CC BY
0Philological studies Vol. XXII, No.2, (2024) Оригинален научен труд
УДК: 821.163.3.09-31 Сто]ановски Д.
DOI: 10.55302/PS24222081mg
СПРАВУВАШЕТО СО ТРАУМАТСКИТЕ ИСКУСТВА НАСТАНАТИ КАКО ПОСЛЕДИЦА НА ИСЧЕЗНУВАШЕТО (Давор Сто]ановски НокиШе кога засиивавме во noMueja)
Ласмииа Мо]сиева-Гушева
Институт за македонска литература, Скоще Универзитет „Св. Кирил и Методщ" во Скоще ORCID ID: 0000-0002-3513-0708
Клучни зборови: психолошка траума, нарацща од три гледни точки, индиректност, отсуство, молк, неизречено, повторувачки слики, страв, вина, неизвесност, агресща, тага, болка, морални дилеми.
Резиме: Во оваа статща се задржуваме на толкувааето на траумата преку доминантниот западен модел на културна траума, ко], во голема мера, се потпира на Фро]довиот концепт на траумата и на не]зините психолошки последици. Тие ]а вклучуваат неспособноста на трауматизираниот суб]ект да ]а артикулира сво]ата траума, го отвораат прашааето за доцнеаето на траумата фокусира]ки се првенствено на ]азот мегу трауматското искуство и уметничкиот исказ.
Последиците што ги остава траумата практично се аплицирани преку анализата на романот Нокша кога засйивавме во noMUeja на македонскиот автор Давор Стсуановски, во ко], како референтни точки, се земени повеке сегменти. Како централна точка, при анализата, е посочено исчезнувааето на двата главни лика околу чие отсуство се плете целото де]ство на романот.
Наративите на траумата често се нарекувани наративи на индирект-ност, во кои текстуалните недоречености се индекси што укажуваат на отсутен, трауматичен референт. На индиректноста во раскажу-вачката постапка упатува фокусираноста кон друг настан (сообра-ка]ната несрека), но и самиот наслов на романот, со споменувааето на античкиот град Помпе]а, на ко] се надоврзуваат различните асоцщации на читателите. Ним им е дадена активната задача да ги пополнат кстуалните празнини според сопствените расудувааа. Недоволноразвиената историска аналогща во ово] роман е само првичен обид на авторот да покаже дека нелинеарниот или фрагмен-тираниот начин на раскажуваае може да имитира симтоми на траума
на формално ниво, какви што се молкот и повторувачките слики, карактеристични за посттрауматскиот стрес. Молкот на протаго-нистката Сара е искористен да се развие приказната во две насоки: во повторувачките сомничаво-агресивни доживувата и однесувата на вториот наратор (маната Ка]а), кои го менуваат целиот не]зин живот, и во неможноста за откривате на мистерщата, юз]а ]а носи во себе г-га Новицка (остарената Сара), како трет наратор во романот.
Иде]ата, дека романот може да содржи нешто неизречено, нешто што не може лесно да се именува, но што се жуавува низ него на сложен начин, лежи во основата на теориска разработка на оваа статща. Авторот Стсуановски не само што им пристапува на предизвиците на пренесуватето на траумата само во однос на границите на ]азикот или на нарацщата, туку то], преку ово] роман, истакнува и други причини за настанувате на траумата, како што се несовршеноста на современото општество, процесот на растете и односот родители -деца. Токму емотивните страдатата на родителите на исчезнатите протагонисти ]а чинат наративната структура на целиот роман. Затоа и нашата анализа се потпира на сегментите: исчекувате, верба, страв, агресивност, тага, болка и морални дилеми, кои ги чувствуваат родителите на исчезнатите.
DEALING WITH TRAUMATIC EXPERIENCES OCCURRING AS A CONSEQUENCE OF DISAPPEARANCE (Nights When We Fell Asleep In Pompeii by Davor Stojanovski)
Jasmina Mojsieva-Guseva
Institute of Macedonian Literature, Skopje Ss. Cyril and Methodius University in Skopje ORCID ID: 0000-0002-3513-0708
Key words: psychological trauma, narration from three points of view, indirectness, absence, silence, the unspoken, repetitive images, fear, guilt, uncertainty, aggression, sadness, pain, moral dilemmas
Summary: In this paper, we dwell on the interpretation of trauma through the dominant Western model of cultural trauma which relies heavily on the Freudian conceptualization of trauma and its psychological consequences. This includes the traumatized subject's inability to articulate their trauma, raising of the question of trauma's delay by
focusing primarily on the gap between traumatic experience and artistic expression.
The consequences left by trauma are practically expolored through the analysis of the novel The Night We Slept In Pompeii by the Macedonian author Davor Stojanovski, with several segments taken as reference points. The central point of the analysis is the disappearance of the two main characters around whose absence the entire action of the novel is woven.
Narratives of trauma are often called narratives of indirection, in which textual indeterminacy is indexical to an absent, traumatic referent. The indirectness in the narrative procedure is indicated by the focus on another event (the traffic accident), but also the title of the novel itself with the mention of the ancient city of Pompeii, to which the various associations of the readers are connected. They are given the active task of filling in the textual gaps according to their own reasoning. The underdeveloped historical analogy in this novel is only the author's initial attempt to show that a non-linear or fragmented way of storytelling can mimic symptoms of trauma on a formal level, such as silence and repetitive images characteristic of post-traumatic stress. The silence of the protagonist Sarah is used to develop the story in two directions: in the repeated suspicious and aggressive experiences and behaviors of the second narrator (the mother Kaya) that change her entire life and in the impossibility of discovering the mystery that is carried by Mrs. Novitska (the aged Sarah) as the third narrator in the novel.
The idea that a novel can contain something unspoken, something that cannot be easily named, but which emerges through it in a complex way, underlies the theoretical elaboration of this paper. The author Stojanovski not only approaches the challenges of transmitting trauma only in terms of the limits of language or narration, but through this novel he also points out other reasons for the occurrence of trauma such as the imperfection of modern society, the process of growing up and the relationship between parents and children. It is precisely the emotional sufferings of the parents of the missing protagonists that constitute the narrative structure of the entire novel. That is why our analysis relies on the following segments: anticipation, faith, fear, aggressiveness, sadness, pain and moral dilemmas felt by the parents of the disappeared.
Траумата како човечко искуство
Тpayмaтa кaко дел од индивидyaлното и од колективното човечко искуство е пpисyтнa постоjaно во истоpиjaтa нa човешт-вото. Taa се сpeкaвa нaсeкaдe, во сите општествени сpeдини, во сите пepиоди од истоpискиот и од индивидyaлниот paзвоj нa eдинкaтa, во сите социоекономски слоеви m општеството. Во основa тaa е дел од еволутивниот и од paстeчкиот ^оцес и нa поединецот и та колективот, кои се пpинyдeни дa paзвиjaт нaчини нa пpилaгодyвafte и та пpeживyвafte во исклучителните окол-ности нa животнaтa сpeдинa и во нeпосaкyвaнитe односи со дpyгитe индивидуи. Спpaвyвafteто со тpayмaтскитe искушта пpeтстaвyвa човeчкa интeлигeнтнa peaкциja во paзлични кpизни ситyaции, пpeкy raja, тоj се тpyди дa опсгане и дa го сочyвa сво^т интeгpитeт и стaбилност. Пpи TOa се коpистaт нajpaзлични физич-ки техники, се paзвивaaт бpоjни психички стpaтeгии, кои би помогнaлe дa се постигне кpajнaтa цел, дa се остaнe жив и непов-peдeн.
