CC BY
0Philological studies Vol. XXII, No.2, (2024) Оригинален научен труд
УДК: 821.163.3.09-31 Младеновска Ангелков С.
DOI: 10.55302/PS24222017gjd
КНИЖЕВНИОТ ТЕКСТ КАКО ПОСТМЕМОРИСКА РЕТРАУМАТИЗАЦША
Марща Горгиева-Димова
Филолошки факултет „Блаже Конески" - Скоще Универзитет „Св. Кирил и Методщ" - Скоще orcid.org/0000-0003-0065-2474
Клучни зборови: постмемoриjа, меморща, постгенерацща, траума.
Резиме: Поага]ки од теорщата на американската компаративистка Мериен Хирш за постмеморщата, т.е. меморщата на припадниците на втората/третата генерацща потомци на преживеаните од холокаустот, како толкувачка рамка, ко]а може да се примени врз различни контексти во кои се случува трауматскиот трансфер, целта на ово] труд е да се истражи интерпретативната валидност на ово] концепт во однос на голооточките трауматични искуства. Интер-претативниот фокус е поставен врз романот Молчи со отворена усша на Снежана Младенова-Ангелков. Толкувааето ги следи нара-тивните постапки, кои се вклучени во артикулацщата на пост-меморщата во романот, односно на не]зините одлики: секун-дарноста, посредуваноста и (пост)мемориските релации со минатото низ имагинацща, проекцща и креацща.
THE LITERARY TEXT AS A POSTMEMORY RETRAUMATIZATION
Marija Gjorgjieva-Dimova
Blaze Koneski Faculty of Philology in Skopje Ss. Cyril and Methodius University in Skopje http://orcid.org/0000-0003-0065-2474
Keywords: postmemory, memory, postgeneration, trauma
Summary: Starting from Marianne Hirsch's thesis that the notion of postmemory can be generalised in various contexts of traumatic transfer, this paper aims to examine the interpretive validity of this concept in relation to the traumatic experience of political prisoners on Goli otok.
The paper focuses on the novel Silent With the Mouth Open (Молчи со отворена усша) by the Macedonian authoress Snezana Mladenovska Angelkov, a member of the so-called postgeneration. The interpretation is focused on presenting the narrative conventions involved in articulating the postmemorial dimension in the novel, as well as its features: the elements of secondariness and of mediativeness of postmemory, as well as the (post-memorial relation to the past through imagination, projection and creation.
„Праша&ето не е само што се случило, туку праша&ето е како дадениот настан е искусен, како е запаметен и како е пренесен врз наредните генерации".
Алеида Асман
Теориски контекстуализации на постмеморщата
Теориските елаборации на меморщата во контекст на интер-дискурзивната дщада книжевност - исторща го аргументираат придонесот на одредени видови меморща во поткопувааето на традиционалновоспоставената дистинкцща мегу книжевноста и исторщата. Во TC>j контекст особено е актуелен поимот постмемо-рща и неговата примена во однос на промислувааето на темите што се заеднички за исторщата и за книжевноста - трауматич-ното минато и неговите (наративни) репрезентации. Иако пост-меморщата jа зема темата на холокаустот како основна референ-цщална рамка, сепак, е неспорна релевантноста на постмемори-jата и во однос на останатите контексти на трауматски трансфер (на пример, еге^киот егзодус во рамки на Грчката граганска во^а,1 трауматичните искуства на Голи Оток, како и оние што се последица од воените конфликти и геноциди на територщата на СФРJ во деведесеттите години од XX век).
Американската компаративистка Мериен Хирш, и самата припадник на постгенерацщата, односно на генерацщата деца на жртвите/преживеаните од холокаустот, го воведува поимот пост-меморща за да го опише „односот на децата на преживеаните на културалната или на колективната траума кон искуствата на
1 ^a ce bhah: Marija Gjorgjieva Dimova. Narrative Postmemories. The Relationship between Postmemory and Narrative in Kica Kolbe's Aegeans and The Snow in Casablanca.
MiscellaneaPosttotalitariana Wratislaviensia 6/2017, pp. 179-190.
нивните родители, искуства што тие ги запаметиле единствено како приказни и слики со коишто пораснале, но коишто се толку мокни, што тие ги конституираат како свои сопствени мемории" (Hirsch, 1999:8). Како „структура на интергенерациска и на транс-генерациска трансмисща на трауматично знаене и искуство" (Hirsch, 2008:106), постмемориjата е обележана со неколку одли-ки: со неjзината „темпорална и квалитативна разлика во однос на меморщата на преживеаниот", со неjзината „секундарност" или квалитетот на мемориjа на втората генерацща и со своjата „поставеност во преместеноста" и со неjзината „задоцнетост" (Hirsch, 1999:8). Со оглед на тоа што постмеморщата реферира на постгенерацщата, коjа не ги искусила и не ги осведочила трау-матичните настани директно, следствено „таа е ретроспективно сведочене преку присвоjуване. Во прашане е присвоjуването на трауматичните искуства, но и на мемориите на другите како искуства кои можеби самиот TC>j ги имал и нивното впишуване во сопствената животна приказна. Поспецифично, во прашане е етичката релацща кон репресираниот друг за кого постмемо-риjата може да служи како модел: како што jас можам да ги 'запаметам' секаваната на моите родители, исто така можам да го 'запаметам' и страдането на другите" (Hirsch, 2001: 10-11). Во теориските расправи на Хирш постмемориjата е поврзана со меморщата на втората генерацща2 иако, подоцнежните афирма-тори на овоj концепт, како Филип Коде, jа потврдуваат неговата применливост и врз третата генерацща: „Постмемориjата е опсесща со нетранспарентното и со недостапното минато на нечии родители или баби и дедовци... Во третата генерацща, психопатолошката состсуба на трансгенерациската траума е трансформирана во креативен интерес за трауматичните истории на претходната генерацща" (Codde, 2009: 64).
