Фозилов Ш.М.
Термиз давлат университеты укцтувчи, б.ф.ф.д. (PhD) Сурхондарё, Узбекистон Аллаяров С.К., б.ф.ф.д. (PhD) Термиз давлат университети укитувчи Сурхондарё, Узбекистон
УСИМЛИКЛАРДА ФОТОСИНТЕТИК ФАОЛИЯТНИНГ ДИНАМИКАСИ ВА ЩЛИМНИНГ ТАЪСИРИ
Аннотация: Мацолада Сурхондарё вилояти шароитида турли соя навларининг биоэкологик ва морфофизиологик хусусиятларини урганиш буйича олинган маълумотлар келтирилган. Тажрибалар давомида фотосинтетик курсаткичлардан -барглар майдони, пигментлар мицдори, фотосинтезнинг соф маусулдорлиги аницланган. Келтирилган натижалар асосида юцоридаги курсаткичларнинг навлар кесимида уар хил даражада узгариши уларнинг биологик ва нав хусусиятларига боглицлиги цайд этилган.
Таянч сузлар: соя навлари, фотосинтез, пигмент, барг майдони, фотосинтез соф маусулдорлиги.
Fozilov Sh.M.
Teacher, PhD Termiz State University Surkhandarya, Uzbekistan.
Allayarov S.K.
Teacher, PhD Termiz State University Surkhandarya, Uzbekistan
DYNAMICS OF PHOTOSYNTHETIC ACTIVITY IN PLANTS AND THE
IMPACT OF CLIMATE
Annotation: The paper provides information on the study of bioecological and morphophysiological properties of various soybean varieties in the conditions of the Surkhandarya region. In the course of the experiments, photosynthetic indicators were determined, such as the area of the leaves, the number ofpigments, the net productivity ofphotosynthesis. According to the results, it was noted that the variability of the above indicators in the assortment of varieties depends on their biological and varietal characteristics.
Key words: soybean varieties, photosynthesis, pigment, leaf area, net productivity of photosynthesis.
Кириш. Фотосинтез - бу яшил усимликнинг барча органларини тулик ишлашини таъминлайдиган ва ер юзида кайта тикланадиган энергиянинг глобал табиий манбаи. Шу сабабли у кишлок хужалик усимликларини ишлаб чикариш жараёнининг асосий омили булиб хизмат килади, бунинг натижасида хосил таркибидаги органик моддаларининг 95 фоизигача хосил булади [1]. Усимликларни озиклантиришнинг асосий жараёни булган фотосинтез уларнинг биологик хусусиятларига хамда комплекс ташки омиллар- куёш нури, хаво харорати, ундаги карбонат ангидрид микдори, тупрок намлиги ва минерал моддалар билан озикланиш даражасига боглик [2].
Шу боисдан, Сурхондарё вилоятининг узига хос тупрок-иклим шароитларида турли соя навлари баргларида фотосинтез жараёнларининг асосий курсаткичлари - барг сатхи, пластид пигментларининг микдори фотосинтезнинг соф махсулдорлиги ва бошкалар урганилди.
Тадкикот объекти ва услублари. Тадкикот ишлари дала ва вегетацион тажрибалар усули асосида амалга оширилди. Тадкикотлар Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий тадкикот институти Сурхондарё илмий тажриба станциясида далаларида олиб борилди. Ишланишлар объекти сифатида 4 та истикболли (махаллий Барака, Тумарис Ман-60, Устоз ММ-60 ва хорижий Вилана) соя навларидан фойдаланилди. Экспериментал тажрибалар дала шароитида турт кайтарикли, 24 м2 булган майдончаларда олиб борилди.
Барг сатхини аниклашда энг кулай ва самарали усул хисобланган кесмалар методи[4], фотосинтез соф махсулдорлигини аниклаш учун эса А.А.Ничипорович методи (Кидда, Веста и Бриггса формуласи асосида) дан [5] фойдаланилди.
Хрзирги вактда хлорофилл ёки баргларнинг яшиллигини аниклаш учун хлорофил хисоблагичлардан фойдаланиш кенг таркалган. Шу сабабли биз хам тадкикотларимизда ZYS-4N (Hangzhou quality lab scientific instrument co.,ltd., Xitoy) хлорофиллметр асбоби ёрдамида хлорофилл микдорини аниклашда фойдаландик.
Тадкикот натижалари ва унинг мухокамаси. Юкоридаги маълумотлардан келиб чикган холда, биз соя навларининг фотосинтетик хусусиятларини уларнинг ривожланишининг фазалари буйича ургандик.
Турли соя навлари усимликларининг ривожланиш даврларида барг сатхининг узгариши буйича олинган натижалар 1 -жадвалда келтирилган.
Тажриба натижаларига кура урганилган барча соя навлари усимликларининг барг сатхи ривожланиш даврлари буйича ортиб борди. Барака навида бир туп усимлигининг барг сатхи гунчалаш даврида 295,4±1,77 см2 , ялпи гуллаш даврида 865,4±11,32 см2, дуккаклар шаклланиш даврида 2662,8±13,85 см2 ни ташкил килди.
