CC BY
1Philological studies Vol. XXII, No.2, (2024) Претходно соопштение
УДК: 398.8(497.7) 781 Хациманов В.
DOI: 10.55302/PS24222035m
PЕПPЕЗЕHТAЦИJA HA TPAyMATA ОД СКОПСКИОТ ЗЕMJОТPЕС ВО 1963 ГОДИН4 ВО ТAЖAЧКИТЕ ПЕСНИ СОБPAHИ ОД ВAСИЛ XAЦИMAHОВ
Aнa Мартиноска Жарко Иванов
Институт за македонска литератyра Универзитет „Св. Кирил и Методщ" во Скоще
Клучни зборови: траyма, репрезентацща, скопски зем]отрес, тажачки песни, Васил Хациманов, мотивски разлики, меморща.
Pезиме: Трудот се базира на новооб]авените тажачки песни од скопскиот зем]отрес во 1963 г. од архивските матерщали на Васил Хациманов и има за цел да ]а прикаже репрезентацщата на траумата од скопскиот зем]отрес како значаща мемориска одредница на нашиот колективен идентитет. Тажачките песни на Хациманов покажуваат како во македонската народна култура се манифестира присуството на траумата и какви се импликациите од ката-строфалниот зем]отрес во фолклорното паметеае на непосредните сведоци на еден од клучните трауматски настани од исторщата на градот и на зем]ата. Во трудот се прикажува значителните тематски и мотивски разлики на овие со претходните записи на македонски тажачки песни и се анализираат репрезентациите на траумата, предизвикана од природната катастрофа, ко]а донела ненаде]на смрт на огромен бро] жртви. Во нив се прикажуваат бро]ни детали од биографщата на жртвите, кои зборуваат за нивниот живот пред трауматскиот настан и истовремено претставуваат опис на општествената стварност како временски, просторен и историски сетинг во ко] се одвива траумата. Со вакво реконструираае на настанот, индивидуалното страдаае се претопува во колективната траума.
REPRESENTATION OF THE TRAUMA FROM THE SKOPJE EARTHQUAKE IN 1963 IN THE LAMENT SONGS COLLECTED BY VASIL HADJIMANOV
Ana Martinoska Zarko Ivanov
Institute of Macedonian Literature University "Ss. Cyril and Methodius" in Skopje
Keywords: trauma, representation, Skopje earthquake, mourning songs, Vasil Hadjimanov, differences of motives, memory
Summary: The paper is based on the recently published laments from the Skopje earthquake in 1963 from the archival materials of Vasil Hadjimanov. Its objective is to show the representation of the trauma from the Skopje earthquake as a significant memory determinant of our collective identity. Hadjimanov's laments demonstrate the presence of trauma in Macedonian folk culture and the implications of the catastrophic earthquake to the folkloric memory of the immediate witnesses of one of the key traumatic events in the history of the city and the country.
The paper presents the significant differences of motives in comparison to the previous records of Macedonian laments. It analyzes the representations of the trauma caused by the natural disaster that brought sudden death to a huge number of victims. These laments present numerous details from the biography of the victims talkingabout their life before the traumatic event. At the same time, they represent a description of the social reality as a temporal, spatial and historical setting in which the trauma takes place. By means of reconstruction of the event, the individual suffering is merged into the collective trauma.
Вовед
Траума е психолошка повреда, тра^а штета направена на поединци или на заедници, како резултат на трагични настани или на тешка вознемиреност. Таа е медицински, психолошки и психщатриски концепт, raj е универзалнопризнаена дщагнос-тичка категорща, но, од друга страна, неjзината застапеност во
jaзикот и во yмeтностa, тако и yлогaтa нa мeмоpиjaтa во облику-вafteто нa индивидyaлнитe и кyлтypнитe идентитети се ^rnpa-лен фокус и нa т.н. студии 3a тpayмaтa (trauma studies). „Психо-aнaлитичкитe тeоpии 3a тpayмaтa во комбинaциja со дополни-телни тeоpeтски paмки кaкви што се постстpyктypaлистичкaтa, социокyлтypнaтa и постколониjaлнaтa тeоpиja ja фоpмиpaaт основaтa нa кpитичкaтa мислa коja ги толкyвa ope^abm« нa eкстpeмното искуство и неговите ефекти вpз идентитетот и мeмоpиjaтa" (Balaev, 2018: 3б0). Во студиите 3a тpayмaтa се истpaжyвa влиjaниeто нa тpayмaтa во литepaтypaтa и во култу-paтa, пa во TOj контекст овоj тpyд имa 3a цел дa ja ^итаже pe^e-зeнтaциjaтa нa тpayмaтa од скопскиот зeмjотpeс во 1963 годита кaко знaчajнa мeмоpискa одpeдницa m нaшиот колективен иден-титет. Тaжaчкитe песни собpaни од Вaсил Хaцимaнов покaжyвaaт кaко во мaкeдонскaтa нapоднa кyлтypa се мaнифeстиpa nproyCT-вото m тpayмaтa и кaкви се имплигациите од кaтaстpофaлниот зeмjотpeс во фолклоpното тметеае нa нeпосpeднитe сведоци та еден од клучните тpayмaтски нaстaни од истоpиjaтa нa гpaдот и нa зeмjaтa.
Нeочeкyвaнaтa нaсилнa смpт, кaквa што е смpттa ^едго-викaнa од кaтaстpофaлeн зeмjотpeс - кaко од скопскиот од 1963 годита, е високо та скaлaтa нa тpayмaтски искyствa, кои може дa ги доживее и човекот тако eдинкa, и зaeдницaтa кaко колектив. Иaко соочyвafteто со смpттa никогaш не е лесно, 3a сeмejствaтa и 3a ^^ai^me погодени од нeнaдejнa смpт та нeкоj бли3ок, тaгaтa е особено ^ayMa^ra. Смpтнитe слyчaи пpeдизвикaни од нeсpeки, yбиствa и сaмоyбиствa нajчeсто се доживyвaaт кaко шокaнтни и нeвepоjaтни, кaко пpeypaнeти и нeпpaвeдни. Тие во голeмa Mepa влиjaaт нa нaчинот нa коj yжaлeнитelпpeживeaнитe се соочyвaaт со еден од нajтeшкитe моменти во своите животи и тачинот нa коj ja изpaзyвaaт своjaтa тaгa. Бeсмислaтa та зaгyбaтa често пpeдизвикyвa потpeбa дa се нajдe смислa или нетакво 3тачеае во смpттa, понeкогaш тако yтeхa, кaко мeмоpиja, кaко спомен, но и тако можност дa ja 3големиме свeстa 3a пpaшafta опaсни по живот или дa се потсетиме нa скaпоцeностa та животот.