Tpayмaтскитe искyствa, кои нajчeсто се пpидpyжeни со aгpeсивност, со континyиpaн стpeс, со интензивен стpaв, со yжaс, со беспомошност, со тepоp, со отсутност, со бес можaт дa остaвaт последици raj жpтвитe и кaj нивните блиски. Понекогаш влиja-ниjaтa нa тpayмaтскитe нaстaни остaнyвaaт уште долг вpeмeнски пepиод по нивното зaвpшyвafte. Тие тpaaт и опстоjyвaaт во пот-свeстa нa единките со месеци и со години по тpayмaтскитe нaстaни, длaбоко вpeжyвajки се во нивнaтa мeмоpиja. Ако се со силен интензитет и ara тpaaт доволно долго, тие можaт дa ги смeнaт и стpyктypaтa та човeчкaтa личност, нejзиното понaтa-мошно однесув^е и дejствyвafte во сpeдинaтa.
Споpeд совpeмeнитe психиjaтpиски истpaжyвafta одговоpот нa индивидуите нa тpayмитe зaвиси од „видот нa стpeсот, но и од индивидyaлнaтa можност 3a покaжyвafte емоции" (Kozaric-KovaCic, KovaCic, Rukavina 2007:103). Нaчинитe та кои едно лице ке peaгиpa нa тpayмaтскитe ситyaции се посебни 3a œraja инди-видya и се потпиpaaт нa повеке фaктоpи, кaко што се: досегаш-ното социjaлно искуство, генетските особини, зaштитнитe влиja-ниja во моментот та тpayмaтa. Tpayмaтскиот нaстaн може дa биде eднокpaтно искуство или дa се повтоpyвa неколку пaти или во
нajeкстрeмни случаи да опстсуува постсуано, каде што и оште-туватето на личноста е на^олемо и со трajни последици. Во пос-ледниот слyчaj нeприjaтнитe искуства потполно го преплавуваат капацитетот на личноста да се носи со настаните и да ги интегрира мислите во сопствената одбрана. Во случаите кога единката прв пат се соочува со траумата, постои голема шанса за нejзино целосно надминувате преку процесот на заборавате. Додека во случаите кога се доживува повекекратно, таа може да остане во секаватето како организирано искуство, кое е дел од личниот идентитет на жртвата.
Траумите исто така можат да бидат колективни или да се протегаат на повеке генерации и како такви да останат запишани како адаптациски искуства во биолошката основа на единките, како наследство од нашите предци, кои се пренесуваат на след-ните генерации. Така можеме да зборуваме за трауматизирани заедници или цели генерации, кои доживеале природни непогоди или живееле во услови на воени состсуби, на диктатури или минале низ други форми на тортура.
Психичката траума е одраз општеството во кое живееме
Психичката траума е многу честа поjaвa во современото општество, кое можеме да го определиме како динамично, турбулентно, структурално, диференцирано и полно со нajрaзлични други предизвици, кои доведуваат до создавате на отугени и несигурни поединци. Тие лесно стануваат подложни на низа трауматични искуства што се jaвyвaaт како последица на нивната неинтегрираност во средината и во различните негативни влща-нща од околностите во кои се развиваат. Според тврдетата на психщатрите посттрауматското стресно нарушувате „се зголе-мило во последните дваесетина години за што значителна улога имаат водите и природните катастрофи" (KozariC-KovaCic, KovaCic, Rukavina 2007:102).
Едни од суштинските негативни причини за експанзщата на трауматските искуства во современиот свет се непостоетето одговорност за сопствените постапки, кои стсуат во спротивност со длабинското согледувате и практикувате на човечката слобода и со суштината на моралните норми. Кога размислуваме во
нaсокa дa одговоpимe m пpaшafteто коja e подлогaтa зa мaсов-ното ш^еае нa тpayмитe во совpeмeното општество, можеме дa зaклyчимe дeкa чувството нa нeсигypност е тоa што нajмногy ги плaши и ги повpeдyвa индивидуите. Tоa е нajизостpeно, кaко што Зигмунд Бayмaн обjaснyвa „секогаш кога тaлогот нa социjaли-зaциjaтa ja губи своjaтa uppCTHKa" (Бayмaн 2005: 397). ^и тоj пpоцeс, тако спонтaнa peaкциja се зaбeлeжyвa зголeмyвafte нa „интензитетот нa обидите зa пpостиpafte" нa повеке кaтeгоpии, кои сета, без оглед нa постигнaтaтa стaбилност во минaтото, „се pa^araa^'. Tоa paCTafaae нa системот m пpостиpafte, довeдyвa до „нов светски нepeд или пpepaспpeдeлбa нa светот" paзличeн од оноj во raj eгзистиpaмe сeгa. Сeкоja глобaлнa пpepaспpeдeлбa неминовно е пpослeдeнa и со aгpeсивност и со повpeди од сетаков тип.
Иaко, совpeмeниот нaчин та живееае, влиjae вpз сите инди-видуи, сeпaк, нajчeсти жpтви та тpayмитe се дeцaтa и млaдитe, кои сè уште нeмaaт изгpaдeно кaпaцитeт зa спpaвyвafte со нив. Нивнaтa кpeвкост и подложност та нajpaзлични повpeди ^оиз-лeгyвa од млaдeшкaтa лубопитност, од стpaстa зa истpaжyвafte и зa освоjyвafte нови облaсти од нeмиpниот дух склон кон aвaн-тypизaм, коj многу често ги довeдyвa до нeпосaкyвaни после-дици.
Теории за проучуваше на траумата
3a толкyвafteто та тpayмaтa во зaпaднaтa цивилизaциja е создaдeнa и тeоpискa paмкa, raj a ги истpaжyвa пpисyтностa, ^ет-стaвyвafteто и влиjaниeто нa емоциоталните и нa телесните пов-peди во книжевните нapaтиви. Интeгpиpajки ги во себе психо-aнaлизaтa, кyлтypнитe студии и литepaтypaтa, тeоpиjaтa та тpay-мaтa пpeтстaвyвa eднa сложеш дисциплинa, коja длaбоко нaвлeгyвa во сyптилностa нa тpayмaтскитe искyствa, особено оние што се однeсyвaaт та: paзновидни пpиpодни кaтaстpофи, глобaлнитe воени конфликти, aгpeсивни меГучовечки односи и лични кpизи. Нejзинитe почетоци, тако што обjaснyвa пpофeсоp-кaтa од Унивepзитeтот од Хapвapд - Никол Сyтepлин во стaтиjaтa „Истоpиjaтa та тeоpиитe зa тpayмa", дaтиpaaт од 1860 г. и се повpзaни со истpaжyвaftaтa нa бpитaнскитe лeкapи нa состоjбaтa,
наречена „железнички 'рбет", Koja се однесува на пациентите што доживеале железнички несреки и кои иако немале видливи физички повреди, сепак, се жалеле на парализа и на конвулзии. Значаен придонес во расветлувааето на овоj мистериозен феномен дал берлинскиот невролог Херман Опенхаjм (Hermann Oppenheim), rnj го создал терминот „трауматска невроза" - како посебен дщагностички ентитет, укажува^и дека „разорното животно искуство може да предизвика невролошки и психолош-ки рани, аналогни на физичките" (Sütterlin 2020:12). Како што елаборира Сутерлин, во исто време, во 1889 г., францускиот невропсихщатар Жан Мартин-Шаркот (Jean Martin Charcot) го поврзал овоj мистериозен феномен со тогашната модерна хистерща на растроjство, истакнува^и ги улогите на наследените емоционални фактори и нервниош шок, како предизвикувачки агенси за ова психолошко нарушуваае. Неговиот студент П^ер Женет (Pierre Jeunet), во своjата докторска дисертацща Авшома-шизмош на йсихолощаша (1889), jа открива клучната каракте-ристика на психолошката траума - дисоцщацщата, обjаснуваjки jа „како процес со raj умот разделува настан raj е толку насилен или шокантен што не може да се интегрира (синшешизира) во свеста" (Sütterlin, 2020:13). Ова откритие на Женет, иако било направено пред поjавата на Фро^овата психоанализа, бива потиснато од неа со моделот, ко^ Фроjд, во соработка со Jозеф Бауер (Josef Bauer), го развива подоцна. Во своите првични трудови, посветени на етиологщата на хистериjата, тие го усвои-ле концептот на Женет за дисоцщацща, надградува^и го со теорщата на сексуалната злоупотреба во текот на раното детство, ^а подоцна jа отфрлиле и jа замениле со сфакааето дека трауматските неврози потекнуваат од „динамиката на нагони присутни во детството" (Sütterlin 2020:13).