Мегутоа, постмемориjата не имплицира нужно и единствено автобиографска заднина и семе_)на поврзаност, ниту, пак, само заснованост врз етничкиот и врз националниот идентитет. „Иако,
2 Во теорщата е познат и поимот „1,5 генерацща" на Сузан Суле]ман, поим со ко]што таа упатува на „децата на преживеаниет од холокаустот, кои биле премногу млади за да имаат разбиран>е на возрасни на она што им се случувало, но кои биле доволно возрасни за да бидаш Шаму во време на нацистичкото истребуване на Евреите" (Suleiman, 2002: 277).
ceMejHOTO наследство нуди напасен модел за неа, сепак, пост-мeмориjата не треба да биде строго позицща на идентитетот. Наместо тоа, претпочитам да jа посматрам како интeрсубjeктивeн трансгенерациски простор на секаваае, поврзан специфично со културалната или со колективната траума. Таа е дефинирана низ идентификацща со жртвата или со сведокот на траумата, моду-лирана низ непремостливата дистанца ^а го двои учесникот од подоцна родениот... Постмеморщата не е само позицща на иден-титет, туку и простор на секаваае пошироко достапен низ култу-ралните и jавнитe, а не само индивидуалните и персоналните, акти на секаваае, на идeнтификациjа и на проекцща" (Hirsch, 1999: 9-10). Еден од дефинирачките аспекти на постмеморщата се однесува на нejзината посредувана и текстуална природа -„нejзиното потпираае врз слики, приказни и документи кои се пренесуваат од една гeнeрциjа на друга" (Hirsch, 2001: 12). Впрочем, и во анализите што ги спроведува Доминик Лакапра врз книжевни и врз филмски дела (како и во анализата на семе_)ните фотографии од страна на Хирш), се потенцира „компликуваниот збир од релации мегу трауматичниот настан, мeмориjата и имагинацщата" (LaCapra, 1998: 180), односно процесите на „имагинативно инвестираае, проекцща и крeациjа" (Hirsch, 2008: 107), врз коишто се потпира постмемориската врска со минатото. Секако, темпоралната дистанцща во однос на трауматичното искуство и исчезнувааето на учесниците и на непосредните сведоци поставуваат нови предизвици и дилеми и пред мемо-рщата и пред репрезентацщата на трауматичните искуства. Оттаму, постмeмориjата се наложува како комплексен и атрак-тивен предмет на истражуваае биде_)ки временската (хроно-лошко-ретроактивната и спознаjната) дистанциjа ги надминува рестриктивните перспективи на непосредните учесници. Конкретно, во книжевните дела на припадниците на втората генера-цща станува очигледно поместувааето од документарно - тести-монщалната позициjа (на пример, типична за книжевно-уметничките претстави на холокаустот од страна на припадни-ците на првата генерацща)3, така што нивните дела додаваат нови димензии, главно, во насока на „препишуваае на сопственото
3 Аналогно на тоа, и првите генерации истражувачи во рамките на студиите за меморщата, првенствено, се фокусираат врз меморщализацщата на матерщалните и на симболичните места.
минато во светлина на знаенето кое во тоа време го немале" (Hirsch, 1999: 8).
Интерпретативните контекстуализации
„Нема книжевност без секаване, без минато и без носталгща: ако забораваш лесно, никогаш нема да напишеш ништо".
Миленко Jерговик
Апликативните капацитети на постмеморщата, надвор од примарната референцщална рамка - холокаустот, се илустрирани во и преку романот Молчи со отворена усша (2019)4 на македон-ската авторка Снежана Младеновска-Ангелков, raj jа потврдува тезата дека постмеморщата е функционална интерпретативна рамка за сите текстови што ги комуницираат трауматичните искуства. Врз фонот на постмемориските теориски концепции, романот на Ангелков jа демонстрира „интергенерациската верти-кална идентификациjа на детето со родителот ^ашто се случува во рамки на семе_)ството" (Hirsch, 2008: 114-115). Конкретно, ста-нува збор за секаването на трауматичното голооточко искуство на жртвата (таткото, т.е. дедото) од страна на припадниците на втората и на третата генерацща во семе_)ството - синот и внуката.
Во основата на романот лежи поширокиот покомплексен ревизионистички интерес за т.н. „темни места" на исторщата, во смисла на места што не биле доволно фактографски елаборирани или за коишто не постоел интерес во офицщалната историо-графиjа, теми што биле забранети и оспорувани во даден општествено-политички и идеолошки контекст, настани што се дел од секоjдневjето на обичниот човек или, пак, случувана што нужно треба да се ревидираат од поинаква перспектива или во нов контекст. „Темното место" за Младеновска е тригодишниот затворски престсу на неjзиниот дедо Киро Симонов Младеновски
4 Романот е знача]но книжевно остваруваае, не само со оглед на неговата парадиг-матичност во однос на одделни тенденции во современата проза (како, на пример, интерполациите на автобиографскиот дискурс во книжевниот/романескниот текст или, пак, книжевниот/романескниот интерес за исторщата), туку и со оглед на тоа што романот жанровски ]а збогатува македонската книжевност, создавали еден интер-дискурзивен хибрид Во сво]ата промотивна беседа Калина Малеска го именува како документаристички роман.
- Кaзaн нa Голи Оток. Но, во pомaнecкниот контекст интepecот пpвeнcтвeно e нacочeн кон влиjaниeто што тpayмaтичнитe иcтоpиcки нacтaни го имaлe вpз поeдинeцот5. „Овоj нacтaн ¿e ja избpишe бeзгpижноcтa и paдоcтa во ceмejcтвото и ¿e бидe пpecyдeн 3a понaтaмошнитe cлyчyвafta; ¿e ja зaпeчaти cyдбинaтa нa нeговитe cвeдоци и ¿e бидe пpичинaтa 3a нивнитe животни одлуки" (Mлaдeновcкa-Aнfeлков, 2019: 12), конcтaтиpa rnpaTOp-кaтa во пpвиот дeл. Зaтоa, во pомaнecкното вpa¿afte кон миш-тото, фокycот e поcтaвeн вpз нaчинитe нa кои вeтpомeтинитe нa иcтоpиjaтa peфлeктиpaaт вpз cyдбинaтa нa дeдото и вpз ceraj-днeвjeто нa члeновитe нa ^гавото ceмejcтво, оcобeно вpз идео-лошкото пpофилиpafte нa cинот Mлaдeн, raj cи вeтyвa
„дека нема никогаш да ги повтори грешките на татко си: за одлуката да се спротивстави на партщата и на татковината, како и за предизвиканите трауми во животот на децата кои сметал дека ги запоставил со своите неразумни де]ствувааа"
(Младеновска-Ангелков, 2019: 24).