Нeочeкyвaнaтa нaсилнa смpт та 1070 жpтви од скопскиот зeмjотpeс го пpaви 26 jyли во 1963 годита „нajтpaгичeн ден во
новата ^TOpqa на ^адот" (Матковски, 2013: 5). Споpед сеиз-молошките станици во: Ско^е, Белгpaд, Tитогpaд, Сapaево и Лублана, земjотpесот, коj започнал во 5 часот, 17 минути и 15 секyнди, тpaел pечиси 40 минути, имал хипоцентap под самиот ^ад на длабочина од 3 км и имал jaчинa од 9 степени по мегу-нapоднaтa скала на Mеpкaли-Зибеpг. Матковски ги забележува тpaгичните сведоштва за спасувааето на зaтpyпaните, тpогaтел-ните сpедби на спасените и спасителите, помошта и солидap-носта, raja пpистигнyвaлa од сите стpaни, животот во шaтоpските населби, штетите во сите сегменти на животот, а мегу сите тие спомени убедливо нajдpaмaтични се оние повpзaни за зако-пувааето на жpтвите. Нajпотpесни се сликите на масовната ^обница во Бутел, каде што дypи и гpобapите пагаат или бегаат ^ед тpaгикaтa, тpayмaтa и емотивна paстpевоженост, коja ja пpедизвикyвa: „Донесуваат бyлдожеpи. Се копаат pовови долги по 30 метpa и тука се сложуваат ковчезите, еден зад дpyг. Над ^обот обична штица на коja со молив е напишано името и пpезимето на закопаниот, доколку е идентификуван. На многу штици е напишано: „Непознато дете", „Непознат маж на околу 30 години" и сл. Потpaгичнa слика не може да се замисли. Многу насфадани се закопуваат без никаква пpидpyжбa биде^и нив немало raj да ги ис^ати - целото семеjство загинало. Камиони полни со тpyпови доагаат. Во еден pов, едно до дpyго шест гpобa. Сите имаат исти ^езимиаа. Gемеjнa гpобницa. Бутел е единствен и нajоpигинaлен споменик во светот" (Матковски, 2013: 30).
Во вакви специфични услови на колективна тpayмa, подвигот на македонскиот етномузиколог Васил Хациманов - да оди на скопските ^обишта и да ги документна тажачките песни на ^обовите на жpтвите во ^одолжен пеpиод од една година -добива дополнителна тежина и невеpоjaтнa apхивскa вpедност за зачувуваае на тажаленките што ги снимал, тие елегични поетски твоpби во кои се оплакува смpттa на жpтвите. Хациманов вели:
„Веднаш по кaтaстpофaлниот земjотpес во Скоще на 26. ]улн 1963 година, на скопските гробишта БУТЕЛ се ископаа повеке импpовизиpaни pедови на pовови-окопи, во кои итно тpебaше да се т^ебат пpекy ил]ада жртви од земjотpесот. На еден возвишен pид се создаде
ново гроб]е та «ртвите од скопскaтa кaтaстpофa. По ^вите денови од кaтaстpофaтa, сè до 26. ]ули денот na годишнинaтa na жpтвитe, jaс чeстопaти одев та гpобjeто од Cкопскaтa кaтaстpофa, особено во сaботитe и неделите, кога ги снимaв na мaгнeтофон тaжaчкитe инспиpиpaни од зeмjотpeсот. Tara yспeaв дa снимaм мелодии ТАЖАЧКИ во ефективно xpaeae од околу 12 чaсови, мaтepиjaл 3a ко] вepyвaм дeкa ке пpeтстaвyвa уште еден истоpиски и aвтeнтичeн документ од етномузиколошки кapaктep во вpскa со зeмjотpeсот во Скоще"
(Хaцимaнов, 1964: 1020).
Шеесет години по 3eMjoTpecoT, над двесте тaжaчки песни од скопскиот зeмjотpeс пpонajдeни во Легатот нa Хaцимaнов во МАНУ конечно бea дигитaлизиpaни и тpaнскpибиpaни, процес што ке го зaчyвa и ке го peвитaлизиpa овa фолклоpно и кyлтypно-истоpиско нaслeдство 3a идните гeнepaции. Tpaнскpипциjaтa нa paкопис-ните и дел од ayдиомaтepиjaлитe зaeдно со фототипен отпeчaток m сeлeкциja од неговите свески и нотни зaписи бea обjaвeни во моногpaфското издaниe „Taжaчки песни од скопскиот зeмjотpeс во 1963 г. (од apxmœrn'e мaтepиjaли нa Вaсил Хaцимaнов)" (Мapтиноскa, Ивaнов 2023) и пpeтстaвeни пpeд мaкeдонскaтa и
П0шиp0кaтa нayчнa jaвн0ст. Овие мaтepиjaли се пpидpyжeни со тучен пpилог,
raj пpeтстaвyвa фолклоpистичко истpaжyвafte нa жaнpот нa тaжaлeнкитe, кaко еден од наjмалкупрoучуваните жанри во македонската фолклористика, и ^j нуди толкyвafta та тaжaчкитe нapодни песни од ^p^OT! нa Хaцимaнов, знaчajни 3a спeцификaтa нa колeктивнaтa жaлост пpи TOdt^a нa елемен-тapнa нeпогодa.
Фиксирани претстави на траумата
Kara едни од нajстapитe фоpми та извоpни нapодни песни, тaжaчкитe песни се специфични по многу нeштa, пpвeнствeно по поводот по raj се извeдyвaaт. Тие се им^есивни делови од погpeбнитe обичaи и еден од нajстapитe облици та извоpнa нapоднa пeснa (Cubelic 1966: 348), кои секогаш содpжaт многу елементи од животот та поко^икот по raj се тaжи, вклyчyвajки и подaтоци 3a сaмaтa смpт и пpичинитe 3a нea. Во мaкeдонскиот
коpпyс има тажачки песни за paзни болести (цpнa кашлица, сpдешницa, офтика и дp.), за насилна смpт со убиство, смpт поpaди yпотpебa на несоодветни лекapствa, пиjaнство, стapост итн. Од сите нив, „нajтpaгични се случаите кога здpaв човек за многу ^атко вpеме ум^а поpaди нискиот степен на paзвоj во коj се наогало здpaвството во Maкедониja" (Taтapовскa 1992б: 101).