Врз основа на сите овие сознанща од психоанализата во последната децениjа на XX век се развиваат студиите за кни-жевната траума за кои се наjзаслужни теориските истражувааа на книжевната критичарка од Универзитетот во Корнел - Кети Карут, чи пристап го нагласува доцнеаето, како конститутивна и временска структура на траумата, односно таа обjаснува дека траумата не може да се обработи во моментот на неjзиното поjавуваftе, туку се манифестира преку подоцнежни наметнати
мисли, peтpоспeктиви, флешбекови и кошмapи, кои ja ^ого-нyвaaт жpтвaтa. Taa е yбeдeнa дета онa што ги пpогонyвa жpтвитe во нapaтивитe нa тpayмaтa „не е сaмо peaлностa нa шаткот, туку и peaлностa нa тачинот нa коj неговото нaсилство не е сè уште целосно спозтаено" (Caruth 1996:6). Едни од ^вите пpоyчyвaчи нa тeоpиjaтa нa тpayмaтa се книжeвнaтa тeоpeтичapкa Шошaнa Фeлмaн и психиjaтapот од Унивepзитeтот во 1ел, Доpи Лayб, со зaeдничкaтa збиpкa Сведошшво: Кризи на сверочен>ешо во лишерашураша, во raja ja мaнифeстиpaaт нивнaтa гpижa зa зaчyвyвafte нa „шокот нa нepaзбиpливото ^ед обидот зa негово толкyвafte [...] ^еку пpоцeсот нa нeговa тeкстyaлизaциja" (Felman and Laub 1992: xx).
Две децении подоцта aмepикaнскиот литepaтypниот ^ipa-жyвaч Цошya Пeдepсон во текстот „Tpayмa и нapaтив" иденти-фикyвaл тpи основни кapaктepистики та тpayмaтскитe нapaтиви. Споpeд него TOa се: „отсуство: нapaтивот бeгa до тpayмaтски нaстaн со помош та тeкстyaлни пpaзнини или тишини; инд^ек-циja: текстот се фокyсиpa та нeповpзaн нaстaн, коj индиpeктно yпaтyвa нa тpayмaтски нaстaн; повтоpyвafte: текстот посте^но се нaвpaкa нa тpayмaтскиот нaстaн" (Pederson 2018: 101).
Ha овие нapaтивни стpaтeгии, Никол Сyтepлин додaвa уште eднa, споpeд raa вaжнa кapaктepистикa нa тpayмaтскитe нapaтиви кaко што е тeхникaтa та paздeлyвafte, односно „paздeлyвafte нa нapaтивниот глaс, кaко што е, та пpимep, yдвоjyвafteто нa пepспeктивaтa та нapaтоpот" (Sütterlin 2020: 20), та raja, ние ja нaдовpзyвaмe и нapaциja paскaжaнa од повеке гледни точки, кои можaт дa дaдaт сосeмa paзлични глeдиштa нa mOTaro^
Свесни зa недоволниот бpоj студии, кои ja aплициpaлe овие тeоpиски сознaниja, пpeдyпpeдyвaмe дeкa во книжевните aнaлизи овие тeоpиски постaвки не тpeбa дa се коpистaт тако однaпpeд зaдaдeни кaтeгоpии, туку тpeбa дa се смeтaaт кaко aпликaтивни концепти пpоизлeзeни од пpaктикaтa, тако концепти кои сè уште се во ^оцес нa фоpмиpafte, чиjaшто пpaктичнa yпотpeбa допpвa тpeбa дa се докaжyвa. Нивното пpимeнyвafte во овоj текст е со единствета цел дa се истaкнe сложеносга нa тpayмaтскитe искyствa, дa се збогати пpeтстaвyвafteто нa peaлнaтa тpayмa,
односно да се постигне ефект на реалност, ко] jа возбудува пуб-ликата, предизвикува]ки сложени емоции, кои подоцна ке бидат искористени за влиjание врз општествената стварност.
Траумата во контекст на книжевноста
Траумата како општествен и психолошки феномен е често обработувана тема и во литературните дела и во нивните теори-ски анализи, што пред се се должи на неjзиното континуирано присуство насекаде околу нас.
Во исторщата на литературата броjни се примерите на книжевни дела, кои jа третираат оваа тема, низ различни аспекти. На пример, во романот Чишачош (1995) на Берхард Шлинк колективната траума на холокаустот е разгледана преку архе-типот на вина, наметната со процесот на судеаето на инвол-вираните учесници во случувааата. Главната jуначка Хана Шмиц е една од директно посочените виновници, како чувар на затворот Аушвиц. Таа jа залечува своjата траума од секо^невната грозо-морна работа преку страсното читаае или, според терминоло-гщата на Фроjд, со „зборувачки лек што врзува". Во тоа бегство од реалноста, со посредство на литературата, го вовлекла и дво^о помладиот лубовник Маjкал Берг, развивали искрена таjна врска со него. Петнаесетгодишниот Маjкал тогаш доживува душевни страдааа поради ненадеjно прекинатиот лубовен однос. Многу години подоцна, како млад адвокат, доживува уште подлабока траума обвинува]ки се себеси за предавство на човештвото кога дознава во кого бил залубен.
Агресивните мегучовечки односи на^обро се согледуваат преку романот Лубена (1987) на Тони Морисон. Во него автор-ката jа истражува траумата на ропството преку психичкото растро^тво на jуначката Сета, ко]а е наведена да ги усмрти сопствените деца, мисле^и дека на тсу начин ги заштитува од уште поголемите трауми што можат да ги сна^ат ако паднат во ропство. И самата подложена на многу физички, сексуални и пси-хички малтретирааа од белите господари, таа, во еден момент на хистеричен напад (според треминологщата на Шаркот), го губи здравиот разум заедно со вербата дека животот на неjзините
потомци еден ден може дa се пpомeни и дета вpeди дa се живее зa тоj ден.
Пpaзнинaтa што ja остaвa отсyтностa нa глaвниот jyнaк во животите нa нajблискитe луГе, нивнaтa мefyсeбнa отуГеност, молчеаето или неможносга дa се сети m сообpaкajнaтa нeсpeкa единствениот жив сведок, непосветеносга кон млaдитe во ^о-цесот нa paCTeae и дpyги моpaлни дилеми се пpичини зa личните кpизи и тpayми m jyнaцитe од pомaнот Нокише кога засйивавме во Помйе]а (2021) m мaкeдонскиот aвтоp Дaвоp Cтоjaновски.