Тpaнcгeнepaциcкaтa димeнзиja нa поcтмeмоpиjaтa повe¿e-кpaтно e cyгepиpaнa во Mолчи œ отвоpeнa ycтa, во поcвeтaтa „та тaтко ми, cин ми", raja eкcплицитно yпaтyвa нa eдeн тaков тpaнcгeнepaциcки лaк. Потоa, во подeлбaтa нa pомaнот нa тpи дeлa, нacловeни: Одaмнa, He толку одaмнa, Heодaмнa, кои хpо-нолошки ги ceгмeнтиpaaт фaзитe од гeнepaциcкaтa eволyциja нa ceмejcтвото Mлaдeновcки, кaко и во caмaтa пpикaзнa, коjaшто ги вклyчyвa животнитe вpвици нa пpипaдницитe нa тpи paзлични гeнepaции, пpикaжyвaj¿и ги нaчинитe нa кои ceroj од нив ce paзвивa „обeлeжaн" cо тpayмaтa нa жpтвaтa - тaткото и дeдото. Конeчно, вpз фонот нa поcтмeмоpиjaтa можe дa ce толкyвa и aнгaжмaнот m тaткото Mлaдeн Mлaдeновcки дa го побapa apхивиpaното доcиe нa pодитeлот во пepиодот когa cтaнyвa доcтaпно тоa, поттикнaт од жeлбaтa ce зaтвоpи eдно поглaвje во нaшитe животи... дeл од миштото што нe нè нaпyштa" (Mлaдeновcкa-Aнfeлков, 2019: 96). Потвpдaтa нa ташт^
5 Ромaнот го отвоpa и npamafteTO 3a длaбокоинтимнитe пpeживyвafta Ka поeдинeцот, cоочeн ео pac^ra^en) Ma eдeн идeолошки cиcтeм (пpeкy пpимepот Ma тaткото и Ma еинот), кои имaaт поеeбнa тeжинa, eднaкво кaко и еоциjaлнитe peпepкyеии од TOa pacnafafte.
толкувачки визури jа наогаме и во длабоколичната мотивираност на авторката да напише роман токму на оваа тема, за што таа кажува и во своето интервjу, признавали дека ова е роман за „премолчената исторща, семе_)ната и личната, и стравот дека секавааата би можеле да избледнеат со годините, а никогаш не би требало да бидат заборавени".6 Оттаму, авторската намера и неjзината наративна артикулациjа во романескен текст го осведочуваат „компликуваниот збир од релации мегу траума-тичниот настан, меморщата и имагинациjата" (LaCapra, 1998: 180), односно процесите на „имагинативно инвестираае, на проекциjа и на креацща" (Hirsch, 2008: 107), како неодминливи процеси и постапки во постмемориското вракаае кон минатото.
Жанровскиот (романескно-автобиографско-документари-стички) амалгам на Младеновска е особено функционално вкло-пен во романескната структура: читателот добива впечаток дека го следи движеаето на филмска камера што стартува со птичjата перспектива во првиот дел, каде што сезнаечкиот наратор, низ омнисцентната дистанцща, телеграфски ги соопштува настаните (кои хронолошки му припагаат на периодот што во романот е опфатен со поглавjето Одамна), а потоа постепено се зумираат случувааата што ги искусува и непосредно ги засведочува нараторката во прво лице (тие хронолошки му припагаат на периодите што во романот се насловени како Не толку одамна и Неодамна). Во сите три дела романот jа задржува цврстата рефе-ренцщална закотвеност во стварноста, населува_)ки го текстот со мноштво разновидни информанти, кои уверливо го доловуваат социоисторискиот и културно-политичкиот контекст на епохата (особено периодот од 80-тите и од 90-тите години од XX век).7 Веродостсуноста на дискурсот, наjавена уште во првиот параграф со детализираното претставуваае на еден реален хронотоп, но и во коментарите на нараторот („веднаш до кафеаната Липов лад, ^а патем важи за една од подобрите кафеани со беспрекорна
6 „Роман поттикнат од премолчената семема исторща" (интерв]у во Слободен печат, сабота - недела, 16 - 17 ноември 2019:18).
7 Референцщално-документарно димензионираната хронологща во приказната е контрастирана со прилошки назначената хронологща во насловите на трите дела, што секако оди во прилог на читан>ето на ово] текст првенствено како книжевен, романескен.
ycлyгa и aтмоcфepa во Бeлгpaд")S (Mлaдeновcкa-Aнfeлков, 2019:9) e интeнзивиpaнa оcобeно во тpeтиот дeл ope^ цитaтнитe поcтaпки. Имeно, во жго цитaтно и cо paзличнa типогpaфиja ce интepполиpaни нeколкy „тpaнcceмиотички цитати"9: интeгpaл-ниот тeкcт од биогpaфиjaтa нa дeдото, фpaгмeнти од cтaтиjaтa Во логоpот Ивaftицa (обjaвeнa m 15.9.1969 во Haш вecник), тако и фpaгмeнти од доcиeто од иcтоpиcкиот apхив. Дополнитeлно, во овоj дeл cмe yпaтeни нa yштe eднa тeкcтyaлизиpaнa тpaгa од митатото: зaбeлeшкитe, одноcно „paзмиcлитe 3a одpeдeни тeми" (Mлaдeновcкa-Aнfeлков, 2019: 76) што ги водeлa нapaтоpкaтa во тeтpaткa, cо cимптомaтичнa нacловнa cтpaницa Kpm од Едвapд Myнк и от индикaтивeн нacлов Mолчи cо отвоpeнa ycтa. И токму тоj aвтобиогpaфcко-днeвнички зaпиc cтaнyвa пpeдлошкa 3a исто-имeниот pомaн, фyнкциониpaj¿и cпоpeд пpинципот тeкcт во тeкcт, мaкap што пpeдлошкaтa нe e цитaтнопpиопштeнa во pомaнот.
