CC BY
0Philological studies Vol. XXII, No.2, (2024) Прегледен научен труд
УДК: 821.163.3.09-1 Груевска-Мацоска С.
DOI: 10.55302/PS24222109s
ТРАУМАТА И HEJ3H^OTO АРТИКУЛИРАШЕ ВО ПОЕТСКАТА ЗБИРКА ПРЕМРЕЖJА ОД СИМОНА ГРУЕВСКА-
МАЦОСКА
Гоце Смилевски
Институт за македонска литература, Скоще Универзитет „Св. Кирил и Методщ" во Скоще
Клучни зборови: Симона Груевска-Мацоска, поезща, траума, меморща, болест, смрт, загуба.
Резиме: Книжевните студии на траумата (Literary trauma studies), сво]от истражувачки фокус го ставаат на начините на кои личното искуство се трансформира во книжевно дело и на улогата, юуа, во тоа преобликува&е го играат ]азикот и меморщата. Поезщата, со: сво]ата елиптичност, симболиката и синтаксичките синкопи, може да ги долови на]суптилните нщанси на трауматските искуства и со нивна помош да го изрази преку зборови она што првично е неискажливо во траумата. Ово] текст ги анализа песните од сти-хозбирката Премрежjа од Симона Груевска-Мацоска, применува]ки ги назовите сознанщата од полето на културолошките и на книжевните студии поврзани со траумата.
TRAUMA AND ITS ARTICULATIONS IN THE POETRY BOOK
ORDEALS BY SIMONA GRUEVSKA - MADZOSKA
Goce Smilevski
Institute of Macedonian Literature, Skopje Ss. Cyril and Methodius University in Skopje
Keywords: Simona Gruevska - Madzoska, poetry, trauma, memory, illness, death, loss.
Summary: Literary trauma studies place their research focus on the modes in which personal experience is transformed into a literary work, and the role that language and memory play in that transformation. Poetry with its ellipses, symbolism and syntactic syncopations, can capture the
most subtle nuances of traumatic experiences, and through them express in words what is initially unspeakable in trauma. This text analyzes the poems from the poetry collection Ordeals by Simona Gruevska -Madzoska, applying the latest theoretical reflections from the field of cultural and literary studies related to the trauma.
Траумата и Hej зиното претставуваае во книжевноста се дел од главните преокупации на современата литературна теорща и критика. Изразот шраума, rnj доага од старогрчкиот збор за рана (траща, trauma), првобитно се однесувал на физичка рана, но во текот на деветнаесеттиот век TOj започнува да се поврзува со емоционалните рани: „Траумата се однесува на психолошка повреда, тра^о оштетуваае сторено на поединци или на групи, предизвикано од трагични настани или од тешки невол^" (Davis; Meretoja, 2020: 1). Прашааата за траумата стануваат особен предизвик за науката по 1990 година, откако Американскаша йсихи]ашриска асоци]аци]а офицщално го вреднува феноменот на психолошката траума и ги дефинира карактеристиките и симптомите на болеста, ^а наскоро ке стане позната како пост-трауматско стресно пореметуваае (Post-Traumatic Stress Disorder, или скратено: PTSD). Отворааето на овие прашааа, дефини-рааето на траумата и потрагата по одговори поврзани со неа, резултираат со создаваае на Студии на траумата (Trauma studies), со кои се поврзани низа истражувааа, кои се занимаваат со ова подрачjе. Студиите на траумата во последните неколку децении се од големо значеае за културолошките и за книжевните студии, овозможува^и една нова теориска подлога за проучуваае на книжевните дела. Во овоj текст ке се обидам да ги применам назовите сознанщата од полето на културолошките и на книжевните студии поврзани со траумата при анализа на песните од стихозбирката Премреж]а од Симона Груевска-Мацоска, пое-теса и реномирана македонистка, професорка во Институтот за македонски jазик „Крсте Мисирков" во Ско^е.