Во TC>j контекст, тажачките песни од коpпyсот на Васил Хациманов, rnj го paзгледyвaме во овоj тpyд имаат значителна тематска и мотивска paзликa со останатите записи на македонски тажачки песни. Извоp на тpayмaтa е пpиpоднaтa катасфофа, коja пpедизвикaлa ненaдеjнa смpт на офомен бpоj жpтви:
„Ненаде]носта во ово] случа] pезyлтиpa со извесна pc^^nja во ноимашето на кaтaстpофичниот настан: кога се случува земjотpес ние всушност мислиме и збоpyвaме за нpиpоднa но]ава - несpекa, стихща, нaдвоpешнa тpayмa итн. Во оваа апстрактна мpежa на поими aтpибyциите 'нpиpоднa' или 'нaдвоpешнa' го исклучуваат влщанието на човечкиот фaктоp во низата настани што водат до кaтaстpофичниот момент, додека несpекaтa, стихщата, тpayмaтa нpетностaвyвaaт вклученост на човекот... "
(Ангеловски 2023).
Следствено, се поставува наша^ете каква тpayмa носи со себе пpиpоднa кaтaстpофa како земjотpесот и во raja меpa таа ненaдеjнa, незaпиpливa нaдвоpешнa тpayмa ja одpедyвa содpжи-ната и тематската основа на тажачките песни ако е познато дека кон^етната загуба е само повод вpз чща основа се нaдовpзyвaaт бpоjни познати и помалку познати мотиви, кои се ^paRre-pистични за самиот жaнp на тажаленките.
Во тажачките песни на Хациманов скопскиот земjотpес пpетежно е пpетстaвен како изненада, коja ги остава сите во шок и невеpбa, па честопати се пее дека смpт дочекале и сосем здpaви луге, како во стиховите „здpaвa пpaвa сестpо yмpе хо" (песна 6p.1): „Ох здpaво како челико ти беше о,/ чедо мое мило о о о,/ многу ми беше убав,/ многу ми беше силен,/ многу ми беше здpaв" (песна 6p. 45) или „да ми беше сесфо болна хо,/ белки олку не те жалам хо" (песна 6p. 117). Посебно вознем^увачки се
песните во кои се опишува ^оце^т на лоц^аае на жpтвите под ypнaтините, потpaгaтa, пpонaоíaftето и повpедите што ги здобиле. Таков е пpимеpот во песната 6p. 2, во коja се оплакува бpaтот и неколкудневната потpaгa по него, во коja биле вклучени семе^твото и колегите, но raja, за жал, зaвpшилa со ^о^ога^е на неговото тело под тешките тули и балкони. Овоj тpaypен мотив се сpекaвa во paзлични вapиjaции во повеке песни, па на во песната 6p. 119, подpобно е pеконстpyиpaн целиот пpоцес на неколкудневна потpaгa по загинатиот Цане: „Златен Цане нестpaден, I со поболните и по болнице, I и по хотели све тpaжесмо,I не можемо да те нajдемо. I ... а Цане Цане Цане, I а ти два дена у капелу raj седиш, I не можем да те нajдемо", додека во песна 6p. 133, Боpе веке бил закопан без знаеше на семеjството. Една мajкa, во песна 6p. 156, чека негау да се огласи од „изpyшенaтa згpaдa", втоpa ги колне „тие пусти кули", кои паднале вpз неjзиниот син, тpетa жали што неjзиниот син не заминал на одмоp, со што би ja избегнал тpaгедиjaтa ^едго-викана од земjотpесот, дpyги ги споменуваат сpyшените куки и з^ади, кои не само што зеле многу жpтви, туку ги оставиле без живеалиште и пpеживеaните од семеjството. Песните се е^^е-сиja на човековата paнливост ^ед надмокноста на пpиpодaтa или на „божjaтa волja".
Потpaгaтa по блиските, за жал, неpетко зaвpшyвaлa со ^ajro вознемиpyвaчки глетки на осакатени тела под pyшевините, како во песната 6p. 74: „Менка ми е со една нога, / Ратко ми е со глава ис^шена, / и со глава и со para...", или во 6p. 139: „ ... само кога видов долу, / твоja глава само се гледа, / твое тело цело закопано". Изложеноста на ужасите на тpayмaтa пpедизвикyвa и лавина од дpyги емоции, мегу кои и силен емоционален стpес и стpaв од можен нов земjотpес: „Сypовостa на тpayмaтските настани не може да се измеpи ниту со една димензща; едноставните нaпоpи тpayмaтa да се изpaзи количински конечно водат кон бесмислени степенуваша на ужасот" (Хеpмaн, 2000: 56).
Еден од нajилyстpaтивните пpимеpи е тажаленката од лентата 6p. 51, raja има стихови што диpектно укажуваат на земjотpесот, каде што се споменува куката, коja веке ja нема: „Станете, туго, I да видите од вашу куку, I дека ништо нигде нема,
боже, I од ис^у, туго, птамен биднa, боже, I од плaмeн, туго, искpa стaнa, боже, I душ вeтap туго, тa ги пепел однесе боже, I ^ота^е ли ги чичо, мили твои pодитeли, туго, I a ^3a ли ни, туго, од што сте погинaлe, боже...". Oвaa тaжaлeнкa е индита-тивнa 3a сите слични песни од скопскиот зeмjотpeс биде^и не сaмо што во raa тaжaчкaтa peди нa тeмa нa paзpyшeниот гpaд, туку и содpжи комплексни поетски слики 3a куките во плaмeн и пепел, и 3a жaл, 3a paздeлбaтa со сaкaнитe и 3a тpaypот, особено когa стaнyвa збоp 3a повеке жpтви, кои му пpипaíaaт нa едно сeмejство. Дypи и во однос m изpaзнитe jaзични сpeдствa, овaa пeснa може дa се смeтa 3a типичнa 3a жaнpот биде^и во себе содpжи фигypaтивeн jaзик, коj е вообичaeн 3a мaкeдонскитe тaжaлeнки. Сите погоpeпосочeни пpимepи го потвpдyвaaт онa 3a што говоpи Цудит Луис Xepмaн во „Tpayмa и зaкpeпнyвafte", гаде што по сeкaвafteто и по оплaкyвafteто, еден од вaжнитe чeкоpи кон зaкpeпнyвafteто е токму peконстpyиpafte нa ^итаз-нaтa 3a тpayмaтa со освpт кон животот ^ед тpayмaтa и пpeглeд нa околностите што довеле до raa, често ^еку нaбpоjyвafte нa фaкти, зaмpзнaти пpeтстaви и сeнзaции од тpayмaтскиот нaстaн.1
Испреплетуваше на индивидуалното страдаше со колективната траума
Taжaчкитe песни собpaни од Xaцимaнов се изpaз нa спомените и та сeкaвaftaтa, пpостоp 3a интpоспeкциja и peтpо-спeкциja, нapaтив нa кaтaстpофaтa обоен со: болта, paнa и тpayмa. Текстовите та peдeftaтa пpикaжyвaaт бpоjни дeтaли од биогpaфиjaтa нa жpтвитe, кои кaжyвaaт 3a нивниот живот пpeд тpayмaтскиот нaстaн и истовpeмeно пpeтстaвyвaaт опис та општeствeнaтa ствapност кaко: вpeмeнски, пpостоpeн и ^TOp^ ски сетинг, во raj се одвивa тpayмaтa. Со вaкво peконстpyиpafte нa нaстaнот, индивидyaлното стpaдafte се пpeтопyвa во колек-тивнaтa тpayмa. Пpитоa, нajфpeквeнтни се песните во кои се збоpyвa 3a ypбaнизaциjaтa и 3a индyстpиjaлизaциjaтa, кaко и 3a економските ^ичини 3a мигpaциjaтa и 3a пeчaлбapството. Тие често се пpикaжaни кaко посpeдни виновници 3a ^^устоою нa жpтвитe во Cкопje 3a вpeмe нa зeмjотpeсот - шместо дa бидaт во
1 Видете повеке во: XepiuaM 2000: 259-275.