Ромaнecкниот интepec 3a тeмнитe мecтa во иcтоpиjaтa во cвоjот peвизиониcтички потход го имплициpa ж caмо rocTOe-fteTO aлтepнaтивни вepзии 3a минaтото10, туку отвоpa пpоcтоp и 3a пpоблeмaтизиpafte нa поимот вистит кaко кpajнa цeл та ceкоe нaвpa¿afte кон минaтото - било дa e нayчно-пpофecионaлно, било дa e aвтобиогpaфcки инcпиpиpaно. Стaнyвa збоp 3a покомплeкceн eпиcтeмолошки cкeптицизaм што, во книжeвнитe тeкcтови, e aфиpмиpaн кaко cомнeвafte во rocTOefteTO cигypно и конeчно 3mefte, но и cомнeвafte во можноcтитe 3a нeговa бeзбeднa тpaнc-миcиja и циpкyлaциja во вpeмeто и во пpоcтоpот. Дополнитeлно, тоa го вклyчyвa и cомнeжот во aпcолyтнaтa вистит што, пaк, ce мaнифecтиpa ^e^ пpоблeмaтизaциитe нa eднa aподиктичнa и yнивepзaлнопpифaтливa Виcтинa: нejзинaтa конeчноcт и жпо-peкливоcт ce диcпepзиpaaт во ^о^отт нa (мyлтиплициpaно)
8 Tne комeнтapи Ra еeзнaeчкиот нapaтоp ce Hecrn во пpвиот дeл и mpe^re-im™ нaглaеeни: „Киpо оетaнyвa во бaн>aтa под млaзот нa тушот и топлaтa водa 3a дa ja hchhcxh нaеобpaнaтa нeчиетотиja од двeгодишното pобyвaн>e (но ео œa нe можe дa ce roiHHe понижyвafteто), дa ce иеплaчe ara воопшто имa еолзи" (Mлaдeновекa-Aнfeлков, 2019: 10).
9 Станува збор за типологщата што ]а изведува Дубравка Ораик Толик, врз основа на видовите прототекст од каде што се преземени цитатите (1990: 21-22).
10 Во кра]на линща, тоа не мора да се сфати единствено како алтернаци)а на фактите, туку и како ново, поинакво, дополнително или (раз)лично сведоштво за радщациските бранови на трауматичните настани, за секавааата на нив и за нивното проучуваае.
генерираае вистини како партикуларни верзии што се проду-цирани од различни перспективи (прашааата за тоа mu, односно чш факти влегуваат во исторщата, чш претстави на вистината добиваат мок и авторитет над останатите, ч^а вистина, односно ч^а приказна ке биде легитимирана), но и во процесот на транспонираае на историските настани во факти, потврдува_)ки дека „вистините постоjaт само во множина, никогаш само една Вистина; и ретко постои лагата per se, туку само вистините на другите" (Hacion, 1996: 185).
Во романот на Mлaдeновскa прашааето на вистината е актуализирано на две рамништа:
1. експлицитно, во коментарите на нараторот и во дщалош-ките реплики на ликовите: „Вистината умрела заедно со Ma^ далена на падините на Скопска Црна Гора на 14 октомври 1941 година, а вистината и вината за смртта на неговата сестра во очите на Meтоди била сосема поинаква" (Mлaдeновскa-Анíeлков, 2019: 14), обjaснyвa нараторот при реконструирааето на причините за затворааето на Киро Mлaдeновски, сyгepиpajки дека токму разногладето од вистини има последици за него. Во третиот дел од романот таткото и керката ги споделуваат размислувааата за вистината и тоа токму поттикнати од мигот кога се соочуваат со новите вистини: „Изгледа дека вистината не молчи дури и кога нejзинитe жртви молчат, онака како што велиш ти. Со отворена уста... Имавме можност да ja дознаеме вистината кога по првпат беа достапни досиejaтa на голооточките затворе-ници пред колку... можеби десет, петнаесет години. Не го напра-вивме тоа. Не знам зошто. Mожeби се плашевме од неа. Или пак сметавме дека тоа е завршена приказна. Каква и да е имаш потреба да ja знаеш вистината... Делумно ja дознаваме вистината, никогаш докpaj... Ja знаеме вистината. Не целосно, делумно. Но, барем малку ке ró успокои... евентуално да ни ги олесни живejaчкaтa и умирачката" (Mлaдeновскa-Анíeлков, 2019: 82, 90, 114). Во таа пролиферацща од вистини се вклучува и книжев-носта, щашто нема амбицща да се постави компетитивно во однос на историографската вистина, туку само да придонесе во процесите на деконструираае и на постсуано преиспитуваае, yпaтyвajки на потребата од нaпоjyвafte со една здрава скепса и сyгepиpajки ja можноста за посматраае на нештата и од поинаков