Во него сосeмa концизно, низ ^ецизен диjaлог и сугестивни пaсaжи, ^еку кои aвтоpот нaмepно се оддaлeчyвa од тeмaтa нa тpayмaтa, се пpeтстaвyвaaт душевните стpaдafta нa pодитeлитe нa двaтa исчeзнaти ликa (Антон, raj е пpисyтeн сaмо ^еку paœa-жyвafteто нa дpyгитe ликови зa него и Capa, raja, когa неочеку-вaно се вpaкa, одбивa дa збоpyвa зa нивнaтa сообpaкajнa нeсpeкa и зa мистepиозното исчeзнyвafte). Целиот pомaн е фокyсиpaн нa сообpaкajнaтa нeсpeкa што ja доживyвaaт отсутните ликови, што инд^екто yпaтyвa нa цeнтpaлниот тpayмaтски тсшн - исчез-нyвafteто нa Антон.
3a paзликa од повекето литepaтypни дeлa, во кои внимaниeто е шсочено кон стpaдaftaтa нa жpтвaтa, во овоj pомaн повеке се збоpyвa зa блиските нa повpeдeнитe личности и зa нивните стpaдafta пpeкy постоjaното потсетув^е нa мистepиозното исчeзнyвafte, Grabai^H ja со TOa тpayмaтa во еден пошиpок социокyлтypeн контекст, коj буди aсоциjaции такви се односите нa совpeмeнитe pодитeли со своите дeцa или тако влиjae совpe-меното општество вpз воспитyвafteто нa дeцaтa. Caмиот шслов нa pомaнот потсeтyвa нa тpaгичниот истоpиски нaстaн -зaтpyпyвafteто m pимскиот гpaд Помпeja од epyпциjaтa нa вyлкaнот Везув нa 24 aвгyст 79 г. 3a него ништо не се зшело 1 600 години, сè до неговото слyчajно откpивafte во 1748 г., исто тако што не се зше ништо зa исчeзнaтитe пpотaгонисти од pомa-нот нa Cтоjaновски. Но, спомeнyвafte нa овоj тсшн во pомaнот и во неговиот нaслов сaмо ja подотвоpa вpaтaтa зa слободните aсоциjaции нa кои се ^епуштени читaтeлитe. Од нив се очeкyвa, по индиpeктeн тт, дa донeсaт зaклyчоци зa силинaтa нa болкaтa, коja ja пpeдизвикyвa исчeзнyвafteто.
Вариратето на раскажувачот во романот на Стсуановски или постоетето на повеке раскажувачи, преку чии гледни точки се опишуваат случуватата, ja потврдува тезата за употребената техника на разделувате. На TC>j начин, наративното jaдро на трау-мата е предадено од три агли, кои се испреплетуваат, надополну-вajки се мегусебно со надеж дека ке се на^ат одговорите на многуте прашате, за да, на кра^т, сите три приказни се слеат во интегралната свест за настанот, но без конкретно обjaснyвame што се случило.
Сите овие карактеристики, но и многу други на кои ке се задржиме подробно во продолжение, го вброjyвaaт овоj роман на Стсуановски во редот на трауматската проза.
Исчезнувашето како трауматско искуство
Како што веке истакнавме исчезнуватето/отсуството на двата млади лика и страдатето на нивните родители се темат-ските нишки на кои се засновува овоj четврт роман на Давор Стсуановски со необичен метафоричен наслов Hoúume кога 3acüueaeMe во noMüeja (2021). Станува збор за психолошки роман поделен во три дела, во кои, од различните перспективи на трите главни лика (таткото Кристиан, маната Kaja и госпога Новицка) се обjaснyвa приказната за мистериозното исчезнувате на синот Антон и на младата дeвоjкa Сара. Местото на одви-ватето на дejствиeто на романот не е прецизно посочено, така што опишаните настани не може да се лоцираат точно. Времето во кое е сместен романот е современото општество иако, самиот наслов на делото, асоцира на антиката, на трагичните случувата во Помпeja, yкaжyвajки дека траумата од исчезнуватето еднакво болно се доживувала и во минатото, исто како и во сегашноста. Романот спага во редот на отворени романи со многу навесту-вата, неизвесности, мистериозни случувата, кои го држат читателот во исчекувате до самиот ^aj и му даваат можност за дооформувате на делото.
Дejството започнува со известуватето за сообрaкajнaтa несрека, што таткото го прима со зачуденост и неверувате, кое пренесено со неговите зборови гласи: „како да сакам да пове-рувам дали добро сум сфатил" (Cтоjaновски 2021:13). Всушност,
сeкоja лошa вест нajпpвин инстинктивно се отфpлa со нeдовepбa, што пpeтстaвyвa пpиpодeн мeхaнизaм m личностa зa сaмо-одбpaнa од нeпосaкyвaни нaстaни. Потоa нaстaпyвa обидот зa нeгиpafte нa сознaниeто, што во дaдeниот слyчaj е сведено та свесното paзмислyвafte дeкa нajвepоjaтно не му се случило TOa нa Антон зaтоa што: „Антон отсекогаш мpзeшe дa вози, a нeмaшe ни сопствен aвтомобил" (Cтоjaновски 2021:14).
Незтаеаето што се случило со нивниот син создaвa чувство та нeсигypност и нa неспоко^тво, кое се peфлeктиpa и вpз телесните peaкции нa тaткото Kp^raja^ „Cpцeто почнa силно дa ми чута Не сaмо од TOa што се изнетадив, туку поpaди гpдото чувство нa чyднa неизвесност" (Cтоjaновски 2021:14), paскaжyвa тaткото, остaнyвajки збунет пpeд вeстa што ja добивa од полици-jaтa нeговaтa жeнa Kaja. Еднaкво нeпpиjaтни се неговите чyвствa и когa оди та местото та кое се случил mOTaro^ Необичните околности во кои нaстaнaлa нeсpeкaтa (би^ки жpтвитe од пpeвp-тeнaтa синa шкодa исчeзнaлe без глaс и тpaгa) зa миг го збyнyвaaт тaткото, но нaбpгy тоj се созeмa, се вкочaнyвa и кaко што сaмиот лик обjaснyвa: „Се сфесов и почyвствyвaв дeкa студот конечно нajдe место и во моето сpцe" (Cтоjaновски 2021: 9).
Мистepиозното исчeзнyвafte нa двaтa ликa по доживeaнaтa сообpaкajнa нeсpeкa пpeдизвикyвa зaчyдeност, нaпнaтост, но и нaдeж зa сpeкeн кpaj и кaj зaсeгнaтитe ликови од pомaнот и raj читaтeлот. Taa нaпнaтa, исчeкyвaчкa aтмосфepa ги буди чигател-ските емоции та сочувство со нaстpaдaнитe и та нивните блиски, чии животи зaсeкогaш се мeнyвaaт. Отсyтностa та сaкaнитe од животите нa ликовите та pодитeлитe отвapa и многу дpyги пpeдизвици со кои тие тpeбa дa се спpaвyвaaт, тако што се: специ-фични психолошки состоjби, eмоционaлни стpaдafta, моpaлни дилеми итн.