своите pодни места со семе^твата. Тажаленките нудат pепpезентaциja на тешкиот живот, неговата залудност и бесцелност, со експлицитен pеволт ^отав соцщалното угнету-ваше и бесполезноста на paботaтa за стекнуваше подобpи услови, нaспpоти непpедвидливостa на животот. Овоj мотив има и извесна pодовa димензиja во себе биде^и се повpзyвa со фактот дека мажите нajчесто биле оние што се ^ижеле за опстанокот на семе^твото, па тpaгичнaтa смpт на мажот, ro^aj личната загуба, истовpемено пpетстaвyвa и зaгpозyвaше на егзистенцщата на целото семеjство:
„Тука, всушност, избива pеaлностa и како литеpaтypен и како онштествен контекст. Tpaгикaтa е тесно новpзaнa и со оние што остануваат во живот, а се именувани како с^аци или вдовица. Во таа смисла, до скоpо вpеме на теpитоpиjaтa на Западна Македонща, но новод тажешето над блискиот, можеше да се чуе: „'таа не го нлачит ночинатиот, туку си го нлачит pизикот' (т.е. себеси или касметот)..."
(Taтapовскa 19926: 101).
Сепак, постсуат и диjaметpaлноpaзлични мотиви, каде што тажачката ja фад^а тагата. Се тажи за невестата и за дечишата, кои останале без со^уг и pодител, но нajголемaтa жал е по оноj што загинал, па pеди: „не жaлajте се живи луге оган, I не жaлajте се живи луге rorop, I тук жaлajте жален Миле жаловно, I тук жaлajте жален Миле rorop" (45).
Репpезентaциjaтa на тpayмaтa во содpжинaтa на тажачките песни во голема меpa вapиpa во зависност од возpaстa на починатите и спецификата на соцщалниот статус што го носи таа. Недвоjбено, едни од нajпотpесните се тажаленките во кои се жалат деца. Tpaдиционaлните пpетстaви за неонавданоста на смpттa на млада возpaст, како што е познато, го изpaзyвa apхaичното paзбиpaше за неизживеаната возpaст, повpзaно со пpетстaвaтa за возpaстa како животен потенциал (Седакова, споpед Mykytenko, 2011: 74) Иако во постapите записи од Скопската Котлина има податоци дека малите деца нajчесто не се оплакувале, тоа се однесува на ситуации на ^^одна смpт на новоpоденчишa и веpоjaтно има симболична фyнкциja зapaди
добpото нa идните дeцa2: „3a paзликa од нив во тaжaчкитe песни од скопскиот зeмjотpeс имa повеке пpимepи нa тaжefte по бебим и мaли дeцa, кaко пест 6p. 81 raja говоpи 3a детенцето кое не дочeкaло втоp pодeндeн. Вообичaeно овие песни говоpaт 3a бeзгpeшностa нa дeцaтa, но и 3a нaдeжтa коja нивнaтa возpaст ja носи со себе и иднинaтa коja е тасилно спpeчeнa дa се оствapи. Tara во тaжaчкитe се peди 3a оценките и училиштето, но и 3a млекцето, чоколaдитe, игpaчкитe, дpyгapчиftaтa и сè дpyго што го сочинyвa светот нa дeцaтa. Неколку тaжaчки дypи се обидyвaaт и дa го мимикpиpaaт бебешкиот говоp. Во нajголeм дел, овие тaжaчки добивaaт извeснa нapaтивнa стpyктypa во raja клишеи-зиpaнитe тaжaчки мотиви се испpeплeтyвaaт со сегменти од мeмоpиjaтa и сyбjeктивни peaкции m тpayмaтa" (Mapтиноскa, Ивaнов 2023: 47).
Aфeктот нa жaлост, коj се поjaвyвa когa е во пpaшafte стpaшнa зaгyбa, во себе носи и никулец со коj се нaстоjyвa дa се отстpaни чувството нa нeпpиjaтност, нajнaпpeд пpeкy ^оцес нa пpaзнefte низ солзи или песта (Taтapовскa, 1992a: 140). №pa3era стилскa особеност нa тaa aфeктивнa состоjбa е длaбокиот ли-pизaм, во коj, спомените од митатото и потpeбaтa дa се paскaжaт моменти од животот нa по^никот и кapaктepистики нa нeговaтa личност се повpзyвaaт со болкaтa. ^a води кон нeопxоднa комyникaциja со по^никот во фоpмa нa диjaлог/paзговоp, коj опфaкa фоpмyли - ^erap кон пpeтxоднопочинaти pоднини, кои го нaмaмилe, peтоpски пpaшafta 3a TOa зошто се нaлyтил покоjникот, та ги остaвил блиските, повици дa се сожaли вpз своите блиски, дa ги погледне, дa им пpозбоpи и слични делови, кои се во фyнкциja нa поддpшкa нa пpeтстaвитe 3a нeопpaв-дaностa и пpотивпpиpодностa нa смpттa та млaдa возpaст (Mykytenko, 2011: 80). Mrary од овие песни ja потeнциpaaт нeизживeaнaтa „^araa млaдост", со што дополнително се потeнциpa пpepaнaтa смpт.
Ha овие мотиви се нaдовpзyвa и мотивот 3a сyдбинaтa, коj пpeтстaвyвa животен пaт та œraj човек опpeдeлeн од вишите сили (Вpaжиновски, 2000: 412), тако во песните когa покоjникот не отишол та одмоp, туку остaнaл и зaгинaл (6p.7). Истовpeмeно
2 Видете повеке во: Mykytenko 2011: 75.