aгол: низ (paз)личнa ropcro^^a, во нов (кон)тeкcт, низ пpaвe-fteTO aлтepнaтивни вepзии и yмножeни, тpaнcгeнepaциcки cвeдоштвa. Токму тaa димeнзиja ja оcвecтyвa и нapaтоpкaтa: „Виcтинaтa во тeтpaткaтa e нeшто што ce нapeкyвa yмeтничкa виcтинa, TOa нe e исто cо фaктичкaтa или, пaк, cо личнaтa вистит" (Mлaдeновcкa-Aнfeлков, 2019: 90). Ha повитоко paм-ништe, pомaнот нa Mлaдeновa-Aнfeлков ja илycтpиpa токму тaa улога нa книжeвноcтa, дa cоздaвa cопcтвeни, „yмeтнички висти-ни". Имeно, Mолчи cо отвоpeнa yCTa, кaко книжeвeн тeкcт, aвто-биогpaфcки инcпиpиpaн и интимноинтониpaн, cоздaдeн во одpeдeн општecтвeно-иcтоpиcки контeкcт, можe дa ce чига низ пpизмa нa т.н. книжeвноcт нa cвeдоштвото (поcтмeмоpиcкото cвeдоштво, во овоj cлyчaj), коe ¿e ce cопоcтaви нa ^topto-гpaфcко-докyмeнтapиcтичкото cвидeтeлcтво но, коe ¿e ce поcтaви и нacпpоти дpyгитe (поcт)мeмоpиcки нapaтивизaции нa тpay-мaтичното голооточко и^уст^о, во интpaгeнepaциcки и интep-гeнepaциcки paмки. Тоa, понaтaмy можe дa го шиpи интepпpeтa-тивниот контекст низ cпоpeдбeнитe пpомиcлyвafta нa голо-оточкитe тpayми во мaкeдонcкиот и во оcтaнaтитe peгионaлни контeкcти. Во !aa нacокa, толкyвaчкиот cпeктap rocK^ro ce дополнyвa и ce пpошиpyвa, дожнвyвaj¿и тpaнcгeнepaциcки и дда-кypзивни peконтeкcтyaлизaции, водeни од пpaшaftaтa:
„Ко]а е врската мегу книжевноста и сведоштвата, мегу писателот и сведокот? Ко]а е врската мегу актот на сведочеаето и свидетелството и мегу актите на сведочеае и на читаае, особено во нашата ера?"
(Felman/Laub, 1992: XIII).
2. Од дpyгa cтpaнa, pомaнecкнaтa cтpyктypa и нapaтивнитe поcтaпки (вapиjaциитe m нapaтоpот и нa фокaлизaтоpот, нapaци-jaтa, цитaтноcтa) ги дeмонcтpиpaaт можниге нaчини нa дeлeгити-миpafte m Виcтинaтa. „Онa што нaвиcтинa било" (нeпобитноcтa нa голооточкото иcкycтво та дeдото) во pомaнот пapaлeлно e фокycиpaно и од „нaдвоpeшнaтa" rap^e^^a (ceзнaeчкиот rnpa-TOp во ^виот дeл, коj, мefy дpyгото, ce оcвpнyвa и нa поглeдот та околинaтa - pоднинитe и cоceдитe вpз „обeлeжaниот" и „peвидиpaниот" К^о и нeговото ceмejcтво) и од „внaтpeшнaтa" пepcпeктивa нa члeновитe та ceмejcтвото (во втоpиот и во тpeтиот дeл, кaдe што нapaтоpот лик e во пpво ливд). Но, виcтинaтa e
филтрирана и низ „обjективноста" на информациите и на фактите содржани во цитираните текстовите од/за минатото, како и низ „субjективноста" на приказната на нараторката, но, на повисоко рамниште и низ романескната и романсиерската визура. Во TOj пресек од наративни постапки и перспективи, многу повеке е вовлечен и читателот: упатен во историската рамка на настаните поврзани со Голи Оток, стекната низ елементарното формално образование, то_), како читател на романов, заедно со ликовите, доага до констатацщата за перспективистичката природа на знаенето за минатото, за празнините во знаенето и во секаваната што можат ретроактивно да се пополнуваат и да се дополнуваат, како и за плуралитетот вистини што може да се продуцираат, дури и тенденциозно манипулативно.
Една од одредниците на постмеморщата се однесува на не_|-зината посредувачка димензща, „неjзиното потпиране врз слики, врз приказни и врз документи кои се пренесуваат од една генерацща на друга" (Hirsch, 2001: 12). Според Хирш, научните и уметничките дела на потомците потврдуваат дека и на_|-интимните семе_)ни знаена за минатото се посредувани преку широко достапните jавни слики и наративи. Со оглед на посреду-ваната достапност на трауматичното семе_)но минато за припад-ниците на втората генерацща, „мемориjата не се состои од настани туку од репрезентации...11 Постмеморщата е мокна форма на меморща биде_)ки неjзината врска со обjектот или со изворот е посредувана не преку секаването туку преку репрезен-тацщата, преку проекциjата и креациjата, честопати засновани врз тишина одошто врз говорот, врз невидливото, одошто врз видливото" (Hirsch, 2001: 8-9). Тоа значи дека секогаш постои посредувачката инстанцща, коjа веке ги интерпретирала трау-матичните настани и искуства, а коjашто е еднакво интерпрета-тивно поставена и кон невидливото, кон некажаното, кон премол-ченото, како и кон сите засведочени и искажани трауматични доживувана. Дополнително, временската дистанцща овозможу-ва увиди кои на првата генерациjа и се оневозможени, со оглед на директното, непосредното учество во опишаните настани и, следствено, поинтензивната емотивно-психолошка вовлеченост,
11 Тоа не значи дека меморщата на преживеаните е непосредувана, туку дека таа е, хронолошки, подиректно поврзана со минатото.
пa оrтaмy доминaциjaтa m интepпpeтaтивно-комeнтaтоpcкитe визypи во поcтмeмоpиcкитe mpa!™^ дотолку повe¿e што во нив вpeмeнcкaтa диcтaнциja нe e caмо xpонолошкa, туку и peтpоaк-тивта, eмотивно- и cпознajнопоcpeдyвaнa и филтpиpaнa диcтaн-циja.