Страв
По ^вичното чувство та сомнеж и нeвepyвafte, кaj тaткото Kpистиjaн се jaвyвa возбyдa и таптатост. Мaлкy подоцнa, по paзговоpот со службените лицa, когa ис^ено кaжyвa дeкa не знae гаде бил yпaтeн неговиот син со, зa него, нeпознaтото возило и со
непознатата сопатничка, повторно потпага под необично чувство на страв:
„Одеднаш почувствував како нешто да почнува да се поместува под моите нозе. Како да завиваше во длабочините на зем]ата. Дури и ми се причини дека слушам придушен татнеж, а вибрациите од почвата полека ми се пренесоа низ вените. Сфатив дека ми се тресат нозете"
(Сто] ановски 2021:11).
Слично чувство на екстремен страв чувствувале и во]ниците учесници во Првата светска во]на, кои повеке имале психички тегоби одошто рани од гранати. Нивната состсуба Фро]д ]а анали-зира во делото Зад йринцийош на задоволсшвошо (1920), опишу-ва]ки ]а како „кршеае на заштитниот sид" на психата (Freud 1953, кн. 18: 29). Стравот што го чувствувале тие бил непремостлив поради силниот интензитет на доживеаните настани.
Истиот страв, ко] е помешан со трепет и со исчекуваае да се по]ави Антон од некаде, го чувствува и маната Ка]а: „Стравот што и се всели во очите на Ка]а и натаму не ]а напушташе. Можев убаво да го прочитам. Доколку ме погледнеше веро]атно ке забележеше дека сличен страв имаше и во мене" (Сто]ановски 2021:18). Според толкувааата на Фро]д, индивидуите што дожи-веале силни трауми не се способни да го интегрираат негативното искуство во сво]ата веке разрушена психа. Ка] нив се ]авуваат измешани чувства, кои, според долгогодишното практично искуство на работа со групи за надминувааето на траумите на филозофот Ханс Херлоф Грелан, во исто време се „исчекуваае, мечтаеае, страв, состсуба на возбудуваае ко]а е проследена со задржан здив и напнатост" (Grelan 2007: 118-119). Потоа следува возбуденоста, чщашто радост е потисната од стравот, ко] преминува во самобвинувааа.
Вина, обвинуваша
Уште на првата страница од романот се споменува размис-лувааето за вината и за барааето на виновниците за трагичниот настан: „За миг ми се виде неумесно да й припишам вина на природата за човековите невол]и и несреки, не можев да ]а сметам
за соучесник во нашите лични трагедии"(Стсуановски 2021:9), размислува таткото.
Исчезнувааето на триесет и едногодишниот син, без разлика што веке десет години TOj не живее со нив, повторно ги буди спомените raj таткото на малото дете Антон, кое, TOj го држи за рака и за чии постапки чувствува одговорност. Обвину-ваjки се себеси, TOj жали што не му посветил доволно внимание и не бил близок со него додека растел. Во вториот дел од романот, raj е раскажан од перспектива на ликот на маjката ^а, себе обвинувааата се заменети со сомнежи и обвинувааа на другите актанти во романот, кои, таа смета дека се одговорни за немилиот настан.
Неизвесност, сомнежи
Неизвесноста што jа чувствуваат родителите на исчезнатиот Антон, без трага и глас, jа продлабочува нивната траума. Тие се наогаат во состсуба на неспо^но чекаае и на надеж да добщат добри вести. Но, како што одминува времето, а истрагата не напредува, raj нив се повеке се jавува сомнежот дека нешто не е во ред, raj ги разорува од внатре. Стсуат избезумени во недоу-мица како ке се одвиваат понатаму работите.
Пред нив се испречуваат безброj неодговорени прашааа и затоа тие спроведуваат сопствена истрага за немилиот настан организираjки средби со Антоновите некогашни приjатели, запознаваjки се со родителите на Сара, од кои очекуваат искрени одговори дали двете млади лица се познавале од порано или можеби биле во врска, или можеби полицщата им соопштила нешто што очекувале да биде споделено со нив.
Од вториот дел на романот, раскажан од перспектива на маjката ^а, дознаваме дека таа се запознава со rej-лубовникот на неjзиниот син и од него jа добива информацщата за прща-телството на Антон со една постара личност, за коjа подоцна сфака дека е таткото на Сара. Ова сознание буди дополнителни сомнежи raj неа дека семеjството на Сара крие нешто од неа. Неjзините доживувааа на траумата и сознанщата за настанот се сосема различни од татковите реалистични и одмерени реакции.
Но, и ка] два]цата родители е присутен механизмот на повто-рувате и повторно доживувате на стресот.
Повторуваше
Повторуватето на вознемирувачките соништа што како спомени се вртат во главите на жртвите се карактеристични однесувата за посттрауматскиот синдром. Според Сутерлин, тие „флешбекови, реактивирата и дисоцщативни состсуби" ja чинат и поетиката на тауматската книжевност (Sütterlin 2020: 19). Kara што об]аснува Kaрyт, поради структура на „вродената латент-ност", „трауматскиот настан не се доживува како што се случува", туку се врака да го прогонува суб]ектот на искуство преку „повторени, наметливи халуцинации, соништа, мисли или однесувата кои произлегуваат од настанот" (Caruth 1995: 4, 8).
Ваквата состсуба ja бележиме и во романот на Стсуановски преку мислите, кои, без престан, се вртат во главата на таткото:
„Мислев на Антон и се прашував што се случува со него, каде се наога, mja е неговата површина што го сокрива - небото или водата или едноставно испарил во воздухот? Се стресов од страшната наезда на грдите мисли па повторно ми се врати сликата на превртениот автомобил ...и одеднаш ме сепна страшната помисла -што ако оние зборови од пред три седмици се послед-ното нешто што сме си го рекле?"
(Сто] ановски 2021: 20-21 ).
Повторното вракате на мислите на трагичниот губиток е карактеристична манифестацща на стресна ситуацща со raja треба да се справат личностите од романот. Tœ на]често, според сфакатата на Фро]д, се принудени одново да ja доживуваат траумата во своите сонови или во мислите, кои ненаде]но се по]авуваат и видно ги вознемируваат пациентите. Но, тоа одново доживувате на траумата е патот по ко] се одвива лекуватето и чща цел е да се постигне „помирувате со потиснатиот материал" (Freud 1950: 152). На то] процес му претходи отпорот што го даваат пациентите. Но, според Фро]д, „колку е поголем отпорот, толку повеке е потребно повторувате на доживеаното, коешто ке го замени памететето" (Freud 1950: 151). Повторуватето се
одвива преку водени психотераписки сесии, кои се потпираат на разговор, raj би требало да води до оправуваае од стресот. Тоа е долг и макотрпен процес, raj некогаш трае доживотно, што сека-ко зависи од погледот на светот на индивидуата.
Оптимизмот наспроти губешето доверба
Интересни се различните начини на кои реагираат двете маjки на исчезнатите деца. Повредата што jа доживуваат е еднак-ва за двете, но начинот на нивната реакцща е сосема спротивен, што секако зависи од нивниот ментален склоп, од тоа како го доживуваат светот тие и настаните околу себе. Различните однесувааа се условени од тоа дали нивните реакции и чувства се поблиску до негативниот поглед на свет (raj е вроден и нашите предци го користеле за да преживеат) или се ориентирани кон позитивните емоции (карактеристични за индивидуите испол-нети со доверба и со ведрина). Двата спротивни погледи на свет на различните индивидуи зависат од тоа ^а половина од нив-ниот мозок е поактивна. Имено, практичните невролошки истра-жувааа покажуваат дека испитаниците raj кои левата хемисфера од мозокот е поактивна се оптимистички ориентирани, за разлика од поголемиот броj луге raj кои десната хемисфера е поактивна и тие обично гледаат песимистички на настаните околу нив (Hecht, 2013). Всушност, општите верувааа на една индивидуа во себеси и во своjата способност да го контролира живот претставуваат клучен елемент што ги одредува ставот на личноста. Песи-мистите обично веруваат дека настаните во нивните животи се однапред одредени и раководени од надвор, наспроти опти-мистите, кои се сметаат себеси за активни чинители на своjата судбина и веруваат во своите способности да влщаат врз другите и врз околината.