се збоpyвa и за веpбaтa во зад^обниот живот, што е очигледно од ^ашашата кон погауникот кои се однесуваат на „ожу свет" -дали се сpетнaл со поpaнопочинaтите, дали се сите заедно за и на ожу свет да се чуваат и да пазат едни на дpyги и сл. ^p. 6p. 34: „... кажи дали седите тамо заедно, I о зете, моpе зете, / дали сте заедно ели сте одвоjени? и 6p. 79: „Дали се вигате со зет ти Блaгоjче, / и се собpaвте Блaгоjче, I сите млади тамо Блaгоjче, / петина на тетко оj, ..."). Majкaтa во своjaтa кpевкa емотивна состсуба се доживува себеси како „^на кукавица", што е позната фолклоpнa пpетстaвa во jyжнословенскaтa нapоднa тpaдициja, за коja знаеме уште од записите на Вук Кapaцик. Таа има комплексна и повекезначна симболика со raja се повpзaни бpоjни пpедaниja и веpyвaшa, мегу кои и тоа за неjзиното потекло за кое
„ностои yвеpyвaше дека таа е жена ко]а кука но своите yмpени 6paxa или 6paт, односно син. Затоа таа била ^околиата да се пpетвоpи во кукавица и да кука, или, нак, самата побapaлa од Господ да ja пpетвоpи во нтица. Споpед едно ^едан^, но смpттa на 6paтот, сесфата се зaтвоpилa дома шест недели ^ед Благовец и целото вpеме кукала. На шестата недела таа како кукавица одлетала од сво]ата кука..."
(Bpaжииовски, 2000: 245).
Majкaтa без paзмислyвaше би го заменила своето место со децата и внуците што ги загубила би^ки со нив таа едновpемено ja загубила и желбата за живот, како во песната 6p.10, каде што се ^ашува: „Зошто останавме, / зошто да живеjеме, / наша чудесна, добpо, нигде ja нема хо" Аналогна е и песната 6p.45, во коja мajкaтa се дума: „ ... зошто сама jaс да живеам, / без вас paдост моja?", дополнително отежнато и натежнато бидеjKи загубила повекемина членови од семеjството: „ ... и Наде и Васка и Петpе, /сите сте тука, / о еден бapем од нив да ми останеше, / о ни^ не ми остана... " „Вакви тажачки кога истовpемено се pеди за цели семеjствa има повеке, со оглед на тоа дека земjотpесот бил во paните yтpински часови и повекето жpтви ги покосил во домовите и постелите. Желбата да yмpе наместо децата не се само психолошко мотивиpaни моменти, туку и pезyлтaт на еден тpaдиционaлен мотив во однос на мajчиното оплакуваше, особено изpaзен пpи смpт на единствен син. Глоpификaциjaтa на
почитатите дeцa оди пapaлeлно со стpaвот од осaмeностa и нeизвeсностa тако дa пpодолжaт дa живeaт. Нетаде стapитe и болни pодитeли остaнyвaaт живи без никоj дa се ^ижи 3a нив, во дpyги пpимepи дeцaтa остaнyвaaт сaми по смpттa нa pодитeлитe, пa сета тpeбa дa бидaт згpижeни од 6a6rnre, дедовците и дpyги подaлeчни pоднини" (Mapтиноскa, Ивaнов 2023: 49) Oвиe ^и-мepи уште едташ покaжyвaaт дeкa сeкоja жpтвa никогаш не е сaмо индивидyaлнa 3a^6a, туку сeмejнa и колeктивнa тpayмa.
Поголемиот бpоj мотиви од тaжaчкитe песни од скопскиот зeмjотpeс во 1963 г. имaaт коpeни во мaкeдонскaтa нapоднa кул-тypa. Во пошиpокиот контекст нa словeнскaтa нapоднa тpaдициja смpттa и зaдгpобниот живот се повpзaни со пpeтстaвaтa m пpeминот од бeлaтa свeтлинa, божjaтa свeтлинa, светот нa сончeвaтa светлита во светот нa мpaк и вечта тeмнинa (Tолстоj, 1995: 269). Вaквото вepyвafte обjaснyвa многу елементи та посмpтнитe обpeди, кaко тлеаето свеки, но и симболикaтa та поединечни пpeтстaви. Во aнaлизиpaнитe тaжaчки песни од коpпyсот нa Xaцимaнов исто тaкa ja сpeкaвaмe истaтa бинapнa опозициja нa светлото - мpaкот и белото - ^ното, пa дypи и сeмaнтикaтa та очите, т.е видот, кaдe што повикот дa се вpaти мeíy живите е пpeтстaвeн во стиxот од пeснa 6p. 48: „Елa чедо видело дa глeдaш". Слично, во пeснaтa 6p. 40, имaмe сликa нa смpттa кaко отсуство нa сонце и нa светлит „ ... ни ми те Tpee сине, I a y темнивд мajко". Цpнaтa зeмja, и тако peaлeн фaкт, но и тако симболички пpикaз нa мpaкот нa оноj свет е ^клично фpeквeнтeн мотив, пa го сpeтнaвмe во paзлични стиxови во песните: 6p. 12 - „ ... ке си вeкyвaтe, I во тaja, чедо, цpнa зeмja", 6p. 73 - „твоja кукя, ^та зeмja", 6p. 74 - „леле Рaткe, слaткa нa мajкa, / зaтpпa ja мaмe цpнa зeмja" или 6p. 101 - „в ^та зeмja тpитe млaди о I кого мajкa побpгy дa жaлa". Во истиот контекст се спомeнyвa и носеаето нa ^нита, кaко во стиxот од песта 6p. 141 „... о Oлгe Oлгe, оj стaни сине/ дa видиш твоjy мaмy y ^но"
Пpeтстaвитe 3a зaдгpобниот живот можaт дa се aнaлизиpaaт и компapaтивно во контекст нa тaжaчкитe песни та осгататите jyжнословeнски нapоди. Tara, зaдгpобниот живот во ^но-rop^m^ тaжaлeнки, нa пp., имa двоjнa пpeтстaвa, понeкогaш дypи и во едта истa тaжaлeнкa. Cпоpeд Ч^гий, зaдгpобниот живот е свет та темнита, куня без пeнцepи, во raja нeмa сонце, a