Битнa импликaциja m цитaтнитe поcтaпки во pомaнот m Mлaдeновa-Aнfeлков e потвpдyвafteто нa тeоpиcкaтa пpeмиca 3a тeкcтyaлнaтa поcpeдyвaноcт и доcтaпноcт нa минaтото. Тоa, во ^ajrn линиja, ja довeдyвa во пpaшafte нeпpикоcновeноcтa нa докyмeнтот, одного докyмeнтapнaтa aвтeнтичноcт кaко оcновeн гeнepaтоp нa виcтинaтa 3a иcтоpиcкитe нacтaни, изложyвaj¿и ja пpоблeмaтичнaтa пpиpодa m apxивcкитe тpaги, кои допyштaaт мноштво paзлични интepпpeтaции. „Докyмeнтитe ce тeкcтови кои ja дополнyвaaт или ja пpepaботyвaaт cтвapноcтa, a нe ce caмо извоpи кои ги откpивaaт фaктитe 3a тaa cтвapноcт" (LaCapra, 1996: 11), a тaкво дополнyвafte и пpepaботyвafte нa cтвapноcтa иcкycyвaaт и ликовитe во pомaнот. Ромaнecкното поигpyвafte cо aвтeнтичноcтa, cо интeгpaлноcтa и cо довepливоcтa нa ^TOp^ cкиот зaпиc e во фyнкциja нa иcтaкнyвafte нa можнитe мжмо-нички гpeшки во (зa)пишyвafteто m иcтоpиjaтa. Имeно, увидот во тeкcтyaлнитe тpaги од и 3a дeдото (нeговaтa биогpaфиja нa двe cтpaници нaпишaни нa мaшинa во двa пpимepокци, cтpaницитe од вecник, жколку ceмejни фотогpaфии и фотогpaфии от rnpra-cкитe дpyгapи и книгaтa од Боpо Чyшкap - Боpбeно Кyмaново 1919 - 1941), ж caмо што им овозможyвa m потомцитe дa ce здобиjaт от „^дта aлкa што нeдоcтигa во ^ни^от" (Mлaдe-новcкa-Aнfeлков, 2019: 89), тако пополнyвafte пpaзнини во знaefteто 3a минaтото, туку ги води и до поpaзитeлното cознaниe 3a нeдовepливоcтa нa тeкcтyaлнитe тpaги, кои ce или мexaнички оштeтeни од зaбот нa вpeмeто или, так, билe подложeни нa тeндeнциозни интepвeнции: „Овдe нeкоj нeшто чeпкaл... и бpоjот нa личното доcиe e пpомeнeт... тyкa пpвиот бpоj од доcиeто бeшe пpeчкpтaн и до жго зaпишaн новиот бpоj" (Mлaдeновcкa-Aнfeл-ков, 2019: 96-97). „(Тyкa зapaди оштeтeниот вecник што бил пpeвиткaн нa половинa нeдоcтигa eдeн peд од колонaтa, но пpодолжив понaтaмy, знaej¿и дeкa ¿e ja cфaтaм cмиcлaтa нa цeлинaтa)... Тyкa повтоpно нeдоcтигa eдeн peд yништeн од ^e-виткyвafteто нa вecникот" (Mлaдeновcкa-Aнfeлков, 2019: 92, 94).
„Скината e страницата. Толку ке дознаеме од исказот при приве-дувааето" (Mлaдeновскa-Анíeлков, 2019: 104). „'Зошто повторно би се правел записник за местото на живееае на лице кое е одамна починато?' ", гласно изговорив. 'Вepоjaтно е некаква грешка' подвиткува_)ки ja долната усна ми одговори татко ми" (Mлaдeновскa-Анíeлков, 2019: 111).
Тезата дека минатото неспорно се случило, но дека знаеаето за него текстуално е достапно и е посредувано и дека, во ^ajrn линща, œraj пристап кон минатото се соочува со бeскpajни (интер)текстуални упатувааа, во романот на Mлaдeновскa добива уште една потврда во информацщата дека книгата Борбе-но Куманово 1919 - 1941 има своja предлошка во мемоарските записи на учесниците и на сведоците во историските случувааа, дека содржи „пренесен исказ" од дедото „што се нaоía на некаков магнетоскопски запис" и дека „во книгата се наведени работи што тате ги спомнува и во биографщата" (Mлaдeновскa-Анíeл-ков, 2019: 82-83). Дополнително, низ споредбените текстуални анализи ликовите ке констатираат дека во досието се содржани податоци што ги нема во биографщата. Барааето на нараторката да ги сочува добиените документи со аргумент дека „можеби ке ми се нajдaт некогаш, ако решам повторно да пишувам. Важно е дека сега знаеме нешто повеке од претходно" (Mлaдeновскa-Анíeлков, 2019: 114) оди во прилог на препознавааето на постмемориските елементи во романот, а во согласност со тезата на Mepиeн Хирш дека книжевните дела на припадниците на пост-генерацщата честопати значат интерпретативно филтрираае и дополнуваае, во смисла „препишуваае на сопственото минато во светлина на знаеаето кое во тоа време го немале" (Hirsch, 1999: 8). Соочувааето со текстуалните траги од/за минатото го наметнува единствено можниот херменевтички пристап: она што може и што треба да се прави со тие траги е да се толкуваат, како што прават таткото и керката при составувааето на интерпре-тативниот мозаик врз основа на споредбеното читаае на текстуалната заоставштина на дедото/таткото. Во таа насока, индикативна е забелешката на нараторката: „... има еден настан што никаде не го запишав, ниту пак го раскажав некому, затоа што не знаев како да го толкувам" (Mлaдeновскa-Анíeлков, 2019: 80). Тоа, недвосмислено ja сугерира мнемотехничката димензща
на записите и нивната метаинтерпретативна поставеност во однос на стварноста.