Спротивно на реакциите на реалистички настроениот лик на ^а, ликот на Вероника - маната на исчезнатата Сара, инстинктивно чувствува дека керка й ке се врати биде^и со неа „имале зачудувачки цврста поврзаност" (Стахановски 2021: 28). Вероника верува во силата на желбата, во мокта на позитивната мисла, во спиритуалноста: „Дури и кога не биле една до друга, Вероника Ха чувствувала блискоста на Сара". Како што наведува Стахановски „... можела да насети како и е дури и кога биле физички
оддалечени" (Стсуановски 2021: 28). Приврзаноста на индиви-дуите, како што е Вероника кон оптимизмот, е голема и покра] неговата ирационалност затоа што им помага на поединците да се справат со непознатата иднина, влева]ки им самодоверба.
Од друга страна, оптимизмот и споко]ството со кои раска-жува Вероника за исчезнувааето на Сара, ]а иритира и ]а навредува Ка]а, ко]а спротивно на неа, смета дека лажната надеж е неумесно и штетно однесуваае, па затоа ]а прекорува со збо-ровите: „кога наеднаш се губи нечщ траг, не смее да се зборува за него со толкава ведрина" (Стсуановски 2021: 28).
Сепак, оптимизмот на Вероника вродува плод и во продол-жението на романот се случува ненаде]ното вракаае на Сара, ко]а како да била повикана од силната верба на ма]ка си. Истра-жувааата на невролозите покажуваат дека оптимизмот може да се стимулира преку манипулираае со физичката активност на мозокот. Истражувачот од областа на невронауката Де]вид Хеч во студщата „Невралната основа на оптимизмот и песимизмот" покажува дека „селективната обработка на информации ко]а се фокусира на позитивната страна и ги игнорира негативните информации води до оптимизам и дека ово] процес вклучува слабееае на активноста во одреден регион на десната хемисфера" (Hecht 2013). Доверба на Вероника во добриот резултат на настаните ]а смирува желбата да размислува што се случило точно со исчезнатите личности, наспроти неспоко]ството што го покажува Ка]а, ко]а спроведува сопствена истрага и подробна анализа, за да ]а об]асни и да ]а открие мистериозната случка.
Со воведувааето на категорщата йогледош на свеш влегу-ваме во просторот обременет со спротивставени начини на де^твуваае, карактеристични и за толкувааето на недостатокот на секавааето во пострауматските состсуби.
Молк и недостаток на секаваше
Молкот и недостатокот на секаваае, непосредно по дожи-веаната траума, претставува неможност на единката да ги зачувува или пак да се сети на минатите искуства. Тие можеат да бидат нарушени или изменети од траумтскиот процес низ ко]
noMHHyBa M030K0T, Koj, bo ogpegeHH cnynau goBegyBa go ^parneH-THpaHH unu go noTHCHara cexaBaaa - KaKO mTO HarnacyBa Opojg bo CBOHTe ncHXHjaTpncKH HCTpa^yBaaa: „3a6opaBaaeTo e rnaBHo orpaHHneHo Ha pacnymTaae Ha MucnoBHHTe bpckh, Ha HeycnexoT ga ce goHecaT BucTHHcKHTe зaкnyнoцн h ga ce H3onupaaT ceKaBaaaTa" (Freud 1950: 149).
Ha oBaa Te3a 3a „HegocTaTOK Ha ceKaBaaa", 3acTanyBaHa og nocTCTpyKTypanHCTHHKHTe HcTpa^yBanu, KaKo mTo ce: KeTH KapyT, ^gHT XepMaH h gpyru h ce cnpoTucTaByBaaT пpeтcтaвннцнтe Ha KorHHTHBHCTHHKHoT npucTan. ^mya negepcoH, Ha npuMep, noTnupajKH ce Ha pa6oTaTa Ha Punapg MeKHanu (Richard McNally) h gpyru KorHHTHBHH нayнннцн, bo cTaTHjara „roBop, TpayMa: koh peBugupaHoTo pa36upaae Ha TeopujaTa 3a KHH^eBHara TpayMa" gaBa apryMeHTH npoTHB nocTCTpyKTypanHCTHHKaTa KapyToBa Teo-puja Ha TpayMa h Benu: „... TpayMaTcKaTa aMHe3uja e mht h ^pTBme Mo^aT ga H36epaT ga He 36opyBaaT 3a cBouTe TpayMH, HMa ManKy goKa3H geKa Tue He mo^t" (Pederson 2014: 334). negepcoH, bo TeKcTOT „KorHHTHBHH npucTanu koh TpayMaTa h nHTepaTypaTa" (Pederson, 2020: 221-222), ena6opupa 3omTo ce cnynyBa 3a6opa-BaaeTo, HaBegyBajKH ru co3HaHujaTa Ha ncuxono3HTe AHKe Enepc (Anke Ehlers) h flejBHg M. KnapK (David M. Clark), H3HeceHH bo cTaTujaTa „KorHHTHBeH Mogen Ha nocTTpayMaTcKoTo cipecHo pacTpojcTBo" (2000) geKa TpayMarcKHTe h HeTpayMarcKHTe cexa-Baaa ce KogupaHH pa3nuHHo. HagoBp3yBajKH ce Ha oBue co3HaHuja THMoBHTe, npegBogeHH og 6puTaHcKuoT ncuxonor Kpuc EpyHH (Chris Brewin), bo CTarajaTa „HaMeTnuBH cnHKH bo ncuxonomKH HapymyBaaa: KapaKTepucTHKH, HepBHH MexaHH3MH h нмпnнкaцнн 3a TpeTMaH" HanpaBHne pa3nHKa Mery cнтyaцнcкн gocTanHH MeMo-puH (SAM) h Bep6anHo gocTanHH MeMopuu (VAM). Cnopeg hhbhh-Te ucTpa^yBaaa, npBHTe ce „ 3acHoBaHH BH3yenHo " h „He Mo^aT ga ce acoцнpaaт cBecHo ", gogeKa BTopuTe Mo^aT cBecHo ga ce acoцн-paaT h ga ce H3pa3aT co 36opoBH (Pederson 2020: 221-222). EpyHH h copa6oтннцнтe (2010) TBpgaT geKa Kaj ^pTBHTe co ÜTCH ce cnynyBa rpemKa, TaKa mTo MHory нн$opмaцнн mTo Boo6unaeHo 6h 6une 3anyBaHH KaKo VAM, ce cKnagupaaT KaKo SAM.