од дpyгa CTparn таму има извесна пpивиднa светлина во raja покоjникот се сpеKaвa со ^етходно починатите и пpодолжyвa живот сличен на ожу што го живеел на земjaтa.3 Пapaлелно може да се 6apa сличност со aнaлизиpaниот коpпyс на тажаленките запишани од Хациманов во коj ги сpеKaвaме двете, навидум, контpaдиктоpни пpетстaви за зaдгpобниот живот. Покpaj ^ната темна пpетстaвa за смpттa, за raja веке збоpевме, и овде ги сpеKaвaме и спpотивните ^икази во кои покоjникот тpебa да се сpетне со пpетходно- или загинатите членови на своето семеjство во исто вpеме, со надеж дека на ожу свет ке си помагаат и ке се фижат едни за дpyги. Всушност, во овие песни тажачките нajчесто им се обpaKaaт на мpтвите „и тоа не е само поетска постапка, туку убедуваше дека TC>j, иако не може да одговоpи, ги слуша. Згоpa на тоа, живите му се обpaKaaт на погауникот изpaзyвajKи ja, помегу останатото, и своjaтa гpижa за нивните телесни потpеби" (Dapovic, ц^^ан споpед Cirgic, 2016: 194). Во македонските тажаленки од скопскиот земjотpес, голем е бpоjот на оние чща стpyктypa се потпиpa на обpaKaше кон покоjникот или paзговоp со него, кои содpжaт фижа за добpосостоjбaтa на починатите на ожу свет. Тие можат да се доведат во вpскa со магиското веpyвaше на jyжиите Словени дека с^от^^ста на човековиот свет нас^оти дивиот свет, односно ^^одата нaспpоти кyлтypaтa, може да се искаже и како с^отавш^" на облеченото нас^оти необлеченото - голо тело. Со оглед на ненaдеjностa на смpттa во слyчaj на земjотpес, пpетпостaвyвaме дека во голем бpоj случаи не се извpшени тpaдиционaлните pитyaли за закоп на жpтвите и нивна подготовка за живот на ожу свет, мегу кои pитyaлно капеше и подготвуваше на облеката во коja ке бидат закопани, што пpоизлегyвa „од веpyвaшето дека на оноj свет погауниците одат облечени во она во што се закопани" (Golemovic, 1999: 1), што исто така обjaснyвa дел од анализи-paните мотиви.
По овие делови во кои се ис^ака aбеp до мpтвите со молба да ги поздpaви пpетходно yмpените и дpyги описи на оноj свет, често стpyктypaтa на тажаленките пpодолжyвa со бapaше и повик покоjникот да се вpaти, како во песна 6p. 17 „Леле Гицо, стани,
3 Видете повеке во: Cirgic, 2016: 193-199.
стaни, I чудесно нa мajкa, / стяни Гицо, aли дa сганиш, добpо..." или во пeснa 6p. 48 кaдe што мajкaтa го повикyвa синот „Cтaни сине, нешто пpозбоpи,/ стaни сине, мajкa дa одмениш,..." особено е емотивен и пpимepот нa тaжaлeнкaтa 6p. 143, во raja бaбaтa го сонyвa внукот жив и му вели: „^x нaно нaно, / m с'н те соглeдaв, / те видов стaнyeш", што потвpдyвa дета во животот нa нaшиот човек сонот имa знaчajно место" (Mapra^OTa, Ивaнов 2023: 55). Во истиот контекст е и пpeкоpот кон мpтвитe кaко општо место во тaжaчкитe песни, во кои поко^икот се обвинyвa зошто зaминaл, зошто не yraean дa се стаси од зeмjотpeсот, дeкa ги зaбоpaвил своите блиски и сл. Hamra пpeкоpот е нaсочeн кон пpeтxоднопочинaти членови ня сeмejството, кои сета си ги „пpибpaлe" своите блиски. Oвиe пpeкоpи всушност и нeмaaт фyнкциja ня кpитикa, туку се фиктивни и со нив дополнително се потeнциpa нeсpeйaтa, жялостя, пpaзнинaтa, се коpисти кяко повод 3a спомeнyвafte ня нячинот не raj покоjникот се „пpeтстaвил" или TOa е уште еден нячин 3a пофялбя ня покоjникот (Cirgic, 2016: 205).
Во соглясност со словенските нapодни кyлтypи ,човекот е сосгавен од тело и душя, a по неговятя смpт душятя го няпуштя телото и оди во дpyгиот свет, a телото се paemía (Рaдeнковиfr, 1996: 12). Tara, синоними 3a смpттa во няшятя нapоднa тpaдициja се „испушти душя" или „се paздeли од своjaтa душя", пpeтстaвa што ja имя и во aнaлизиpaниот коpпyс, кяко во песня 6p. 61 ня пp. кяде што во еден drnx се пpaшyвa: „кяко душя искочи Димко, / вяков мaж голем леле" и во 6p. 119: „O Цяне Цяне Цяне, I дяли Цяне ти душя I многу тешко искочи?" Вяквятя пpeтстaвa 3a смpттa, кяко ^емин кон дpyг облик ня постоеае, е извесен apxaичeн елемент во словенските pитyaли, коja го одpeдyвaлa paзмислyвafteто ня многу поколeниja 3a сфaйafteто ня тajнитe ня животот и смpттa.4
Во зяписите m Xaцимaнов имя неколку пpимepи ня гpyпно или т.н. xоpско пееае, во кои имяме случяи кога ня еден гpоб се мeнyвaaт неколку жени од сeмejството, кои го тяжят почиштиот, кяко во песните 6p.116 и 6p. 128, зaпишaни ня ист гpоб, кaдe што нajпpвин тaжи мajкaтa, a xоp од неколку жени ги повтоpyвa
4 Видете повеке во: Велец^я 1996: 13-14.
неjзините стихови, а потоа pеди сестpaтa, a гpyпaтa исто така повтоpyвa. Ова хоpско оплакуваше во фоpмa на пpипев, како што обjaснyвaше Петpов5 има главна оплакувачка, raja има доминантна положба во оплакувашето, а дpyгите тажачки само повтоpyвaaт делови од неjзинaтa песна без пpомени или додаваат лелеци и извици. Оваа главна pедaчкa pечиси секогаш е жена од семеjството на мpтовецот. Вклучувашето на дpyги жени од семеjството и колективот има и извесна психолошка функцща на поддpшкa на ужалената жена во неjзинaтa еноpмнa болка (Stevanovic, 2009: 151). Емоционалната поддpшкa, коja, тpayмa-тизиpaните луге ja добиваат од семеjството и колективот е неза-менлив дел од соцщалните pитyaли, кои го пpидpyжyвaaт оплакувашето и неопходноста на pеконстpyкциja пpи спpaвyвaшето со тpayмaтските животни настани:
„Сноделувашето на тpayмaтското искуство со дpyгите е ^еду^ов за новтоpио восноставуваше на чувство на смисла на светот. Во ово] ^одес нpеживеaиaтa 6apa номош не само од на]блиските туку и од ношиpокaтa заедница. Одговоpот на зaедиидaтa има мокно влщание вpз конечното paзpешyвaше на тpayмaтa"
(Хеpмaи, 2000: 107).