Потребата да се (за)пишува за интерпретативно да се осмислува хаотичната и навидум бесмислената стварност, да се „откриваат алките што недостигаат", jа потврдува длабоколич-ната мотивираност на романот на Снежана Младеновска-Ангелков. „Да се отвори устата" за премолчените настани и од името на замолчените учесници и тоа да биде артикулирано во една романескна приказна, во кра_)на линща, е потврда на уште една теориска премиса: за функционалноста на раскажувааето и на приказната како темелен облик на артикулацща на човековото искуство, односно како темелен облик на организацща и на трансмисща на знаеаето, „праве_)ки jа фикциjата единствено веродостоен модус на човековото знаеае" (Nünning, 1997: 235). Биде_)ки припадниците на втората и на третата генерацща писатели имаат знача_)но влиjание врз начините на трансмисща на приказните до следната генерациjа, начинот на раскажуваае е важен аспект во постмеморискиот наратив. „Нарацщата е начин на говореае коjшто е универзален колку и самиот jазик, а наративот е модус на вербална репрезентацща, толку природна за човековата свест" (White, 1990:26).
„Наративот може да се посматра како решение на проблемот околу преводот на знае&ето во кажува&е12, на проблемот на обликува&е на човековото искуство во форма ко]а може да ги асимилира структурите на значе&е кои се многу повеке општочовечки, одошто културално специфични... Да се наративизира реал-носта, значи да и се наметне форма на приказна"
(White, 1990: 1-2).
Оттаму, наративизираните трауматични искуства имаат исклучително важна улога во формалното обликуваае, во осмис-лувааето и во трансферирааето на извесна трауматична ствар-ност. Наративот ако е „толку природен за човековата свест",
12 Оваа релацща е дополнително и етимолошки мотивирана, со оглед на тоа дека зборовите нарацща, наратив се изведени од латинското gnärus ('знаеае, запознаен со, експерт, вешт) и narrö ('кажува) и од санкритскиот корен gna ('знае). Истиот корен е содржан и во старогрчкиот ]азнк, во зборот yvräpi^oi; ('оно] штое познат).
тогаш наративната постмеморща e прифатлив облик на репрезен-тацща на трауматичните искуства на предците. Писателите од подоцнежните генерации не само што се фокусираат врз прикажувааето на приказните на првата генерацща, со цел да ги сочуваат, филтрирани и низ сопственото секаваае, туку се фокусирани и врз сопствената персонална вовлеченост во нив, врз начинот на ко_)што се пренесени тие приказни до нив и врз начинот на ко_)што ке бидат пренесени и до следните генерации. Следствено, наративните постмемории воспоставуваат баланс мeíy приказните на преживеаните и сопствените приказни, комбинира_)ки ги сопствените перспективи на траумата со оние на првата генерацща. Оваа димензща на постмеморщата особено е нагласена во романот на Аэтелков со оглед на одлуката на трауматизираната жртва (дедото) да молчи.13 Оксиморонски структурираната насловна синтагма ja нajaвyвa комплексната тема што ja актуализира авторката: изборот мeíy можноста и желбата да се говори за вистината (историска, колективна, лична) и доброволната или принудената одлука да се (за)молчи. Насловната синтагма е провокативна и со оглед на тоа што е структурирана како безподметна реченица, индициpajKи ja дво-смисленоста: дали станува збор за TC>j што (треба да) молчи со отворена уста (граматичкото трето лице) или, пак, станува збор за императивна форма (ти, молчи со отворена уста!), што има покомплексна конотацща на апелираае или на препорака како (треба да) се постапува, што кореспондира со стварноста во raja поранешните политички затвореници долго време биле следени и општествено стигматизирани. Впрочем, дилемите околу мож-ниот избор, имплицирани во насловот се претставени, односно сопоставени и во приказната: преку позицщата на дедото, raj, по голооточкото искуство, „ке го закопа длабоко во себе своjот глас и ке изгради од тишина поголем од Кинескиот sид" (Mлaдeновскa-Анíeлков 2019: 20) и преку позицщата на внуката, raja има потреба од вербализацща и од наративизацща на едно колку лично, толку и колективно (сeмejно, општествено)
13 Ово] тин книжевни текстови можат да се читаат и низ нризма на онаа релацща што, Лаканра, ja ноставува lueíy траумата (особено онаа нредизвикана со холокаустот), ко]а ja покажува кризата на репрезентацщата, наснроти книжевноста, ко]а ги артикулира можностите и модусите на репрезентацщата, вклучително и на трауматичните настани и искуства.
cлyчyвafte. Дополнитeлно, TOa ja вклyчyвa и eтичкaтa димeнзиja m кaжyвafteто, нe caмо во одноc нa пpвaтa гeнepaциja, туку и во одноc нa cлeднитe гeнepaции:
„Да се сведочи, не значи едноставно да се раскажува, туку и да се обврзат и другите со раскажувааето: да се преземе одговорност - со говорот - за исторщата или за вистината на еден настан, за нешто што, по дефиницща, го надминува личното биде]ки има општа вредност и последици"
(Felman/Laub, 1992:73).
Во тaa нacокa, pомaнecкниот тeкcт, кaко вид поcтмeмоpиcко cвeдоштво та aвтоpкaтa, колку 3a дeдовaтa, толку и 3a cопcтвeнaтa тpayмa, ja потeнциpa „aпeлaтивнaтa фyнкциja" нa cвeдоштвото, коja, пaк тpeбa дa „поттикнe cвecт кaj aдpecaтот14 3a нeговaтa општecтвeнa yлогa нa cвeдок та туГОТО cвeдоштво" (Jambresic-Kirin, 1999: 271). Дополни^но, нapaтивизaциjaтa понyдeнa во и ^e^ pомaнот го илycтpиpa пpоцecот нa тpaнcфepeнциja, коj, cпоpeд Доминик Лaкaпpa, ja подpaзбиpa вовлeчeноcтa та иcтpaжyвaчот/комeнтaтоpот во пpeдмeтот што го пpоyчyвa:
„Траумата не може (текстуално, па дури ниту во историографска студща) да се репрезентира, а 'да не се влезе' во неа, 'да не се помине' низ неа, на начин да се одигра... Трансференцискиот однос помага да се разбере т.н. 'заразност' на траумата, начинот на ко] таа може да се прошири дури и до коментаторот"
(LaCapra, 2001: 142).