Како што наведуваат Колин Деjвис и Хана Меретоjа во воведот кон компендиумот, rnj се однесува на тематизирааето на траумата во книжевноста, „теорщата на траумата произлегува од сложената интеракциjа мегу страдааето, правото, етиката и медицината. Книжевните студии на траумата (Literary trauma
studies), како засебна гранка на де^ост во хуманистичките науки има своjа сопствена, но и поврзана и мегузависна генеалогща" (Davis; Meretoja, 2020: 3). Во изминативе неколку децении траумата, ^а некогаш била интерес исклучиво на медицински специалиста и истражувачи, стана критичка парадигма, коjа има големо влщание врз современата: антропологиjа, историогра-фща, сoциологиjа, како и на книжевната и на културолошката теориjа. За жал, за разлика од романот и, пред се, исповедната, мемоарската проза, кои се доминантен интерес на теориските истражувааа на траумата во книжевноста, поезщата е занемарна. Осврнува^и се на овоj проблем, теоретичарот Чарлс Армстронг, во своjата студиjа „Траумата и поезщата", вели: „... додека книжевната анализа на траумата и меморщата имаа полза од интердисциплинарната природа на полето во кое хуманистички-те науки де^твуваат заедно со општествените науки, психоло-гиjата и другите подрачjа на проучуваае, превладувачкиот наративен фокус на тоа поле претпоставува дека облиците на пишуваае, кои се одликуваат со лирски и, во помала мера, драмски облици, се занемарени. Акцентот rnj културолошките студии го ставаат на популарната култура, несомнено jа има вло-шено ваквата состоjба биде^и поезщата ретко има масовна привлечост." (Armstrong, 2020: 296). Ваквиот нерамномерен интерес, односно фокусираноста на прозата, а занемарувааето на поезиjата, претставува несомнен недостаток на културолошките студии и на книжевните студии на траумата затоа што еден од наjвпечатливите начини на raj се изразува психата е токму преку фигуративниот говор, raj е карактеристичен за поезщата. Оттаму, поезиjата, поради: своjата елиптичност, симболичноста и синтаксичките синкопи, може да ги долови на^уптилните ни-jанси на трауматските искуства, повпечатливо и поверодостсуно од другите форми на книжевен израз.
Поетската збирка Премреж]а уште со своjот наслов асоцира на трауматски искуства. Тоа го посочува и еминентната книжевна теоретичарка Лидща Капушевска-Дракулевска во своjот поговор кон стихозбирката: „Веке самиот наслов на поетскиот ракопис упатува на доминантната тематика на овие стихови: премрежjата, болката, загубата, смртта." (Капушевска-Дракулевска, 2022: 58). Поага^и од тезата на Слотерда^ дека йоези]аша йроизлегува од
жиговише на душаша, Капушевска-Дракулевска констатира дека „Груевска-Мацоска тргнува од индивидуалните, од наjинтимните душевни шешоважи, кои, низ поетскиот израз, добиваат универзално и сеопшто значеае зашто болката, загубата на саканото суштество, секавааата, копнежите и соништата, иако имаат лично име (книгата е посветена на керката Кристина), тие се суштински дел од сечщ човечки живот" (Капушевска-Дракулевска, 2022: 58). Загубата и болката поради разделеноста, предизвикана од смртта, се присутни од самиот почеток на стихозбирката. Во песната „Две половини" поетскиот субjект вели: „Не можев ни да претпоставам / дека од нашето едно / ке станеме две толку далечни половини." Едновремено, со болката, поради загубата, суштествува и надежта за повторна средба, но и сомнежот во неjзиното остваруваае: „Ме обви со постсуан страв и неизвесност / дали пак некогаш ке те наjдам / за да станеме повторно едно." На кра^т од песната надежта за надминуваае на загубата одново се рага: „Можеби таму, во густата, темна шума, / додека талкаш сама, случало ке се сретнат / нашите две темнини / и ке се споjат во облак од sвезди." (Груевска-Мацоска, 2022: 10). Трепетот предизвикан од судирот мегу надежта во повторната средба и сомнежот се присутни и во песната „Та^ата на животот и смртта":
„Ке се сретнеме ли некогаш пак,
ке се гушнеме долго или
само душите ке ни се сретнат.
Нико] не ]а знае та]ната на животот и смртта.