Заклучок
Тажачките песни од скопскиот земjотpес запишани од позна-тиот етномузиколог Васил Хациманов, споpед своите мотивски, jaзични и семантички кapaктеpистики, pечиси во целосност го следат обpaзецот на тpaдиционaлнaтa македонска тажаленка:
„Апокалиптичноста на мигот и paстpевожеиaтa емотив-на состсуба ко]а ja пpедизвикyвa нpотивнpиpодиaтa смpт ja aктивиpaaт ^еат^но^та и ja мотивиpaaт лично-обоената специфика на секо]а тажаленка, но таа едно-вpемеио нpодолжyвa да ги ночитува ^авилата и востановените мaтpиди на ^адете на македонската лиpскa иapодиa несна"
(Mapтииоскa, Иванов, 2023: 61).
5 Видете повеке во: Петpов 1968: 70-73
Hajвидливaтa paзликa e во peпpeзeнтaциjaтa ня темятскятя основя ня тaжaлeнкитe од овоj коpпyс, односно додявя^ето ня мотиви повpзaни со колективностя и со спецификите m тpayмaтa од пpиpоднaтa кaтaстpофa, коja, во еден миг, довеля до огpомeн бpоj жpтви. 3a paзликa од мотивите, остянятите елементи од песните, кои се однeсyвaaт ня: мeлодиjaтa, композиц^ятя и сти-листичките особености, се сосемя во дyxот ня тpaдиционaлнaтa тaжaчкa песня ня мякедонскиот нapод.
Во пpилог ня paзмepот и интензитетот m тpayмaтa кaжyвa и подятокот декя скопскиот зeмjотpeс остянял дя биде вдaxновeниe 3a твоpefte и нятяму, во дpyги фоpми и жaнpи. Taкa, мeíy лентите од о^^ни^тя ня Xaцимaнов, поточно ня летяга 6p. 50, имя снимкя ня новокомпониpaнa песня во дyxот ня тpaдиционaлнa тaжaчкa, raja ja свиpи и ja пее сямоукиот воjник Бpyшftaк Илиja, raj бил нeпосpeдeн сведок ня зeмjотpeсот, што го инспиpиpaло 3a овaa песня. Песнятя е изведет ня виолиня, но се чини декя пpипaía ня paзвиeниот нячин m гyслapско пееае во Босня и во Upm Гоpa. Покpaj тоя, споpeд зяписите ня Xaцимaнов, во текстот „Новосоздядените елегии 3a Ско^е", пapaлeлно со aвтeнтичното peдefte m тaжaлeнки ня гpобиштaтa Бутел, кои ги зaпишyвaл, по извесно вpeмe мякедонскиот нapод почнaл дя пее и дpyги песни 3a нaстpaдaното Cкопje: „Се создaвaaт нapодни песни од елегичен кapaктep инспиpиpaни исто тякя од скопскятя кaтaстpофa, a се пее 3a Скоп]е и Вapдap peкa, коja го дели Ско^е ня двя деля. Се pa36rnpa во тие нови песни се изнесувя се што е во вpскa со Cкопje кякво било убяво поpaно, кякво стяня по зeмлотpeсот и кякво ке стяне во Идниня" (Xaцимaнов, 1965). Зябележувяме декя ияко ги нapeкyвa овие песни нapодни, Xaцимaнов ^итая мисли ня музичкиот стил, a не ня колективното янонимно aвтоpство во фолклоpистичкa смисля. Oвиe елегии „... се сосем оpигинaлни и мелодиски и тeкстyaлно, со тяя paзликa што овде сpeKaвaмe извесни компилятивни фоpми додекя текстот е со темятикя 3a скопскятя кaтaстpофa и положбятя по зeмjотpeсот" ^яцимянов, 1965).
Подоцня, скопскиот зeмjотpeс стянувя мотив и ня бpоjни совpeмeни литepaтypни деля од мaкeдонскaтa книжевност6, кои
6 Видете повеке во: Aнгeловски, 2023.
потврдуваат дека TOj опстсуува и се преосмислува и во наредните децении и во наредните генерации. Тие „... сведочат дека фасцинацщата од катастрофичниот настан не само што се воспоставува како тематски континуитет во книжевната тради-цща, туку дека оваа тенденцща изнаога наjразлични естетски правила и модуси кои овозможуваат нови епистемолошки и уметнички дискурси" (Ангеловски, 2023).
Сите тие творби, исто како и тажачките народни песни создадени непосредно по иницщалниот шок и во мигот на испра-каае на жртвите, покажуваат дека творештвото има социjална улога, ^а помага во воспоставувааето ред по хаосот и по соочувааето со смртта како траума, но и со сопствената смртност. Тажачките песни забележани од Хациманов за време на посмртните обредни постапки по зем^тресот се лек, raj го олеснува процесот на исцелуваае на траумата. Покраj пси-холошката, обредната и социjалната улога, тажаленките се и своевидна документарна и исповедна хроника на катастрофата и медщацща мегу траумата и меморщата. Преку нивното обjавуваftе 60 години по скопскиот земjотрес, репрезен-тациjата на траумата преку тажеаето на непосредните учесници веке не е само сведоштво за наjболна точка од историjата на градот, туку и комплексен процес на диалог на минатото и сегашноста. Таа станува еден вид постмемориска и трансгенерациска трансмисща на траумата во сегашните генерации, коишто не се директни сведоци на траумата, но живеат со фрагменти и со посредуван поглед кон таа траума во колективната меморща.
Литература/References:
Ангеловски Дарин. 2023. „Скопскиот земртрес во современата проза" во Урбаниот йрофил на Ской/е во современата Проза. Ур. Соаа Стсуменска-Елзесер. Скоще: Институт за македонска литература, стр. 135-145. [Angelovski Darin. 2023. "Skopskiot zemjotres vo sovremenata proza" vo Urbaniot profil na Skopje vo sovremenata proza. Ed. Sonja Stojmenska-Elzeser. Skopje: Institut za makedonska literature, str. 135-145.] (In Macedonian) Велецка]а Наталща Николаевна. 1996. Многобожачка симболика словенских арха;ских ритуала. Ниш: Просвета. [Veleckaja Natalija Nikolaevna. 1996. Polytheistic Symbolism of Slavic Archaic Rituals. Nish: Prosveta] In Serbian)
Вражиновски Танас. 1998. Народна митологщ'а наМакедонците, том 1. Скоще: Матица македонска-Прилеп: Институт за старословенска култура.
