан намуналар йигилган. O. capusii Franch. Туркистон тизмасида 2та, колган турлар хар бири биттадан, куйидагича: O. arassanica Gontsch Чоткол тизмасида 1та, O. albovillosa B.Fedtsch. Чоткол тизмасида 1та, O. baissunensis Vassilcz. Х,исор тизмасида 1 та, O. lehmannii Bunge Туркистон тизмасида 1та, O. leucocyanea Bunge Чоткол тизмасида 1 та, O. macrocarpa Kar. et Kir. Туркистон тизмасида 1 та, O. michelsonii B.Fedtsch. Туркистон тизмасида 1та, O. savellanica Bunge ex Boiss. Чоткол тизмасида 1 та, O. trichocalycina Bunge Нурота тизмасида 1та жойидан гербарий намуналари олинган.
2020 йил Oxytropis DC. туркум турлари терилган худудлар.
Юкорида номлари келтирилган 13та турнинг ботаник географик районлар буйича таркалиш ареалини ушбу турлар хдкида маълумот берилган флора китобларида (Флора СССР, Флора Узбекистана, Определитель растений Средней Азии) ва айнан шу турларнинг ТАШ, MW, LE ва СамДУ фондида мавжуд гербарий ёрликларида келтирилган маълумотларига таянадиган булсак, бу турлар тогли районларда орографик жойлар буйича кенг ареалда таркалган деб айта оламиз.
ХУЛОСА
2020 йилда амалга оширилган дала илмий сафарлари натижасида намуналар йигилган ва йигилмаган Узбекистон флорасида мавжуд барча
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-319-326
турларнинг учраши мумкин булган районлар, тог тизмаларининг алохида кисмлари буйича тадкикотлар олиб бориш, уларнинг барча популяцияларидан намуналар йигиш ва такккослаш тахлилини утказиш, таркалишининг куйи ва юкори чегараларини аниклаш бу турларни географик урганишдаги асосий ишлардан хисобланади.
Дала илмий сафарлари жараёнида Oxytropis DC. туркумига кирувчи яна 49та турдан гербарийлар йигилмаган. ТАШ баъзадаги гербарий намуналарини урганиш натижасида куйидаги 5та турнинг: O. crassiuscula Boriss., O. kuramensis Abduss., O. platonychia Bunge, O. terekensis B. Fedtsch., O. ugamensis Vassilcz. Узбекистон худудидан терилган гербарий намуналари йуклиги, 1 та турнинг яъни: O. kamelinii Vassilcz. нинг гербарий намунаси мавжуд эмаслиги аникланди. Яна 41та турни 2020 йилгача булган мудатда Узбекистон ботаник географик районларининг турли кисмларидан терилганлигини куришимиз мумкин. Лекин бу гербарийларнинг катта кисми 1980 йилгача булган вактда терилган. Бу маълумотлар асосида туркум турларининг бугунги кундаги таркалган локал ареалларини ва мавжуд популяцияларини аник айтиш мумкин эмас.
Бундан ташкари, сунги йилларда табиатга антропоген таъсирнинг купайиши ва кенгайиши, шу катори усимликлар копламига этилаётган салбий таъсирларнинг окибатини хисобга олиш мухимдир. Шундай экан Узбекистон флорасида мавжуд Oxytropis DC туркум турларини дала илмий сафарларини амалга оширган холда таркалиш ареалларини урганиш, хар бир ботаник географик районлар буйича популяцияларини аниклаш, уларнинг ичида эндем ва камёб турларини табиий маконда саклаб колишга эришиш, колаверса замонавий методларни куллаган холда туркум турлари устида молекуляр тахлиллар олиб бориш шу туркумни янада мукаммал урганишдаги мухим вазифалардан хисобланади.
REFERENCES
1. Введенский А.И., Определитель растений Средней Азии., том VII, 1983, с. 323-368.
2. Введенский А.И., Флора Узбекистана, том III, 1955, с. 686-715
3. Комаров В.Л., Флора СССР, том XIII, 1948.
4. Закиров ^З.,Флора и растительность бассейна реки зеравшан., Тошкент 1955 й.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-319-326
5. Kholinaa, Kozyrenkoa, Artyukovaa, Sandanovb and Andrianova Phylogenetic relationships of the species of Oxytropis DC. subg. Oxytropis and Phacoxytropis (Fabaceae) from Asian Russia inferred from the nucleotide sequence analysis of the intergenic spacers of the chloroplast genome //Russian Journal of Genetics. - 2016. -Т. 52. - №. 8. - С. 780-793, 895-909.
6. Материалы научно-практической конференции — Интродукция растений: достижения и перспективы, посвященной 100-летию Национального университета Узбекистана, научной и педагогической деятельности доктора биологических наук, профессора Сафарова Каримджана Сафаровича 18-19 мая 2018 года, с. 227.
7. Malyshev L. I. Phenetics of the subgenera and sections in the genus Oxytropis DC.(Fabaceae) bearing on ecology and phylogeny //Contemporary Problems of Ecology. - 2008. - Т. 1. - №. 4. - С. 440-444.
8. Welsh S. L. Oxytropis DC.—names, basionyms, types, and synonyms—Flora North America Project //The Great Basin Naturalist. - 1991. - С. 377-396.
9. https://plant.depo.msu.ru
10. https: //www.binran.ru