Cè уште."
(Груевска-Мацоска, 2022: 27).
Говоре^и за траумата предизвикана од загубата и за процесот на жалеае во Жален>е и меланхоли]а, Зигмунд Фро^ го дефинира жалеаето како реакциjа на загубата на сакано суштество, татковина, слобода, идеал. „Ка некои луге," вели Фро^, „наместо жалеае се поjавува меланхолща" Меланхоли-jата, како главни карактеристики, ги има „особено болната депресивност, престанокот на интересот за надворешниот свет" (Freud, 2006: 310). Во таа состсуба, предизвикана од траумата на
загубата, сyбjектот е разделен меíy нагонот за живот и нагонот за смрт, меíy потребата да се исчезне и стремежот да се преживее. Една од песните во Прeмрeжjа во кои се изразени овие два спротивни и спротивставени стремежи е песната „Сила": „Боже, даj ми сила да станам, / денот да го поминам, нокта да jа дочекам" (Грyевска-Мацоска, 2022: 30). Во текот на процесот на жалеаето е активирано опсесивно присекаваае, прекy кое, ожалостениот, го оживyва, во своjата психа, постоеаето на изгyбениот обjект, заменува^и го реалното отсуство со имагинарно присуство (Freud, 2006: 311). Во песните од Прeмрeжjа присекавааето е состсубата на свеста со коjа поетскиот сyбjект постоjано одново му се врака на минатото, исполнува^и jа со него своjата сегаш-ност. Заедничките доживувааа на конкретни места, од Бистра и Маврово, до Париз, се дел од тие присекавааа, но уште поголем дел се и оние секвенции, фрагменти од минатото, кое го прават толку присутно отсуството на керката. Во песните на Груевска-Мацоска тоа имагинарно присуство на изгубеното драго суштество честопати не е плод на присекаваае и навракаае кон минатото, туку на имагинарна сегашност, ставено или во свет, ко^ од самиот поетски сyбjект, е потенциран како имагинарен (како во песната „Зумбули", коjа почнува со стихот „Во некоj измислен свет" Груевска-Мацоска, 2022: 12) или во свет, rnj е метафизички. Таа насушна потреба за постсуано оживуваае на изгубеното драго суштество во своjата психа силно е изразена во песната „Една година":
„Една година без тебе како вечност,
а сепак, како никогаш да не сме се разделиле,
станувам и легнувам со тебе,
те носам на прошетка, на одмор,
на работа и дома, те сонувам.
Една година - многу или малку,
а сепак како да не е,
те носев под срцето девет месеци,
ке те носам во срцето засекогаш,
мило мое чедо."
(Груевска-Мацоска, 2022: 34).
Пишува^и за односот мегу болеста и траумата, Цо Вининг се повикува на изразот сиромашност на jазикот (poverty of language), raj го има употребено Вирцинща Вулф, ^а, говоре^и за своjата болест, се осврнува на немокта на jазикот во целост да го искаже трауматското искуство на соочувааето со болеста и болувааето, на „суштинската неможност да ги изрази тие интен-зивни физички и ментални искуства преку зборови и наративна форма" (Winning, 2020: 267). Осврнува^и се на автори, кои, во книжевна форма, изразуваат слични искуства, како она на Вулф, Вининг во нивните искази jа наога способноста „и покраj длабоките препреки во искажувааето на болката и болеста преку jазикот, и разорното де^тво на тие состсуби на наративното формираае, (...) сепак самиот чин на раскажуваае на настаните, самоприкажувааето во пишан облик, се начин за реконстуираае на идентитетот и субjективноста, затоа што раскажувааето и себството се блиско поврзани" (Winning, 2020: 268). Па, оттаму и тоа има еден вид исцелувачко де^тво, на повторен допир на субjектот со самиот себе, по периодот на отугувааето од себе, кое може да настане под влщание на болеста и на болката. За тие фази на соочувааето со болеста, во кои спага и одвоjуваftето-/отугувааето од своето тело и од себството, и повторното приб-лижуваае кон нив, преку согледувааето на телото и душата како комплементарни димензии на себството, говори песната „Болест":
„Го посматрав отстрана моето болно тело. Не чувствував болка зашто бев некаде далеку додека тоа се мачеше да преживее. (...)