1-жадвал
Соя навлари барг юзасининг узгариши
_(см2/туп хисобида)_
Соя навлари Ривожланиш даврлари
Гунчалаш Ялпи гуллаш Дуккак шаклланиши
Барака 295,4±1,77 865,4±11,32 2662,8±13,85
Тумарис ман-60 300,4±3,02 911,5±12,69 1646,7±13,89
Устоз ММ-60 320,5±2,74 812,9±13,55 1662,4± 12,16
Вилона 298,2±1,55 729,9±12,47 1120,5±11,24
Тумарис ман-60 навида эса бу курсаткичлар тегишли тарзда 300,4±3,02, 911,5±11, 33 ва 1646,7± 13,89 см2 га тенг булди. Соянинг Устоз ММ-60 навида барг сатхи тегишли тарзда гунчалаш даврида 320,5±2,74 см2, ялпи гуллаш даврида 812,9±13,55 см2, дуккак шаклланиш даврида 1662,4±12,16 см2 ни ташкил килди.
Хорижий - Вилана навида барг сатхи тегишли тарзда гунчалаш даврида 298,2±1,55 см2, ялпи гуллаш даврида 729,9±12,47 см2, дуккак шаклланиш даврида 1120.5±14,24 см2 ни ташкил килди.
Шундай килиб, урганилган соя навлари усимликларининг барг юзаси навларнинг биологик хусусиятларига хамда шароитнинг бевосита таъсирига боглик равишда шаклланиши кузатилди. Барг юзаси вегетация давомида дуккакларнинг шаклланиш давригача ортиб боради, кейинчалик пастки баргларнинг куриб тукилиши хисобига кескин камаяди.
Экинларда ассимиляция киладиган юзанинг шаклланиш динамикасини урганиш ва унинг оптимал катталиги учун шароит яратиш катта амалий ахамиятга эга, чунки улар билан боглик фотосинтез параметрлари экинлар хосилдорлигини шакллантиришда катта рол уйнайди.
Х,осил салмоги барглар функциясининг жадаллигига боглик булиб, у фотосинтезнинг соф махсулдорлиги курсаткичи билан бахоланади. Усимликлар махсулдорлигининг усиши уларнинг хаётий фаолиятининг иккита асосий жараёни - фотосинтез ва усишнинг мувозанати билан таъминланади. Усимликлардаги умумий функционал ва метаболик узгаришларни акс эттирувчи усиш жараёнлари уларнинг биомасса ва курук моддалар тупланиши билан чамбарчас богликдир. Усимликларнинг фотосинтез фаоллиги барг аппаратининг ассимиляция килувчи юзаси катталиги ва унинг иши билан чамбарчас боглик. Шунинг учун, баргларнинг фаоллиги нима эканлигини ва бу хар хил таъсирларга богликлигини билиш жуда мухимдир. Бу курсаткичлар экинларнинг фотосинтез потенциали ва фотосинтезнинг соф махсулдорлиги хисобланади
Хулоса. Шундай килиб, урганилган соя навлари баргларидаги пластид пигментлари микдорининг навларнинг биологик хусусиятларига боглик холда вегетация давомида узгариши аникланди. Пластид пигментларининг
юкори микдорлари усимликдаги фотосинтетик жараёнларнинг жадаллигини муайян даражада ифодалаб, уларнинг усиши, ривожланиш суръатларини ва хосилнинг салмогини таъминлайди.
Олиб борилган тадкикотлар шуни курсатдики, усимликларнинг барг сатхи, фотосинтезнинг соф махсулдорлиги ва баргдаги пластид пигментларининг микдори соя навларининг биологик хусусиятларига ва етиштириш шароитларига бевосита богликдир.
АДАБИЁТЛАР
1. Медведев С.С. Физиология растений. Санкт-Петербург, 2004.- 336 с.
2.Балакай, Г.Т. Соя: экология, агротехника, переработка / Г.Т. Балакай, О.С. Безуглова. - Ростов н/Д: Феникс, 2003. - С. 69-70.
3.Шаповал О.А. Фотосинтез и продуктивность сои при использовании регуляторов роста растений комплексного действия/ О.А.Шаповал, М.Т. Мухина // Агро XXI, 2015.- № 4-6. - С. 28-29.
4. Практикум по физиологии растений / Н.Н. Третьякова, Т. В. Карнаухова, Л. А. Паиичкин и др. - М.: Агропромиздат, 1990. - 271 с.
5. Ничипорович А.А., Строгонова Л.Е., Чмора С.Н., Власова М.П. Фотосинтетическая деятельность растений в посевах. М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1961.- 137 с.
6.Андрианова Ю.А. Хлорофилл и продуктивность растений/ Ю.А. Андрианова, И.А. Тарчевский. - М.: Наука, 2000. - 158 с.