OBue gBa pa3nHHHH npucTanu koh TonKyBaaeTo Ha MonneaeTO Ha ^pTBHTe Ha nocTTpayMaTcKoTo cTpecHo pacTpojcTBo Mo^aT jacHo
да се препознаат во наративот на романот на Стсуановски. Од една страна е присутен молкот и неможноста на дево]ката Сара да го об]асни исчезнувааето на Антон, а од друга страна се ]авува сомнежот и неверувааето на маната Ка]а дека Сара навистина не може да се сети како се одвивал настанот и што се случило точно. Поради тие сомнежи дека Сара избира да не зборува за несреката, расте притисокот придружен со изразена агресивност кон неа и кон не]зиниот избор.
Агресивност
Марата Ка]а е поблиска емотивно со синот и чувствува неизмерна болка, ко]а ]а изразува со агресивно однесуваае кон сите околу неа. Таа агресщата на]првин ]а насочува кон поли-цаецот, кого, како што забележува Кристиан: „строго го пог-ледна. Дишеше луто и го гледаше презриво, можам да забележам дека сака да му ]а истргне шолата кафе од рацете и да му ]а удри од глава. И бев сигурен дека нешто ке му свика, но сепак се предомисли" (Стсуановски 2021: 17).
Агресивноста потоа расте и се насочува кон можните сторители на траумата, кон исчезнатата девона, кон не]зините родители и повторно кон Сара кога таа се по]авува ненаде]но. Сознанието дека Сара се вратила, а Антон се уште го нема, ]а исполнуваат со гнев, но и со надеж дека то] ке се врати и дека Сара сигурно знае каде е то]. Затоа, кога сопругот й ]а соопштува веста дека Сара се вратила, секавично и налутено го испрашува: „кога дошла?, како се вратила?, што рекла?, како изгледа?, зошто не не контактирала порано?" (Стсуановски 2021: 46). И кога дознава дека Сара одбива да зборува, агресивноста кон дево]ката и кон не]зините родители се претвора во болен врисок биде]ки очекуваната помош за расветлуваае на случает не доага.
Она што современите психщатри го об]аснуваат, дека разд-разливоста и нападите на гнев и на агресща можат да бидат производ на повторното одигруваае на траумата од минатото (Kozaric-Kovacic, D., Kovacic, Z., Rukavina, L. 2007) се однесува и на несоодветните реакции на Ка]а. На]веро]атно, Ка]а одново ]а доживува истата траума при ненаде]ното по]авуваае на Сара. Таа повторно се вознемирува надевали се на поволен резултат, ко]
конечно исчезнува поради молкот на дево^ата. Мегутоа, евидентно е дека зад непрщателството и агресщата на КаХа кон дево^ата Сара стои длабоката болка и тагата за исчезнатиот син.
Тага
Тагата, како што обХаснува филозофот и тренерот за личен развоХ Ханс Греланд, се Хавува кога нешто ке изгубиме. Но „ тагата не е само однос кон отсутноста, таа е и копнеж кон она што недостасува... на кое му даваме вредност" (Grelan 2007: 79). Биде^и тагата е дел од нашиот предрефлексивен вредносен систем, TC>j смета дека таа не е производ на размислуваае, туку дека е спонтан однос кон светот, односно кон отсутноста во светот што си го претставуваме ние преку процесот на мечтаеае за нешто што ни било драго. Тагата е „индиректно искажуваае лубов (приврзаност) кон саканите личности (предмети или можности) кои не напуштиле" (Grelan 2007: 80). На^лабока тага чувствуваат оние што се наХблиски со отсутната личност, оние чща приврзаност е на^илна, каква што е лубовта на маните кон своите деца со кои некогаш биле едно цело. И самата состсуба да се изгуби нешто што некогаш било дел од нас (од нашето себство), нешто што некогаш многу сме го сакале, Ха поттикнува тагата. Размислува^и во TC>j контекст можеме да заклучиме дека тагата значи да се игубиме себеси.
Тагата е процес, raj мораме да дозволиме да се случи и низ raj мораме да поминеме, за да можеме да се вратиме повторно во животот. Марата КаХа се труди да Ха излечи тагата со промена на животната средина и на своите досегашни интереси. Таа се разделува со сопругот, своеволно се пензионира и живее сама со спомените длабоко врежани во неХзината потсвест. Единствена преокупацща й е грижата за трауматизираното куче на кое му се посветува затоа што Ха потсетува на син й, raj многу сакал кучиаа. Но, со TC>j начин на живот, таа се губи себеси и своите интереси. Одлучно Ха одбива и понудата, од некогашната прща-телка и колешка, да се врати повторно на работа. ОчаХува во своХата самотща, тешко справува^и се со новонастанатата ситуа-цща.
Отсутноста на саканата личност, покра] тоа што предизви-кува длабока тага, остава и болна трага во животите на оние што продолжуваат да живеат со секаватата за оние што не се веке мегу нас. Taa болка е толку посилна затоа што се работи за исчез-нувате на сопственото дете.
Болка
За одбележувате е примената на постапката на раскажувате во прво лице, raja го прави романот сугестивен, непосреден, со впечатливи пасажи, кои длабоко ja разоткриваат интимата на ]унаците, нивните неизлечиви болки и страдата. ,Дас сум безна-ча]на, но имам чувство дека нешто важно ми се измолкнува" (Стсуановски 2021:163), со омаловажувате гледа кон самата себеси г-га Новитцка (некогашната дево]ка Сара), потоната во неизмерна болка по трауматските искуства од младоста.
Психолозите и невронаучниците постсуано ja истражуваат траумата и го подобруваат нашето разбирате за неа. Повекето од нив тврдат дека имаме уште многу да научиме за начините на кои мозокот и телото ja обработуваат психичката болка. Еден од начините е секако длабоката тага поради неможноста да се надомести загубата, raja, во некои случаи, може да прерасне во апатща, па дури и во отугувате од прщателите и од средината во raja се одвивал дотогашниот живот. Единствено што чувствува г-га Новитцка е здодевната тишина и задушливоста на осаме-носта, raja ja притиска и ja пече, остава]ки длабоки рани во не]зината кревка душа.
Начинот на raj е претставен трагичниот настан во третиот дел од романот, презентиран преку доживуватата на г-га Новитцка, по многу нешто се разликува од останатиот роман. Имено, нарацщата е испрекината и дифузна со нагласувате на многу не]асни доживувата, кои испливуваат од не]зината потсвест. ^а е нарацща прилагодена да ja изрази траумата со сите не]зини болни преживувата и непознаници и се должи на начинот на raj реагирала Сара на траумата. Имено, тим од психолози, предво-дени од Рут Ланиус (Ruth Lanius), наблудува]ки различни реакции на иста траума ка] различни индивидуи, утврдиле дека постсуат два типа реакцща. Сара очигледно спага во оние типови
со „суштински дисоциjaтивнa пpeзeнтaциja, коja вклyчyвa искуство нa изменети состсуби нa свест повpзaни со тpayмaтa (TRASC)" (Frewen & Lanius 2015: 4), нaспpоти peaкциитe m нejзинaтa мajкa Вepоникa, коja CTafa во типовите нa кои „им ^дости^т дисоциjaтивни елементи, кои чyвствyвaaт вознеми-peност коja се одвивa во paмкитe нa ноpмaлaтa (NWC)" (Frewen & Lanius 2015: 4).