Ми излегоа слики и спомени како да се од вчера и не верував дека ги памтам. О мое тело!
Слика на мо]ата душа!"
(Груевска-Мацоска, 2022: 45).
Песната „Тешка диагноза" почнува со темата на болеста, но тоа не е песна само за таа траума на болеста, туку и за губеаето
на сопственото дете. Оттаму, „Тешка диагноза" ни претставува еден сосема поинаков аспект на пишувааето за болеста од ожу за raj говори Вининг кога се осврнува на делата, кои ги анализира во своjата студща. Во песната на Гревска-Мацоска станува збор за сyбjект, коj не само што jа реконструира своjата сyбjективност, своето Jас, преку текстуализирааето на болеста, туку говори и за подготвеност за жртвуваае на сво^т живот, на своето Jас, за животот на своето дете:
„Докторот ми кажа тешка дщагноза, итна операцща.
Се чудеше дека дщагнозата е мо]а,
зашто му личев на исклучително здрава.
Следуваа тешки зафати,
тешко закрепнуваае.
Бог ми подарил уште еден живот.
Скапо платен.
Цената огромна,
да останам без тебе.
Тебе не те дочував.
Да можев да му понудам спогодба
на Бога - мо]от живот за тво]от,
тоа ке го сторев."
(Груевска-Мацоска, 2022: 28).
Повикува^и се на научниците (Мег Jенсен, Ли Гилмор, Ке^ Даглас), кои, низ призмата на неврологщата, ги проучуваат резултатите на процесот на пишувааето, Курвет-Каосаар ука-жува на терапевтскиот потенциал на автобиографското пишу-ваае, коj покажува дека изразувааето на личните трауматски искуства преку „автобиографски наративи од различен вид, има мокен потенциjал да доведе до исцелуваае" (Kurvet-Käosaar, 2020: 310). Таа исцелителна мок на автобиографското искажу-ваае на траумата Симона Груевска-Мацоска jа изразува во сти-ховите од „Песната": „Песната - лек / за болна душа." (Груевска-Мацоска, 2022: 40).
Траумата, коjа се заснова на физичка или на психичка повреда, ^а остава долготраjни ментални лузни на субjектот, коj jа искусил траумата, претставува личен одговор на драматични настани, кои влщаат на емоционалното и/или на когнитивното функционираае и можат да предизвикаат долготра^и психолош-ки изместувааа. Истражува^и ги настанокот и разво^т на теориjата на траумата, Никол Сутерлин посочува дека таа „се сосредоточува на односот помегу зборовите и траумата и ни помага да jа прочитаме траумата со помош на книжевноста", а она што е особено важно во истражувааето на теоретичарите, кои се посветиле на оваа област, е тоа што „го воочиле блискиот мегуоднос помегу раната и зборот, помегу траумата и книжев-носта, па дури и мегу траумата и jазикот" (Sütterlin, 2020:18). Два^а од наjеминентните истражувачи на полето на траумата, чии дела се преведени и на македонски jазик (Цудит Луис Херман со Траума и закрейнуваъе: од домашно злосшавуваъе до йоли-шички шерор, и Бесел ван дер Колк со Телошо йамеши: мозокош, умош и шелошо во лекува^ешо на шраумаша), надоврзува^и се на наследството на теориите на Фро^ за функционирааето на човековиот ум, jа артикулираат своj ата согледба на траумата како амнезичка и неискажлива. Песната „Глас" од стихозбирката Премреж]а зборува токму за неискажливоста на трамата, немо-тщата пред болката и загубата:
„Го изгубив мо]от глас.
Онемев.
Бесшумно излегуваа зборови од моите усни
што само ]ас ги разбирав.
(... )
Немост. Онеменост. Вчудовиденост.
Нешто толку обично како глас.
А ]ас не можам да го изустам."
(Груевска-Мацоска, 2022: 46).