Низ тaa пpизмa, тако, pомaнот та Aнfeлков, го ^y^p^a мо-дeлот нa ceмejнa поcтмeмоpиja, зacновaн вpз интepгeнepaциcкaтa, вepтикaлнaтa идeнтификaциja, TOj можe дa поcpeдyвa и во a^ra^a^TO нa aфилиjaтивнaтa поcтмeмоpиja, зacновaнa вpз интpaгeнepaциcкaтa и xоpизонтaлнaтa идeнтификaциja мefy вpcницитe, во cлyчajов cитe ониe што ce повpзaни cо cтaтycот жpтвa та голооточкaтa тpayмa, но и от члeновитe нa cвоитe ceмejcтвa. №ко пpикaзнaтa e повpзaнa cо конкpeтeн иcтоpиcки
14 Во елyчajов, raj чнтaтeлнтe нa pомaнот.
настан (Информбировската резолуцща од 1948 година и политичкиот прогон, како последица), сепак, со оглед на тоа дека станува збор за книжевен текст, е разбирливо загатнувааето на многу поуниверзални прашааа, чщашто актуелност, пак, станува видлива особено во контекстот во ко_)што, од една страна, се афирмира ревизионистичкиот однос кон минатото (и во пост-модернистичката книжевност, но и во постмодернистичката историографща), а од друга страна, се продуцираат конструирани „вистини", честопати и со манипулативен предзнак, како и „алтернативни факти" (синтагмата што е промовирана во политички контекст).
Заклучок
ПоaíajKи од теориските премиси на постмeмоpиjaтa и при-мeнyвajKи ги интерпретативно врз романот Молчи со отворена усша, станува видлив херменевтичкиот потeнциjaл што го имаат теориските концепти во насока на нивната интерпретативна трансконтекстуализацща, односно примена во различни кон-тексти и врз различен аналитички материал. Имено, интер-претативната рамка во raja е ситуиран романот на Аэтелков потврди дека постмeмоpиjaтa е функционална интерпретативна алатка за сите контексти на трауматски трансфер, т.е. за тексто-вите што го комуницираат трауматичното искуство во транс-генерациски контекст - во случаев траумата поврзана со заточеништвото на Голи Оток. Тие херменевтички потенцщали на еден теориски концепт, постмеморщата, стануваат особено знaчajни во современиот контекст, со оглед на „мултипли-кацщата на геноциди и на колективни катастрофи од кра_)от на XX век и од почетокот на XXI век и нивните кумулативни ефекти" (Hirsch, 2008: 104), но и со оглед на „изумирааето на генерацщата сведоци на на_)тешките злосторства и катастрофи во аналите на човековата исторща (Assmann, 2005: 13).Токму во таа насока оди и констатацщата на Шошана Фелман и на Дори Лауб дека „сведоштвото е дискурзивен модус par excellence во нашето време и дека нашата ера може прецизно да се дефинира како ера на сведоштвото" (1992:5).
Литература/References
Ангелков Младеновска, С. (2019). Молчи со отворена уста. Скопце: Или-Или. [Angelkov-Mladenovska, Snezana. (2019). He is silent with his mouth open. Skopje:Ili-Ili.] (In Macedonian)
Assmann, Jan. (2005). Kulturno pamcenje. [Cultural Memory] Zenica:Vrijeme. (In Bosnian)
Codde, Phillipe. (2009). Transmitted Holocaust Trauma: A Matter of Myth and Fairy Tales?, European Judaism. 42:1. 62-75.
Felman, Shoshana, Laub, Dori. (1992). Testimony: Crisis of Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History.
Hacion. Linda. (1996). Poetika postmodernizma.istorija, teorija, fikcija. [Poetics of Postmodernism: history, theory, fiction]. Novi Sad:Svetovi. (In Serbian)
Hirsch, Marianne. (1999). Projected Memory: Holocaust Photographs in Personal and Public Phantasy. In Mieke Bal, Jonathan V. Crewe, Leo Spitzer, Acts of Memory: Cultural Recall in the Present, edited by. Hanover and London:University Press of New England, 3-23.
Hirsch, Marianne. (2001). Surviving Images: Holocaust Photographs and the Work of Postmemory, The Yale Journal of Criticism, 14. 5-37.
Hirsch, Marianne. (2008). The Generation of Postmemory Poetics Today, 29:1. 103128.
Jambresic- Kirin, Renata. (1999). Svjedocenja o domovinskom ratu i izbjeglistvu: knjizevnoteorijski i kulturnoantropolski aspekti. Doktorska disertacija. [Testimonies about the homeland war and refugees: literary-theoretical and cultural-anthropological aspects]. Zagreb: Filozofski fakultet. (In Croatian)
LaCapra, Dominick. (1996). History and Criticism. Ithaca and London :Cornell University Press
LaCapra, Dominick. (1998). History and Memory After Auschwitz. Ithaca, New York:Cornell University Press.
LaCapra, Dominick. (2001). Writing History, Writing Trauma. Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press.
Nünning, Ansgar. (1997). Crossing Borders and Blurring Genres:Towards a Typology and Poetics of Postmodernist Historical Fiction in England since the 1960's, European Journal of English Studies, 2. 217-238.
Oraic, Tolic Dubravka. (1990). Teorija citatnosti. [Theory of Citation] Zagreb: Graficki zavod Hrvatske. (In Croatian)
Suleiman, Susan. (2002). „The 1.5 Generation: Thinking About Child Survivors and the Holocaust', American Imago, No. 59:3, pp.277-295.
Van Alphen, Ernst. (2006). Second-Generation Testimony, Transmission of Trauma, and Postmemory, Poetics Today, 27:2. 473-488.
White, Hayden. (1990). The Content of the Form: Narrative Discourse and Historical Representation. Johns Hopkins University Press.