Морални дилеми
Читaтeлот нa овоХ pомaн остaнyвa зaчyдeн пpeд бpоjнитe моpaлни дилеми, кои се отвоpaaт пpeд него. Огое_)ки длaбоко зaпpeтaн во незтаеаето и во пpeтпостaвкитe, се зaпpaшyвa себеси што им се случило точно m исчезтатите jyнaци? Во што биле вмeшaни? Дaли вpз нив било извpшeно нeкaкво нaсилство? Дaли биле сaмо неми сведоци нa туГи злодeлa или и сaмитe имaaт вит? Дaли сообpaкajнaтa нeсpeкa се слyчилa од нeвнимaниe, a исчез-нyвafteто нa возaчот е повpзaно со избeгнyвafte одговоpност? Овие и многу дpyги пpaшafta ке остaнaт нeодговоpeни биде_)ки се пpeкpиeни со ^евезот нa отсутното (пpeкy ликот m исчeзнaтиот Антон) и длaбоко се зaкопaни во молкот нa мистepиозниот лик нa Capa.
Heдофaтливостa нa вистинaтa пpeдочeнa пpeкy paскaжy-вafteто од rap^eE-rma нa госпоfa Hовицкa ни отвоpa eднa дpyгa димeнзиja та текстот. Kaко што сaмиот aвтоp обjaснyвa во едно интepвjy дaдeно зa дневниот весник Нова Македони]а. „Овa гледиште нa кpajот од pомaнот тpeбa дa ни yкaжe дeкa, во одpeдeн миг, вистинaтa и peaлностa што ни биле та толку близок допиp, лесно се пpeтвоpaaт во дaлeчeн и нepaзбиpлив спомен. Онa што цвpсто сме го познaвaлe и зaсвeдочилe еден ден може дa arare тajнa и зa нaс сaмитe, кaквa што билa и зa сите дpyги" (Cтоjaнов-ски 2022). Ромaнот остaнyвa отвоpeн, со бeзбpоj нeдоpeчeности, пpaшafta и дилеми, кои остaнyвaaт нeодговоpeни и никогaш нeмa дa бидaт paзоткpиeни биде_)ки остaнyвaaт зapобeни во потсвeстa нa исчeзнaтaтa дeвоjкa - веке остapeнaтa госпоfa Hовицкa. Од вpeмe нa вpeмe се поjaвyвaaт кaко кpaток ^облесок или потиснaти нejaсни соништa измeшaни со peaлностa. Cо вaквиот
концепт на отворени неодговорени прашата, празнини и не]асно-тии во текстот авторот Стсуановски ja потврдува тезата дека кни-жевното претставувате на траумата ja отвора тезата за „нечит-ливото", „неискажливото" не]зино толкувате. До истата конста-тацща доагаат и теориските размислувате за односот мегу ]ази-кот и траумата обележан со синтагмата „недофатливо искуство".
Заклучок
Искажуватето на траумата во ово] роман се одвива преку другите, преку нивните перцепции и приказни, преку влщанщата што ги остава мистериозното исчезнувате или отсутноста на главниот протагонист врз на]блиските, преку нивните согледби, емоции и страдата. Tиe се ]авуваат како наратори, кои ja прерас-кажуваат приказната во рамките на своите светогледи. Со ваквата структура приказната се става во рамка или во контекст, raj го дистанцира вистинскиот настан од приказните за него.
Откриватето на мистериозното исчезнувате е основниот мотив, raj го влече целото де]ствие напред и околу кое, како концентрични кругови, се плетат прераскажаните искуства на родителите на настраданите. Околу нивните доживувата, емоции и страдата се одвива и теориската анализа на романот, raja, во себе, ги вклучува главните постулати на современата теорща на траумата, како што се: недостатокот на секавате, доцнетето или повторуватето на вознемирувачкиот настан, недофатливоста на траумата со посредство на говорот.
KористejKи ги овие теориски сегменти, авторот Стсуановски ja гради главната структура на романот, raja се карактеризира со директно поставувате на проблемот, преку раскажуватата на трите наратори: ^ист^ан, Kaja и г-га Новицка. Изборот на авторот се потпира на ставот дека романот мора да биде предизвикувачки по форма за да може да им поставува прашата на читателите. Оваа форма на книжевен израз, TC>j ja поврзува со фактичкото доживувате на траумата и на TOj начин го постигнува ефектот на провоцирате на совеста на современиот читател.
Самата рамка на фикцщата и оставатето на неразрешени прашата, кои се однесуваат на толкуватето на мистерщата, се однесуваат на на]важните поставени прашата од авторот, а тоа
се: може ли траумата да се излечи и до Koj степен? Одговорите секако не ги дава авторот, туку тоа се очекува да го сторат читателите.
Литература/References:
Бауман, Зигмунд. (2005). Постмодерна ешика. Скоще: Темплум. [Bauman
Zygmunt. A Postmodern ethics. Skopje:Templum]. (In Macedonian) Caruth, Cathy. (1995). Trauma: Explorations in Memory, Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Caruth, Cathy. (1996). Unclaimed Experience: Trauma, Narrative and History.
Baltimore: Johans Hopkins University Press. Felman, S. and Laub, D. (1992). Testimony: Crises of Witnessing in Literature,
Psychoanalysis, and History, London: Routledge. Freud, Sigmund. (1953-74) The Standard Edition of the Complete Psychological
Works of Sigmund Freud, trans.J. Strachey, London: Hogarth Press. Freud, Sigmund. (1950) "Remembering, Repeating and Working-Through (Further Recommendations on the Technique of Psychoanalysis II) [1914]", in The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Working-through Sigmund Freud, vol. 12 (1911-1913), J. Strachey and A. Freud (eds), London: The Hogarth Press, 145-157. Frewen, P. and Lanius, R. (2015) Healing the Traumatized Self: Consciousness,
Neuroscience, Treatment. New York: Norton. Grelan, Hans. H. (2007). Filozofija osecanja. Beograd: Geopoetika. [Grelan. Hans. H.
2007. Philosophy of feeling. Beograd: Geopoetika] Hecht David: (2013). „The Neural Basis of Optimism and Pesimism". Experimental Neurobiology. September, 22 (3): 173-199.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3807005/ (accessed April 1, 2024)
1ачевска, Сааа. (2022). Лесно е да обвиниш секого, исто како и да не обвиниш никого. (интерв]у со Стсуановски, Давор) Нова Македонща. 8.06.2022 [Jacevska Sonja. It is as easy to blame everyone as it is to blame no one. (interview with Stojanovski, Davor) New Macedonia. 8.06.2022] (In Macedonian) https://novamakedonija.com.mk/prilozi/lik/lesno-e-da-obvinish-sekogo-isto-kako-i-da-ne-obvinish-nikogo/ (accessed April 1, 2024) Kozaric-Kovacic, Dragica, Kovacic, Zrinka, Rukavina, Lea. (2007). Posttraumatski stresni poremecaj [Posttraumatic stress disorder].
https://www.researchgate.net/publication/27205970_Posttraumatski_stresni_po remecaj (accessed April 1, 2024). (In Croation) Pederson, Joshua. (2018). "Trauma and Narrative", in J. R. Kurtz (ed.) Trauma and
Literature, Cambridge: Cambridge University Press, 97-109. Pederson, Joshua. (2014). „Speak, Trauma: Toward a Revised Understanding of
Literary Trauma Theory". Narrative. October 22(3): 333-353. Стахановски, Давор. (2021). Нокише кога засйивавме во Помйе]а. Скоще: ИЛИ-ИЛИ. [Stojanovski, Davor. (2021). The nights when we fell asleep in Pompeii. Skopje: ILI-ILI] (In Macedonian)
Sütterlin, Nicole A. (2020). „History of trauma theory". In The Routledge Companion to Literature and Trauma. (Edited by Davis Colin and Meretoja Hanna). Routledge the Taylor & Francis Group: London and New York.