Овие стихови спагаат во оние песни од стихозбирката Премреж]а, кои сведочат за искуството дека една од на^ешките фази во преживувааето на траумата е фазата во ^а субjектот се
обидува да го артикулира искуството, кое го предизвикало стра-дааето. А токму преку артикулирааето на тоа искуство субjек-тот, raj jа доживеал траумата, може да на^е утеха и средство преку кое ке започне закрепнувааето. Веке подолго време се повеке психолози гледаат на споделувааето на искуството како на неопходен терапевтски сегмент во соочувааето со последи-ците на траумата. Истражувааата на Цеjмс Пенебеjкер ги откри-ваат предностите на споделувааето наспроти потиснувааето, репресиjата и инхибициjата на емоцщата (Pannebaker, 1995: 6), при што претворааето на емоциите и сликите во зборови ги трансформира начините на кои субjектот jа согледува и jа сфака траумата, воде^и кон неjзино прифакаае.
Надоврзува^и се на ставовите на теоретичарите на човеко-вата психа, кои се однесуваат на парадоксалноста дека она што не може да се спознае, не може да биде опфатено преку jазикот, но може да биде претставено низ симболи и алегории, па на TC>j начин станува познато и може да се говори за него, Ени Финч вели: „Парадоксот изгледа jасен: она што не може да се содржи во зборовите, содржано е во зборовите. Силата на овоj парадокс е во тоа што вообичаените зборови кои ги употребуваме во секо^невниот говор се трансформираат биде^и поезщата ги чини мокни" (Finch, 2005: 55). Токму од наведената перспектива за парадоксот на мокта/немокта на jазикот и зборовите кога станува збор за артикулирааето на траумата, може jасно да се согледа Премреж]а од Симона Груевска-Мацоска. Впрочем, и самиот наслов на поговорот на Капушевска-Дракулевска кон ова дело, „Гласноговорник против смртта и немоста", jасно укажува на тоа дека станува збор за поезда, ^а победува во борбата против немоста и неискажливоста, ^а ги носи траумата.
Литература/References:
Груевска-Мацоска, Симона. (2022). Премреж]а. Скоще: МИ-АН. [Gruevska -
Madjoska, Simona. (2022). Premrezja. Skopje: MI-AN]. (In Macedonian). Капушевска-Дракулевска, Лидща. (2022). „Гласноговорник против смртта и немоста." Во: Груевска-Мацоска. Премреж]а. 58-59. Скоще: Ми-Ан. [Kapusevska - Drakulevska, Lidija. (2022). "Glasnogovornik protiv smrtta i nemosta." Vo: Gruevska - Madjoska, Simona. (2022). Premrezja. 58-59. Skopje: MI-AN]. (In Macedonian).
Armstrong, Charles I. (2020). "Trauma and poetry." In: Colin, D, Meretoja, H. (ed.). The Routledge Companion to Literature and Trauma. 296-304. London, New York: Routledge.
Colin Davis and Hanna Meretoja. (2020). Introduction to literary trauma studies. In: Colin, D, Meretoja, H. (ed.). The Routledge Companion to Literature and Trauma. 1-8. London, New York: Routledge. Finch, A. (2005). The body of poetry: Essays on women, form and the poetic self.
Michigan: University of Michigan Press. Freud, Sigmund. (2006). The Penguin Freud Reader. New York, London: Penguin Books.
Kurvet-Käosaar, Leena. (2020). "Trauma and Life-Writing." In: Colin, D, Meretoja, H. (ed.). The Routledge Companion to Literature and Trauma. 305-316. London, New York: Routledge. Pennebaker, James W. (1998). Emotion, Disclosure, and Health: An Overview. In: James W Pennebaker, J. W. (ed.), Emotion, Disclosure, and Health. 3-11. Washington DC: American Psychological Association. Sütterlin, Nicole A. (2020). "History of trauma theory". In: The Routledge Companion
to Literature and Trauma. 11-22. London, New York: Routledge. Winning, Jo. (2020). "Trauma, illness and the medical humanities." In: Colin, D, Meretoja, H. (ed.). The Routledge Companion to Literature and Trauma. 266274. London, New York: Routledge.