[Vrazinovski Tanas. 1998. Folk Mythology of the Macedonians, Volume 1. Skopje: Matica makedonska-Prilep: Institute for Old Slavic Culture.] (In Macedonian)
Вражиновски Танас. 2000. Речник на народната митологща на Македонците. Скоще: Матица македонска, Прилеп. [Vrazinovski Tanas. 2000. Dictionary of Macedonian Folk Mythology. Skopje: Matica Macedonian, Prilep.] (In Macedonian)
Мартиноска Ана, Иванов Жарко. 2023. Тажачки песни од скопскиот зем]отрес во 1963 г. (од архивските матерщали на Васил Хациманов). Скоще: Институт за македонска литература. [Martinoska Ana, Ivanov Zharko. 2023. Tazhacki pesni od skopskiot zemjotres vo 1963 (od arhivskite materijali na Vasil Hadjimanov). Skopje: Institut za makedonska literatura.] (In Macedonian) Матковски Александар. 2013. „Хроника на земртресот во Скоще". Маргина. година XIX, бр.89. Скоще: Темплум, стр. 4-115. [Alexander Matkovski. 2013. "Chronicle of the Earthquake in Skopje". Margin. Year XIX, no. 89. Skopje: Templum, pp. 4-115.] (In Macedonian) Поленаковик Харалампие. 1973. „Спомени на земртреси во македонското народно творештво". Студии од македонскиош фолклор. Скоще: Мисла, стр. 190-193. [Polenakovic Haralampie. 1973. "Memories of Earthquakes in Macedonian Folk Art." Studies of Macedonian Folklore. Skopje: Misla, pp. 190193.] (In Macedonian) ПоленаковиЬ Радмила. 1966. „Македонске народне тужбалице". Rad XI-og Kongresa Saveza Folklorista Jugoslavije u Novom Vinodolskom 1964. Redakcioni odbor: Dr Zmaga Kumer, Dr Dusan Nedeljkovic, Dr Kiril Penusliski, Dr Jovan Vukmanovic i Dr Vinko Zganec, Glavni urednik Dr Vinko Zganec. Zagreb, str. 323-327. [Radmila Polenakovic. 1966. "Macedonian Folk Laments". Proceedings of the 11th Congress of the Association of Folklorists of Yugoslavia in Novi Vinodolski in 1964. Editorial Board: Dr. Zmaga Kumer, Dr. Dusan Nedeljkovic, Dr. Kiril Penushliski, Dr. Jovan Vukmanovic and Dr. Vinko Zganec, Chief Editor Dr. Vinko Zganec. Zagreb, pp. 323-327.] (In Serbian) РаденковиЬ Л>убинко. 1996. Симболика света у народноj магщ'и ]ужних Словена. Ниш: Просвета, Београд: Балканолошки Институт САНУ, Посебна издааа, ка. 67. [Radenkovic Ljubinko. 1996. Symbolism of the World in the Folk Magic of the Southern Slavs. Nis: Prosveta, Belgrade: Balkanological Institute SANU, Special editions, vol. 67.] (In Serbian) Татаровска Ленка. 1992а. „Тажачки народни песни (I дел)". Сйекшар бр. 19. Скоще: Институт за македонска литература, стр.129-150. [Tatarovska Lenka. 1992a. "Mourning Folk Songs (Part I)". Spectrum no. 19. Skopje: Institute for Macedonian Literature, pp. 129-150.] (In Macedonian) Татаровска Ленка. 19926. „Тажачки народни песни (II дел)". Сйекшар бр.20. Скоще: Институт за македонска литература, стр. 89-110. [Tatarovska Lenka. 1992b. "Mourning Folk Songs (Part II)". Spectrum No. 20. Skopje: Institute for Macedonian Literature, p. 89-110.] (In Macedonian) Толсто] Никита Идич. 1995. Je3ик словенске кулшуре. Ниш: Просвета. [Tolstoy Nikita Ilyich. 1995. The language of Slavic culture. Nis: Prosveta] (In Serbian)
Хациманов Васил. 1964. „Мелодии тажачки создадени за време на земртресот во Скоще". Современост. бро] 10, декември 1964, стр. 1020-1023. [Hadjimanov Vasil. 1964. "Mourning Melodies Created during the Earthquake in Skopje". Sovremenost. Issue 10, December 1964, pp. 1020-1023.] (In Macedonian)
Хациманов Васил. 1965. „Новосоздадените елегии за Скоще", текст прона]ден во архивската оставнина во Легатот на Хациманов во МАНУ, Скоще, 23.05.1965, бр. 28/IV. [Hadjimanov Vasil. 1965. "Newly Created Elegies for Skopje", text found in the archival materials in the Hadjimanov Legacy in MANU, Skopje, 23.05.1965, no. 28/IV.] (In Macedonian and Serbian) Херман Цудит Луис. 2000. Траума и закрейнувате. Превод Ана Перва и Даниела Гаврилова, Скоще: Темплум. [Herman Judith Lewis. 2000. Trauma and Recovery. Translated by Ana Pejova and Daniela Gavrilova, Skopje: Templum.] (In Macedonian) Balaev Michelle. 2018. "Trauma Studies". A Companion to Literary Theory, First Edition. Edited by David H. Richter. Published 2018 by John Wiley & Sons Ltd, pp. 360-371,
https://lo.unisa.edu.au/pluginfile.php/2655680/mod_resource/content/1/Balaev %202018.pdf
Bendix Regina. 1990. „Reflections on Earthquake Narratives". Western Folklore, Vol. 49, No. 4. Western States Folklore Society, pp. 331-347. http://www.jstor.org/stable/1499749 Пристапено на 02.10.2023 Golemovic O. Dimitrije. 1999. „Uloga muzike u postmrtnim obicajima Srbije i Crne
Gore". Novi zvuk br. 14, Beograd: Sokoj, str. 43-50. Cirgic Adnan. 2016. Crnogorska usmena tuzbalica. Cetinje. Cubelic Tvrtko. 1966. „Narodna tuzbalica - impresivni dio u pogrebnim obicajima i jedan od najstarijih oblika izvorne narodne pjesme". Rad Xl-og Kongresa Saveza Folklorista Jugoslavije u Novom Vinodolskom 1964. Redakcioni odbor: Dr Zmaga Kumer, Dr Dusan Nedeljkovic, Dr Kiril Penusliski, Dr Jovan Vukmanovic i Dr Vinko Zganec, Glavni urednik Dr Vinko Zganec. Zagreb, str.347-353.
